ΕΛΠ 12 - Επτανησιακή Σχολή & εκκοσμίκευση- Σημειώσεις - onlearn.gr

1. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
Γ΄: Ενότητα 1.1: Επτανησιακή Σχολή & εκκοσμίκευση, σσ. 17-28
Η Νεότερη ελληνική τέχνη ξεκινά όταν ξεπερνιέται ο υπερβατικός χαρακτήρας της
βυζαντινής & μεταβυζαντινής τέχνης και εμφανίζεται η εκκοσμίκευση = απομάκρυνση
από το θρησκευτικό πνεύμα, κοσμικός χαρακτήρας.
Πρώτο σταθμό στη διαμόρφωση της νεοελληνικής τέχνης αποτελούν τα Επτάνησα.
Επτάνησα (ιστορικό πλαίσιο)
Δε γνώρισαν Τουρκοκρατία (με εξαίρεση τη Λευκάδα) - ενετοκρατούμενη επικράτεια. Σε
αυτά αναπτύχθηκε, σε μεγάλο βαθμό, το διαμετακομιστικό εμπόριο με πολλές εξαγωγές
→ έτσι, φτάνουμε στην άνοδο της αστικής τάξης. Τα σημεία-σταθμοί μέχρι την
ενσωμάτωσή τους στο ελληνικό κράτος είναι τα εξής:
➢ Τέλος 19ου αι.: γαλλική κατοχή
➢ 1815-1864: παλινόρθωση της αριστοκρατίας από τη Ρωσία
➢ 1864: ένωση με την Ελλάδα → μετά από αυτό τα Επτάνησα ακολουθούν
καλλιτεχνικά τις εξελίξεις στο νέο ελληνικό κράτος
Επτανησιακή τέχνη
1.Είδη ζωγραφικής: στα Επτάνησα αναπτύσσονται νέα είδη ζωγραφικής:
i. προσωπογραφίες → πορτρέτα των μελών της αστικής τάξης
ii. νεκρές φύσεις → υπενθυμίζουν τη σημασία των υλικών αγαθών
iii. τοπιογραφίες → αναδεικνύεται η ομορφιά της φύσης
Δεν κυριαρχούν πια τα θρησκευτικά θέματα. Εξακολουθούν να υπάρχουν, αλλά δεν
κυριαρχούν → απομάκρυνση από τα βυζαντινά πρότυπα. Λόγω της ενετοκρατίας & της
επαφής με τη Δύση που επιφέρουν οι εμπορικές συναλλαγές υπάρχουν αρκετές δυτικές
επιδράσεις → αυτό μας οδηγεί στην κυριαρχία του νατουραλισμού
2.Υλικά: επιπλέον, αναδεικνύεται η σημασία των υλικών για το τελικό καλλιτεχνικό
αποτέλεσμα: χρησιμοποιείται εκτενώς το λάδι (ελαιογραφία) που αποτελεί δυτική
επίδραση (επινοήθηκε από τους Ολλανδούς). Το λάδι αναμειγνύεται με το χρώμα και δίνει
πυκνότητα στον τόνο του χρώματος. Έτσι, κάνει πιο εύκολη την καταγραφή των
λεπτομερειών.
3.Παραγγελιοδότες έργων: αυτοί είναι κυρίως →
i. αξιωματούχοι της Εκκλησίας → γι’ αυτούς θρησκευτικά έργα
ii. μέλη της τοπικής αριστοκρατίας & αστικής τάξης → γι’ αυτούς κοσμικά έργα

2. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
4.Οικονομική & κοινωνική θέση των καλλιτεχνών: αλλάζει → Η αλλαγή εξαρτάται από
τον παραγγελιοδότη & την αμοιβή που θα δώσει:
✓ αριστοκρατία: επιδιώκει την επίδειξη του πλούτου της & αμείβει πλουσιοπάροχα
✓ αστοί: υπολογίζουν με συγκεκριμένα οικονομικά κριτήρια το ποσό που θα
δαπανήσουν για έργα τέχνης → η αμοιβή του καλλιτέχνη εξαρτάται από την
εμπορικότητα του έργου του
5.Προσωπογραφίες: αναφέρθηκε και πιο πάνω ότι οι προσωπογραφίες είναι ένα από
τα νέα είδη που αναπτύσσονται στα Επτάνησα – είναι το σημαντικότερο από αυτά γιατί
καταδεικνύει αρκετά για την κοινωνία της εποχής. Είναι το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα
της εκκοσμικευμένης τέχνης. Σε αυτές →
i. απεικονίζονται κυρίως μέλη της αστικής τάξης
ii. τονίζεται το επάγγελμα & η κοινωνική θέση τους
6.Ψυχολογικός ρεαλισμός: έτσι ονομάζεται η απόπειρα να αποδοθεί η ψυχολογική
διάσταση των απεικονιζόμενων προσώπων στις προσωπογραφίες → μαζί με το
επάγγελμά του αντικαθιστά τα διακριτικά κάποιου αξιώματος & συνδράμει στην κοινωνική
του καταξίωση. Ίσως να ήταν και απαίτηση των παραγγελιοδοτών να αποδοθούν όσο
γίνεται πιο κοντά στην πραγματική τους εικόνα.
Επτανήσιοι καλλιτέχνες
Τους διακρίνουμε σε θρησκευτικούς & κοσμικούς. Θα τους δούμε μαζί με τα έργα τους
που παρουσιάζονται στο βιβλίο.
Θρησκευτικοί ζωγράφοι
Θεόδωρος Πουλάκης (1620-1692): Κρητικός που συνέχισε να ζωγραφίζει με βυζαντινά
πρότυπα.
Εμμανουήλ Τζάνες (1610-1690): Κρητικός που συνέχισε να ζωγραφίζει με βυζαντινά
πρότυπα. Έργο του στο βιβλίο:
Ο Χριστός παντοκράτωρ ευλογών (σελ. 19, εικ. 1)
✓ Χρονολογείται: 1664
✓ Κεντρική μορφή: ο Χριστός - πλαισιώνεται από αγγέλους
✓ Το περίγραμμα είναι σκληρό & αυστηρό → υπάρχει ακαμψία στις μορφές
✓ Απόδοση του χώρου: μη φυσιοκρατική, υπερβατική – υπάρχει το χαρακτηριστικό
βυζαντινό χρυσό φόντο που προσδίδει υπερβατικό χαρακτήρα
✓ Το έργο βασίζεται στη βυζαντινή τεχνοτροπία

3. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
Παναγιώτης Δοξαράς (1662-1729): Πελοποννήσιος ζωγράφος-στρατιωτικός. Λίγα έργα
αποδίδονται σε αυτόν με βεβαιότητα. Έκανε και κοσμικά έργα. Συνέγραψε την
πραγματεία Περί ζωγραφίας, όπου ανέλυε τις θεωρίες του για το νέο καλλιτεχνικό ύφος.
Μετέφρασε τμήματα των θεωρητικών πραγματειών γνωστών δυτικών ζωγράφων.
Γνωστά έργα του:
1. «ουρανία»: οροφογραφία του Αγ. Σπυρίδωνα, Κέρκυρα
2. Προσωπογραφία του κόμη M. Von Schulenburg
Κοσμικοί ζωγράφοι:
Ιερώνυμος Στρατής Πλακωτός ή Πιττόρος (1662;-1728): ο πρώτος Έλληνας
καλλιτέχνης που ασχολήθηκε με τα περισσότερα νέα είδη ζωγραφικής (νεκρή φύση,
καθημερινά θέματα κλπ.). Αξιοποίησε τις περισσότερες τεχνικές (λάδι, αυγοτέμπερα
κλπ.). Πέθανε από την πανώλη του 1728.
Νικόλαος Κουτούζης (1741-1813): ιερέας – ζωγράφος. Είχε γράψει λίβελλους στους
οποίους καυτηρίαζε την εποχή του. Δε γνώριζε τους ακαδημαϊκούς ζωγραφικούς κανόνες
– είναι έκδηλες οι λαϊκές επιδράσεις στα έργα του. Έργα του στο βιβλίο:
Αυτοπροσωπογραφία (σελ. 24, εικ. 3)
✓ Χρονολογείται: 1800 περ.
✓ Ο καλλιτέχνης αποδίδει ρεαλιστικά τα χαρακτηριστικά του
✓ Παρουσιάζεται η καλλιτεχνική του δραστηριότητα →
✓ Ο Κουτούζης κρατά παλέτα με χρώματα – τη δείχνει με το δάχτυλό του
✓ Στο φόντο διακρίνεται ένας οκρίβαντας (καβαλέτο) με πίνακα επάνω του
✓ Τα δυο αυτά δεν εντάσσονται στο κεντρικό σημείο του έργου, αλλά στην
περιφέρεια
✓ Ωστόσο, καταδεικνύουν την κοσμική, μη εκκλησιαστική δραστηριότητα του ιερέα-
ζωγράφου
Κυρία με διάδημα (σελ. 25, εικ. 4α)
✓ Χρονολογείται: 1800 περ.
✓ Φαίνεται ότι ο Κουτούζης δε γνώριζε τους εικαστικούς κανόνες →
✓ Υπάρχουν λάθη στην ανατομία της μορφής – ξεφεύγουν από τη φυσιοκρατική-
νατουραλιστική απόδοση
✓ Στο έργο υπάρχουν: εκκοσμίκευση & ψυχολογικός ρεαλισμός → τονίζονται:
i. η γυναικεία φιλαρέσκεια (με κοσμήματα, βεντάλια, λεπτομέρειες σε μαλλιά
& ρούχα)

4. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
ii. η κοινωνική της θέση & η μόρφωσή της (με το βιβλίο)
✓ Στο βλέμμα της διακρίνεται μια οξύνοια
✓ Στα χείλη υπάρχει ένα μειδίαμα που αποτελεί πιθανότατα απόρροια της
ικανοποίησης για την κοινωνική της θέση
Προσωπογραφία λογίου (σελ. 25, εικ. 4β)
✓ Χρονολογείται: 1803 περ.
✓ Ψυχολογικός ρεαλισμός – γίνεται απόπειρα να αποδοθεί η κοινωνική του θέση:
i. κρατάει βιβλίο → αυτό δείχνει τη λογιοσύνη του → εκκοσμίκευση
ii. το βλέμμα του εκφράζει την πνευματικότητά του
iii. το μειδίαμα στα χείλη εκφράζει αυτογνωσία & ικανοποίηση για την
κοινωνική του θέση
Νικόλαος Καντούνης (1768-1834): ήταν αυτοδίδακτος. Είχε επιρροές από τη ζωγραφική
του Κουτούζη. Έκανε πολλές προσωπογραφίες. Έργο του στο βιβλίο:
Ο φαρμακοποιός Δικόπουλος (σελ. 25, εικ. 4γ)
✓ Χρονολογείται: 1825 περ.
✓ Ψυχολογικός ρεαλισμός - παρουσιάζεται το επάγγελμά του:
i. ετοιμάζεται να γράψει ή να εκτελέσει μια ιατρική συνταγή → εκκοσμίκευση
ii. το βλέμμα του δείχνει οξύνοια & σιγουριά επαγγελματική
iii. το μειδίαμα στα χείλη δείχνει αυτογνωσία & αυτοπεποίθηση
Διονύσης Καλλιβωκάς (1806-1887): ήταν μαθητής του Καντούνη. Έκανε πολλές
προσωπογραφίες. Έργο του στο βιβλίο:
Προσωπογραφία ανδρόγυνου (σελ. 26, εικ. 5)
✓ Χρονολογείται: 1858
✓ Οι δυο μορφές αποδίδονται ρεαλιστικά
✓ Από την ενδυμασία & το κόσμημα της γυναίκας φαίνεται η κοινωνική τους θέση
✓ Το βλέμμα τους είναι ευθύ, με αυτοπεποίθηση – κοιτούν τον θεατή
✓ Η γυναίκα αγγίζει τον ώμο του άνδρα: σαρκική τρυφερότητα → αναγνωρίζονται οι
αξίες της αστικής οικογενειακής ζωής
✓ Το φόντο είναι σκοτεινό & ουδέτερο → ίσως για να αναδειχθούν περισσότερο τα
πρόσωπα

5. Eμμανουήλ Μπενάκη 76, Αθήνα Τ.Κ. 10681 Τηλ:2121069039 Φαξ:2110123481 email:info@onlearn.gr
www.onlearn.gr
Απόστολος Λάτσης (1840-1909): έκανε πολλές προσωπογραφίες. Έργο του στο βιβλίο:
Σπυρίδων Ρώμας (σελ. 27, εικ. 6)
✓ Το ύφος του απεικονιζόμενου είναι αυταρχικό: υποδηλώνει την υψηλή
(αριστοκρατική) καταγωγή του
✓ Απόδοση χώρου:
i. Πολυτελής επίπλωση → καταδεικνύει την κοινωνική θέση του
απεικονιζόμενου
ii. Αρχαιολογικά ευρήματα → μαζί με τα έπιπλα τονίζουν την υλική ευμάρεια
που χαρακτηρίζει τη ζωή αυτού του ανθρώπου
iii. Βιβλία → καταδεικνύουν τη μόρφωσή του
iv. Όλα τα παραπάνω καταδεικνύουν την εκκοσμίκευση της επτανησιακής
τέχνης
✓ Τα χρώματα είναι ζωντανά
Ακόμη ένα έργο που υπάρχει στο βιβλίο μας είναι το:
Η λιτανεία του λειψάνου του Αγίου Χαραλάμπη (σελ. 22, εικ. 2)
✓ Χρονολογείται: 1756, δημιουργός: Γιαννάκης Κοραής ή Καστρινός
✓ Η εικόνα αποτελεί λεπτομέρεια από μεγαλύτερο έργο
✓ Μέγεθος όλου του έργου: 7,50 x 0,70μ.
✓ Αποτέλεσε παραγγελία για τον Άγ. Χαράλαμπο στη Ζάκυνθο
✓ Περιγραφή: θρησκευτική πομπή μπροστά από σπίτια (αναδεικνύεται, έτσι, το
αστικό τοπίο)
✓ Αποτυπώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση της επτανησιακής κοινωνίας:
κληρικοί, ευγενείς, στρατιώτες, αστοί, ποπολάροι (λαός)
✓ Οι μορφές είναι ομοιόμορφες και στο σώμα και στο πρόσωπο
✓ Τα χρώματα είναι απαλά & αρμονικά
✓ Η κίνηση των μορφών είναι ρυθμική & εναρμονισμένη ανάμεσά τους
✓ Στο έργο διακρίνονται δυτικές επιδράσεις:
i. το έργο θυμίζει την τεχνοτροπία της Πρώιμης Αναγέννησης (15ος αι.)
ii. το ίδιο το θέμα της λιτανείας είναι βενετικό – μάλλον το εισήγαγε στα
Επτάνησα ο Κοραής
✓ Το θέμα της λιτανείας:
i. αναδεικνύει τη σύγχρονη αστική κοινωνία – πολλές φορές απεικονίζονται
υπαρκτά πρόσωπα
ii. αναπτύχθηκε κυρίως στη Ζάκυνθο