Dental Faculty,Phayao University., profile picture
Uploaded byDental Faculty,Phayao University.
2,474 views

คู่มือ นวัตกรสังคม เนื้อหาหลักสูตร

Embed presentation

Downloaded 33 times
  1 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  คํานํา  การพัฒนาในปจจุบันมักเปนเรื่องของการแยกสวน และประชาชนมิไดมีสวนรวมอยางแทจริง นําไปสูการเกิดความขัดแยงในที่สุด สังคมจะพัฒนาและมีความยั่งยืนยาวนานได ไมใชแคมีทรัพยากรธรรมชาติ ทุนทางเศรษฐกิจ หรือแนวคิดในเชิงการเมืองที่ดีเทานั้น แตยังหมายถึงการมีตนทุนทางสังคมที่สงเสริมใหชุมชนหรือ สังคม สามารถนําทรัพยากรตางๆ มาใชไดอยางมีประสิทธิภาพ แนวคิดทุนทางสังคมกลายเปนแนวคิดที่ไดรับความนิยมและเปนปจจัยที่สําคัญในการสราง ความแข็งแกรงใหกับประชาธิปไตย โดยรูปแบบบางประการของทุนทางสังคมนั้นกอใหเกิดผลดี ตอประชาธิปไตยและความเขมแข็งของสังคม ดังนั้นเพื่อเสริมสรางกระบวนการมีสวนรวมใหเกิดขึ้นอยางเปนรูปธรรม สถาบันพระปกเกลา ซึ่งเปนสถาบันวิชาการในกํากับของประธานรัฐสภาที่มีพันธกิจหลักในการพัฒนาประชาธิปไตยจึงได ออกแบบรูปแบบการมีสวนรวมโดยใหมีกลุมประชาชนที่อาสาสมัครมารวมทํางาน ชวยคนหาทุนทาง สังคม ซึ่งเปนสิ่งที่ดีๆ ในสังคมนั้นๆ รวมกับนักวิจัย และใชเปนขอมูลประกอบการจัดทําแผนพัฒนา ชุมชนอยางมีสวนรวม เพื่อนําไปสูการพัฒนาอยางยั่งยืน อันเปนการเสริมสรางประชาธิปไตยแบบ มีสวนรวมนั่นเอง เอกสารนี้จัดทําขึ้น เพื่อเปนเอกสารประกอบการเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลง ชุมชน หรือนวัตกรสังคม ซึ่งถือวาเปนผูที่เสียสละเพื่อสังคมที่ดี และเปนแบบอยางในการพัฒนาชุมชน และสังคมของชาติสืบไป อนึ่ง เอกสารนี้สําเร็จไดดวยความชวยเหลือของคุณทวิติยา สินธุพงศ และคุณกันธรัตน นาคศรี ซึ่งผูจัดทําขอขอบคุณมา ณ ที่นี้ สําหรับขอบกพรองที่อาจมี ผูจัดทําขอนอมรับเพื่อการ ปรับปรุงตอไป ดร.ถวิลวดี บุรีกุล ทพ.อุทัยวรรณ กาญจนกามล รศ.ดร.ทวีป ชัยสมภพ นางสาวสุธิดา แสงเพชร
 2 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม” 
  3 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  สารบัญ หนา สวนที่ 1 5 บทที่ 1 ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม 7 1.1 ประชาธิปไตยในบริบทสากล กําเนิดคุณคาและหลักการ 8 1.2 รูปแบบตางๆ ของประชาธิปไตย 11 1.3 ความสําคัญของระบบประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม หลักการ รูปแบบและกระบวนการ 14 1.4 แนวคิด กระบวนการ และระดับขั้นของการมีสวนรวม 15 บทที่ 2 การใชเทคโนโลยีของการมีสวนรวมในการคนหาทุนทางสังคม 25 2.1 การประชุมปฏิบัติการอยางมีสวนรวม 25 2.2 การสนทนาแบบมีสวนรวม 27 2.3 สุนทรียปรัศนี 27 2.4 แผนที่เดินดิน 35 สวนที่ 2 39 บทที่ 3 ทุนทางสังคม : ความหมายและองคประกอบ 41 3.1 ทุนทางสังคมคืออะไร 41 3.2 ทุนทางสังคมประกอบไปดวยอะไรบาง 43 3.3 ทุนทางสังคมมีประโยชนอยางไร 44 3.4 จะคนหาทุนทางสังคมไดอยางไร 45 3.5 ใครคือผูบอกวามีทุนทางสังคมเทาไร อยูที่ไหน 45 3.6 ไดทุนทางสังคมแลวจะเอาไปทําอะไร 47
 4 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  สารบัญ (ตอ) หนา สวนที่ 3 49 บทที่ 4 การคนหาขุมพลังชุมชนและสินทรัพยชุมชน 51 4.1 ขุมพลังชุมชนคืออะไร 51 4.2 การทําแผนที่สินทรัพยชุมชน 51 4.3 จะจัดทําทําเนียบสินทรัพยชุมชนไดอยางไร 51 สวนที่ 4 63 บทที่ 5 นวัตกรสังคมกับชุมชนยั่งยืน 65 5.1 ความหมาย 65 5.2 องคประกอบของชุมชนยั่งยืน 66 5.3 บทบาทสําคัญของนวัตกรสังคมเพื่อการสรางเสริม “ชุมชนยั่งยืน” 66 บทที่ 6 การวางแผนปฏิบัติการโดยใชทุนทางสังคมเปนฐาน 69 6.1 การนําขอมูลทุนทางสังคมไปใช 69 บทที่ 7 การประเมินผลและถอดบทเรียน 73 7.1 การประเมินผลโครงการ 73 7.2 การถอดบทเรียนจากผลการประเมิน 75 7.3 การถอดบทเรียนดวย AAR 76 บรรณานุกรม 77
  5 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  สวนที่ 1
 6 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม” 
  7 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  บทที่ 1 ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม บทนํา 1 ถึงแมประเทศไทยมีการเปลี่ยนแปลงการปกครองมาเปนระบอบประชาธิปไตยมากวา 70 ปแลว แตตลอดระยะเวลาของการเปนประชาธิปไตยที่ผานมานั้น ไดมีการเบียดแทรกของการเปนเผด็จการ เปนระยะๆ และบางครั้งดํารงอยูตอเนื่องเปนเวลานาน มีการปฏิวัติรัฐประหารหลายครั้งโดยกลุมบุคคล ตางๆ โดยอางความเดือดรอนของประชาชนและการไมเปนประชาธิปไตย ทําใหในอดีตประชาชน ชาวไทยแทบมิไดเขาไปมีบทบาทหรือมีสวนรวมในทางการเมืองแตอยางใด อํานาจสวนใหญตกอยูใน กํามือของกลุมบุคคลบางกลุม อยูที่ฝายบริหารและขาราชการชั้นผูใหญ อํานาจทางการเมืองที่ ประชาชนไดรับเปนเพียงการมีสิทธิเลือกตั้งเทานั้น และบางครั้งการเลือกตั้งดังกลาวก็ยังมีขอสงสัย ในความบริสุทธิ์ยุติธรรมอีกดวย ในที่สุด กระแสการเปนประชาธิปไตยของโลกไดเขาสูประเทศไทยทําใหประชาชนรูถึงการที่ตน ควรมีสิทธิ เสรีภาพและมีสวนรวมในทางการเมืองมากขึ้น เพื่อผลักดันใหเกิดความเปนประชาธิปไตย เต็มใบเสียที โดยประชาชนเชื่อวาเปนระบอบการปกครองที่จะนําพวกเขาไปสูการมีชีวิตความเปนอยูที่ สันติสุขตลอดไป กลุมประชาชนจึงเรียกรองเพื่อการไดมาซึ่งประชาธิปไตยเต็มใบหลายครั้ง อาทิ เหตุการณตุลาคม พ.ศ.2514, ตุลาคม พ.ศ.2516 และพฤษภาคม พ.ศ.2535 แตในที่สุดการ เปลี่ยนแปลงทางการเมืองครั้งสําคัญเมื่อพฤษภาคม 2535 นั้น นํามาสูการปฏิรูประบบการเมือง ของไทยอยางเห็นไดชัด โดยการเรียกรองของประชาชนที่จะเขามามีสวนรวมในทางการเมือง กระบวนการตางๆ ของการกําหนดนโยบายของรัฐ และอื่นๆ ไดรับการคํานึงถึงจนในที่สุดไดนํามาสู การที่ประเทศไทยไดมีระบบการเมืองการปกครองที่จัดวาเปนประชาธิปไตยมากขึ้น และเปน “ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม” เนื่องจากมีรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2540 ที่มีเจตนารมณอยางชัดเจนในการคุมครองศักดิ์ศรีความเปนมนุษย สิทธิ เสรีภาพ และสงเสริมการ มีสวนรวมของประชาชน ตลอดจนสรางระบบการตรวจสอบอํานาจรัฐ และกอใหเกิดเสถียรภาพทาง การเมืองเพื่อความยั่งยืนของประชาธิปไตย ซึ่งดวยสิทธิเสรีภาพและการเขาใจถึงสิทธิของการ มีสวนรวมของตนเอง ประชาชนจึงสามารถตรวจสอบ และเรียกรองใหผูมีอํานาจปฏิบัติตามนโยบาย                                                              1 บวรศักดิ์ อุวรรณโณ และ ถวิลวดี บุรีกุล. ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. หนา 1-15.
 8 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ตางๆ ได ซึ่งแตกตางจากอดีตกาลอยางชัดเจนโดยหลายมาตราในรัฐธรรมนูญฉบับนี้ไดมีการนําไป ปฏิบัติแลว แตหลายมาตราก็ยังมิไดนําไปปฏิบัติ อยางไรก็ดี ประชาธิปไตยของไทยก็ถูกเบียดแทรกดวยการปฏิวัติอีกครั้งหนึ่งเมื่อวันที่ 19 กันยายน 2549 และมีการรางรัฐธรรมนูญฉบับใหมจนนํามาสูการลงประชามติรับรางรัฐธรรมนูญ เมื่อวันที่ 19 สิงหาคม 2550 โดยมีประชาชนรอยละ 57.81 เห็นชอบกับรัฐธรรมนูญฉบับนี้ ประเทศ ไทยจึงมีรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทยพุทธศักราช 2550 ที่บังคับใชเมื่อ 24 สิงหาคม 2550 (ซึ่งกอนหนานั้นมีรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราวแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2549) ออกมาใชกอน และกําหนดใหมีสภารางรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทยพุทธศักราช 2550 ก็ไดมีสาระสําคัญ คือ คุมครอง สงเสริม ขยายสิทธิและเสรีภาพของประชาชนอยางเต็มที่ ลดการผูกขาดอํานาจรัฐ และเพิ่ม อํานาจใหกับประชาชน ทําการเมืองใหมีความโปรงใส มีคุณภาพและจริยธรรม ตลอดจนทําใหองคกร ตรวจสอบมีความอิสระ เขมแข็ง และทํางานอยางมีประสิทธิภาพ ไมตกอยูใตอํานาจฝายการเมือง ดังนั้น รัฐธรรมนูญฉบับนี้ยังขยายสิทธิของประชาชนในหลายดานและคงความสําคัญของการ มีสวนรวมของประชาชนจนกําหนดไวในสวนที่ 10 แนวนโยบายดานการมีสวนรวมของประชาชน เปนการเฉพาะ 1.1 ประชาธิปไตยในบริบทสากล กําเนิดคุณคา และหลักการ 1.1.1 ความหมายของประชาธิปไตย คําวา ”ประชาธิปไตย” นั้นไมมีความหมายที่แนนอนและเปนสากล คําจํากัดความของ ประชาธิปไตยมักเนนที่คุณภาพ กระบวนการ และสถาบันประชาธิปไตย ประชาธิปไตยมีหลาย ประเภทแตกตางกันไปตามแนวทางการปฏิบัติ ผลที่ไดรับ ความเขาใจ ประสบการณ ความเชื่อของ ผูศึกษาเรื่องประชาธิปไตยและประวัติศาสตรของแตละประเทศ ซึ่งสิ่งเหลานี้มักถูกนํามาบูรณาการเพื่อ สรางคําจํากัดความของคําวา ประชาธิปไตยที่มีคุณคาและเหมาะตอการนําไปปฏิบัติในชีวิตประจําวัน ประชาธิปไตยไมไดเปนเรื่องของสถาบันหนึ่งๆ หรือเปนการรวมสถาบันตางๆ แตประชาธิปไตย ในประเทศหนึ่งๆ เปนการรวมเรื่องของการเมือง สังคม และเศรษฐกิจ ปจจัยตางๆ ที่มีอิทธิพลอยาง มากตอประชาธิปไตย คือ ประวิติศาสตร วัฒนธรรม และ ประเพณี ดังนั้น การเริ่มศึกษาเรื่องของประชาธิปไตยจึงควรเริ่มจากความหมายที่มีนักวิชาการกลาวถึงไว กอนเพื่อความเขาใจของผูอาน
  9 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ประชาธิปไตย มาจากภาษากรีก คําวา demos หมายถึง ประชาชน และ kratos หมายถึง อํานาจหรือพลัง ประชาธิปไตยเปนเรื่องของการจัดการรัฐหรือประเทศดวยตนเอง ตรงขามกับคํา ตางๆ ดังนี้ 1) การปกครองโดยคนคนเดียว (monarchy) ซึ่ง mono คือ บุคคลคนเดียว เชน กษัตริย หรือผูมีอํานาจ 2) การปกครองโดยกลุมคน หรือคนสวนนอย 3) การปกครองโดยคนรวย หรือขุนนาง คําวา “ประชาธิปไตย” อาจตีความไปหลายทาง บางคนอาจเนนไปที่ประชาธิปไตยทาง การเมือง ประชาธิปไตยทางเศรษฐกิจ หรือประชาธิปไตยทางสังคม ประชาธิปไตยในแนวคิดของ Joseph Schumpeter เปนระบบการเมืองที่มีการเลือกตั้งอยางเสรี ซึ่งไดสรางระบบการตรวจสอบได ผูปกครองมาจากการลงคะแนนของมวลชน ในปจจุบันบริบท ที่เราสนใจมักอยูที่ประชาธิปไตยทางการเมืองซึ่งเปนที่ยอมรับรวมกัน เปนการคงอยูของสิทธิทาง การเมืองและเสรีภาพของพลเมือง รวมถึงการแขงขันระหวางกลุมตางๆ ดังกลาวแลวคําวาประชาธิปไตยเริ่มจากประเทศกรีก ซึ่งเปนรูปแบบของการปกครองในเอเธนส ผูใหญที่เปนชายทุกคนมารวมตัวกันเพื่อรวมกันอภิปรายประเด็นตางๆ และจะมีการลงคะแนนโดยการ ยกมือ ทาสและผูหญิงมิไดมีสิทธิในการออกเสียง รูปแบบของการปกครองในลักษณะนี้ใชเวลามาก และไมสามารถใชไดกับประชาชนจํานวนมากที่ตองมีสวนรวมในการตัดสินใจทุกครั้ง รูปแบบที่กลาว แลว คือ ประชาธิปไตยทางตรง (ประชาชนออกเสียงลงคะแนนโดยตรงในประเด็นตางๆ) และไดมี การแปรเปลี่ยนมาเปน ประชาธิปไตยแบบตัวแทน โดยเฉพาะในประเทศหรือสังคมที่มีประชาชน จํานวนมาก โดยวิธีนี้ประชาชนจะออกเสียงลงคะแนนเลือกผูแทนของตน หรือเลือกนักการเมืองที่จะ มาทําหนาที่ตัดสินใจแทนพวกเขา ประชาธิปไตยในทรรศนะของโรเบิรต เอ ดาล คือ ระบอบการเมืองระบอบหนึ่งที่ทางรัฐบาลตอง ตอบสนองความชอบของประชาชน ที่ถือวาเปนความเทาเทียมของการเมืองซึ่งเปนสิ่งสําคัญของ ประชาธิปไตย ความรับผิดชอบ ประชาชนตองมีโอกาสในการกําหนดความพอใจของเขา นั่นคือ ตองประกันวาประชาชนมีเสรีภาพที่จะรวมตัวกัน มีเสรีภาพในการแสดงออก สิทธิในการลงคะแนน มีแหลงทางเลือกของขอมูล มีเสรีภาพ มีการเลือกตั้งที่ยุติธรรม ผูนําทางการเมืองมีสิทธิในการแขงขัน เพื่อการเลือกตั้ง และมีสถาบันในการดําเนินการตามนโยบายที่มาจากการเลือกตั้งและการแสดงออก
 10 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ของประชาชน ดังนั้น ในความคิดของดาล ประชาธิปไตยเปนเครื่องมือเพื่อการมีอิสรภาพ ซึ่งมีหลาย มิติ กลาวคือ เปนเรื่องของ 1) การแขงขัน ซึ่งเปนการแขงขันระหวางบุคคลและระหวางกลุม (โดยเฉพาะพรรค การเมือง) 2) การมีสวนรวมทางการเมืองในการเลือกผูนําและนักการเมือง อยางนอยโดยการ เลือกตั้งที่ยุติธรรมที่ไมมีการละเวนกลุมใดกลุมหนึ่ง 3) เสรีภาพของประชาชนและเสรีภาพของการเมืองเปนเสรีภาพในการแสดงออก ประชาสัมพันธทางสื่อ รวมตัวเปนกลุม เมื่อแนใจวามีการแขงขันและมีการมีสวนรวมที่ตรงไปตรงมา ความหมายของประชาธิปไตย อาจสรุปไดโดยคําจํากัดความของเอ็ดซิโอนี ฮาลวี ที่ได บูรณาการคําจํากัดความของนักคิดหลายคนและใหความหมายของประชาธิปไตยวาเปนระบอบการ ปกครองที่อํานาจในการปกครองของรัฐบาลมาจากการยินยอมของประชาชนสวนใหญ การยินยอมนี้ แสดงออกโดยการดําเนินการใหประชาชนไดรับและใชอํานาจโดยสม่ําเสมอ เสรี มีการเลือกตั้งที่เปน การแขงขันโดยผูที่เปนผูใหญทุกคนที่มีสิทธิเทาเทียมกันในการเลือกตั้ง หลักการพื้นฐานของ ประชาธิปไตย คือ เสรีภาพของประชาชนที่รวมเสรีภาพในการพูด ไดรับขอมูล สมาคม และมีสวนรวม ในการแขงขันทางการเมือง อยางไรก็ตามคําวาประชาธิปไตยคอนขางเปนพลวัต เพราะมีการเปลี่ยนแปลงไปตามกาลเวลา และตามการเปลี่ยนแปลงของสังคม และยังมีการอภิปรายกันถึงความหมายที่แทจริงอยูอยาง กวางขวาง แตมิติที่สําคัญของประชาธิปไตย ก็คือ การแขงขัน การมีสวนรวม และเสรีภาพในทาง การเมือง เมื่อเราจะศึกษาสถานะของประชาธิปไตยของประเทศใดประเทศหนึ่ง สิ่งแรกที่ควร พิจารณามิติ 3 ประการ ที่กลาวนี้ จึงมักมีการจัดทําตัวชี้วัดประชาธิปไตยที่รวม 3 ประเด็นนี้เสมอ
  11 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  การใชกระบวนการประชาธิปไตยเพื่อผลักดันใหเกิดการเปลี่ยนแปลงทางกฎหมาย การบริหาร และทางสังคม ตลอดจนการมีความเปนธรรมมากขึ้นจัดเปนเรื่องยาก แตก็เปนที่เขาใจกันวา การเมือง แบบประชาธิปไตยทําใหเกิดนิติธรรม เปนการสงเสริมเสรีภาพทางการเมืองและเสรีภาพของประชาชน เกิดการเลือกตั้งไดผูจะทําหนาที่ในกระบวนการนิติบัญญัติไดอยางเสรีและเปนธรรม การปฏิบัติที่เปนประชาธิปไตย เปนวิถีในการสงเสริมความเปนธรรมเปนการเรียกรองเพื่อใหเพิ่ม หรือขยายประชาธิปไตย นอกเหนือจากที่เปนอยูซึ่งสังคมหลายแหงยอมรับและอาศัยขั้นตอนของ กฎหมายเพื่อสนับสนุนแนวทางปฏิบัติเพื่อแสวงหาประชาธิปไตย และความชอบธรรมทางกฎหมายตอ การตัดสินใจทางประชาธิปไตย 1.2 รูปแบบตางๆ ของประชาธิปไตย 1.2.1 ประชาธิปไตยทางตรง ประชาธิปไตยทางตรง เปนระบบที่ใหประชาชนเจาของอํานาจอธิปไตยเปนผูใชอํานาจ อธิปไตยดวยตนเองหรือรวมใชอํานาจอธิปไตย โดยมีองคประกอบสําคัญ 2 ประการ คือ (1) ประชาชนเปนผูริเริ่ม โดยการริเริ่มนั้นตองมีสภาพบังคับใหมีการเริ่มตนกระบวนการ (2) ประชาชน เปนผูตัดสินใจขั้นสุดทาย การขาดองคประกอบใดองคประกอบหนึ่งยอมทําใหรูปแบบการมีสวนรวม ทางการเมืองนั้นๆ ไมอาจเปนประชาธิปไตยที่สมบูรณได การตัดสินใจในขั้นสุดทายโดยประชาชน ประชาธิปไตยมีขอดี คือ เปนวิธีสงเสริมการมีสวนรวมของบุคคลกลุม ตางๆ เพื่อหาแนวทางแกไขความขัดแยงแทนการใชความรุนแรง กระบวนการเปนประชาธิปไตยนํามาสูการสงเสริมสันติวิธีในชาติและระหวาง ชาติได ประชาธิปไตยเปดโอกาสใหเกิดการมีสวนรวมอยางมีประสิทธิผล มีการลงคะแนนเสียงโดยเทาเทียมกัน มีการสรางความเขาใจรวมกัน มีการ ควบคุมทางนโยบาย ประชาธิปไตยนํามาสูการหลีกเลี่ยงทรราช การมีสิทธิ เสรีภาพ มีการแสดงความคิดของตนเอง มีความอิสระทางความคิด มีการ พัฒนาทรัพยากรมนุษย ปกปองความสนใจสวนบุคคล มีความเทาเทียมกัน ทางการเมือง และประชาธิปไตยแนวใหมนํามาสูการแสวงหาเสรีภาพและ ความเจริญ ที่สําคัญกระบวนการประชาธิปไตยนํามาสูการพัฒนาทรัพยากร มนุษยเปนการสรางการเจริญเติบโตในดานการสรางความรับผิดชอบและ สรางปญญา ขณะเดียวกันก็นํามาซึ่งแนวทางที่สําคัญที่สุดสําหรับประชาชน ในการปกปองและนําเสนอความสนใจของพวกเขา
 12 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ถือเปนองคประกอบที่สําคัญที่สุดของประชาธิปไตยทางตรง ประชาธิปไตยโดยตรงจึงเปนรูปแบบ ที่สมบูรณที่สุดของการเมืองของพลเมือง เพราะพลเมืองเปนผูมีสวนรวมโดยตรงในการเมืองดวยการ ลงมติตัดสินชะตาของตนเองดวยตนเองและเพื่อตนเองทุกเรื่อง โดยไมตองมีผูแทนราษฎร ปจจุบัน มีการใชประชาธิปไตยทางตรงในเรื่องของการลงประชามติ การเสนอรางกฎหมายโดยประชาชน การถอดถอนผูแทนรายบุคคลหรือทั้งสภา อยางไรก็ดี ดังกลาวแลวถึงแมประชาธิปไตยทางตรงจะมี ลักษณะคอนขางสมบูรณแบบ แตในทางปฏิบัติเปนเรื่องที่เปนไปไมไดสําหรับรัฐสมัยใหมที่มี ขนาดใหญ มีประชากรจํานวนมาก และมีโครงสรางสังคมที่สลับซับซอนที่จะใหประชาชนทุกคน ปกครองประเทศดวยตนเอง และเปนไปไมไดในความเปนจริงที่ประชาชนทุกคนจะสามารถใชอํานาจ อธิปไตยทั้งนิติบัญญัติ บริหาร และตุลาการดวยตนเองโดยตรง ดวยมีขอจํากัดในเรื่องที่ประชุมและ เวลาในการประชุม ดวยเหตุนี้ ประเทศสวนใหญในโลกที่ตองการใหพลเมืองมีสวนรวมในการเมืองจึงหันมา นิยมระบอบประชาธิปไตยแบบมีผูแทนราษฎรดวย การใหราษฎรเลือกผูแทนราษฎรเขาไปทําหนาที่ ตัดสินใจบริหารบานเมืองแทนตนเอง 1.2.2 ประชาธิปไตยแบบผูแทน ประชาธิปไตยแบบผูแทน เปนระบบที่ใหประชาชนเลือกผูแทนไปใชอํานาจอธิปไตยแทน ตนเองถาเปนระบบรัฐสภา ประชาชนจะเลือกตั้งเฉพาะสมาชิกรัฐสภาซึ่งเปนฝายนิติบัญญัติและ สมาชิกรัฐสภาจะไปแตงตั้งฝายบริหารเอง ถาเปนระบบประธานาธิบดี ประชาชนจะเลือกตั้งทั้งฝาย นิติบัญญัติ และฝายบริหารดวยตนเอง ประชาธิปไตยแบบผูแทนอาจกลาวไดวาเปน ประชาธิปไตย ทางออม อยางไรก็ดีประชาธิปไตยแบบผูแทนยังมีปญหาอยูที่วา ผูแทนที่ประชาชนเลือกเขาไปนั้น จะทําหนาที่สมกับการเปนผูแทนของปวงชนหรือไม เพราะมักพบวาเมื่อผูแทนไดรับอํานาจ ก็จะมี บางคนที่ใชอํานาจไปในทางที่ไมถูกตองเหมาะสมและเปนธรรม และบางครั้งเปนไปเพื่อตนเอง หรือกลุมของตน และมีการตัดสินใจที่ประชาชนไมไดรับทราบ ทําใหรูปแบบของประชาธิปไตยอื่นๆ มีการนํามาใชในเวลาตอๆ มา 1.2.3 ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม เปนการเรียกระบอบประชาธิปไตยแบบผูแทนที่เปดโอกาส ใหประชาชนมีสวนรวมในทางการเมืองการปกครองและในการตัดสินใจระดับตางๆ มากขึ้น มิใชวา ประชาชนจะสามารถทําไดเพียงเลือกตั้งอยางเดียว แตยังเปดโอกาสใหประชาชนมีสวนรวมใน กระบวนการตัดสินใจเรื่องตางๆ เชน การเปดชองทางใหประชาชนมีสวนรวมรับรูขอมูลขาวสาร ความเคลื่อนไหว และความคืบหนาของการบริหารจัดการประเทศโดยผูที่ทําหนาที่แทนประชาชน หรือ
  13 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  การเปดโอกาสใหประชาชนรวมแสดงความคิดเห็นและใหขอมูลแกผูที่ทําหนาที่แทนตนเพื่อใช ประกอบการตัดสินใจในเรื่องตางๆ รวมทั้ง การที่ประชาชนเขาไปมีสวนรวมในการตรวจสอบและ ถอดถอนผูที่ทําหนาที่แทนประชาชนซึ่งขาดประสิทธิภาพ บกพรองตอหนาที่หรือไมสุจริตแลวแตกรณี ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม เกี่ยวของกับวิธีการกระจายอํานาจและทรัพยากรตางๆ ที่ ไมเทาเทียมกันอันมีผลกระทบตอชีวิตความเปนอยูของประชาชน และวิธีการที่ประชาชนเหลานั้น มีอิทธิพลตอการตัดสินใจที่มีผลกระทบตอตน ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม จึงหมายถึงการที่อํานาจ ในการตัดสินใจไมควรเปนของกลุมคนจํานวนนอย แตอํานาจควรไดรับการจัดสรรในระหวางประชาชน เพื่อทุกๆ คนไดมีโอกาสที่จะมีอิทธิพลตอกิจกรรมสวนรวม หลักการหรือองคประกอบสําคัญของคําวาประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม คือ 2 1) การใหประชาชนมีสวนรวมในการเมืองและการบริหาร 2) เนนการกระจายอํานาจในการตัดสินใจและการจัดสรรทรัพยากรตางๆ ใน ระหวางประชาชนใหเทาเทียมกัน 3) อํานาจในการตัดสินใจและการจัดสรรทรัพยากรตางๆ นั้น จะสงผลกระทบตอ ชีวิตความเปนอยูของประชาชน 4) เพิ่มการคุมครองสิทธิและเสรีภาพของประชาชน 5) มีความยืดหยุนได กลาวคือ มีโครงสรางการทํางานที่สามารถตรวจสอบได มีความโปรงใส และคํานึงถึงความตองการทรัพยากรของผูมีสวนรวม 6) การมีสวนรวมของประชาชนมีทั้งในระดับทองถิ่นและระดับชาติ 7) ประชาชนสามารถเขาถึงขอมูลขาวสาร กระบวนการทางนโยบายและกระบวนการ ยุติธรรม 1.2.4 ประชาธิปไตยตามรัฐธรรมนูญ โดยทั่วไปประชาธิปไตยมักเปนไปตามที่บัญญัติไวในรัฐธรรมนูญหรือกฎหมายสูงสุดของ ประเทศเพื่อเปนแนวทางสําหรับนักกฎหมายและการออกกฎหมายอื่นๆ รัฐธรรมนูญที่เปนลายลักษณ อักษรจึงเปนเครื่องประกันตอประชาชนวารัฐบาลจะปฏิบัติในแนวทางที่แนนอนและถูกตอง จุดแข็ง ของการเปนประชาธิปไตยอยางแทจริงขึ้นกับสิทธิพื้นฐานที่แนนอนและเสรีภาพ สิทธิและเสรีภาพนี้                                                              2 คนึงนิจ ศรีบัวเอี่ยม และคณะ. แนวทางการเสริมสรางประชาธิปไตยแบบมีสวนรวมตามรัฐธรรมนูญแหงราชอาณา- จักรไทย พ.ศ.2540 : ปญหา อุปสรรค และทางออก. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. 2545. หนา 15
 14 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ตองไดรับการปกปองเพื่อใหแนใจไดวาประชาธิปไตยจะประสบความสําเร็จ ในหลายประเทศ สิทธิ เหลานั้นระบุไวในรัฐธรรมนูญ รัฐธรรมนูญยังระบุโครงสรางและหนาที่ของรัฐบาลไวดวย และให แนวทางสําหรับการออกกฎหมายอื่นๆ 1.3 ความสําคัญของระบบประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม หลักการ รูปแบบ และกระบวนการ ปจจุบันมีการใหความสําคัญกับประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม และมีการเรียกรองเพื่อมีสวนรวม ในทุกๆ ระดับของกระบวนการทางนโยบาย ทั้งนี้เพราะประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม เปนการกระจาย อํานาจ และทรัพยากรตางๆ และเปนการที่คนทุกกลุมมีอํานาจในการตัดสินใจโดยอํานาจควรไดรับ การจัดสรรในระหวางประชาชนเพื่อทุกๆ คนไดมีโอกาสที่จะมีอิทธิพลตอกิจกรรมสวนรวม จึงกลาวไดวาประชาธิปไตยแบบมีสวนรวมจัดเปนการกระจายอํานาจ และเปนการมี ประชาธิปไตยอยางกวางขวางของกระบวนการทางการเมืองทั้งในระดับทองถิ่นและระดับชาติ จากคํากลาวขางตน อาจสรุปหลักการหรือองคประกอบสําคัญของคําวาประชาธิปไตยแบบ มีสวนรวม ไดดังนี้ คือ การใหประชาชนมีสวนรวมในการเมืองและการบริหารมีการกระจายอํานาจใน การตัดสินใจและการจัดสรรทรัพยากรตางๆ ในระหวางประชาชนใหเทาเทียมกัน อํานาจในการ ตัดสินใจ และการจัดสรรทรัพยากรตางๆ นั้น จะสงผลกระทบตอชีวิต ความเปนอยูของประชาชนมีการ เพิ่มการคุมครองสิทธิและเสรีภาพของประชาชน มีความยืดหยุนได กลาวคือ มีโครงสรางการทํางาน ที่สามารถตรวจสอบไดมีความโปรงใส และคํานึงถึงความตองการทรัพยากรของผูมีสวนรวม และการ มีสวนรวมของประชาชนมีทั้งในระดับทองถิ่นและระดับชาติ เนื่องจากประชาธิปไตยแบบมีสวนรวมใหความสําคัญอยางยิ่งตอการมีสวนรวมของประชาชน โดยที่การมีสวนรวมของประชาชนเปนกระบวนการซึ่งประชาชน หรือผูมีสวนไดสวนเสียไดมีโอกาส แสดงทัศนะและเขารวมในกิจกรรมตางๆ ที่มีผลตอชีวิตความเปนอยูของประชาชน รวมทั้ง มีการนําความคิดเห็นดังกลาวไปประกอบการพิจารณากําหนดนโยบาย และการตัดสินใจของรัฐ การมีสวนรวมของประชาชนเปนกระบวนการสื่อสารในระบบเปด กลาวคือ เปนการสื่อสารสองทาง ทั้งอยางเปนทางการและไมเปนทางการ ซึ่งประกอบไปดวย การแบงสรรขอมูลรวมกันระหวางผูมี สวนไดสวนเสียและเปนการเสริมสรางความสามัคคีในสังคม ทั้งนี้ เพราะการมีสวนรวมของประชาชน เปนการเพิ่มคุณภาพของการตัดสินใจ การลดคาใชจาย และการสูญเสียเวลา เปนการสรางฉันทามติ และทําใหงายตอการนําไปปฏิบัติ อีกทั้ง ชวยหลีกเลี่ยงการเผชิญหนาใน “กรณีที่รายแรงที่สุด”
  15 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ชวยใหเกิดความนาเชื่อถือ ความชอบธรรม ชวยใหทราบความหวงกังวลของประชาชน และคานิยม ของสาธารณชน รวมทั้ง เปนการพัฒนาความเชี่ยวชาญ และความคิดสรางสรรคของสาธารณชน 3 การมีสวนรวมของประชาชนมีความสําคัญในการสรางประชาธิปไตยอยางยั่งยืน และสงเสริม ธรรมาภิบาล ตลอดจนการบริหารงาน หากการมีสวนรวมของประชาชน มากขึ้นเพียงใดก็จะชวยให มีการตรวจสอบการทํางานของผูบริหาร และทําใหผูบริหาร มีความรับผิดชอบตอสังคมมากยิ่งขึ้น อีกทั้งยังเปนการปองกันนักการเมืองจากการ กําหนดนโยบายที่ไมเหมาะสมกับสังคมนั้นๆ นอกจากนี้ การมีสวนรวมของประชาชนยังเปนการสรางความมั่นใจวาเสียงของประชาชนจะมีคนรับฟง อีกทั้ง ความตองการหรือความปรารถนาของประชาชนก็จะไดรับการตอบสนอง 1.4 แนวคิด กระบวนการ และระดับขั้นของการมีสวนรวม 1.4.1 เงื่อนไขพื้นฐานของการมีสวนรวมของประชาชน 4 เงื่อนไขพื้นฐานของการมีสวนรวมของประชาชนมี 3 ประการ คือ 1) ตองมีอิสรภาพ หมายถึง ประชาชนมีอิสระที่จะเขารวมหรือไมก็ได การเขารวมตอง เปนไปดวยความสมัครใจ การถูกบังคับใหรวมไมวาจะในรูปแบบใดไมถือวาเปนการมีสวนรวม                                                              3 เจมส แอล เครตัน. คูมือการมีสวนรวมของประชาชนในการตัดสินใจของชุมชน. แปลโดย ศ.นพ.วันชัย วัฒนศัพท. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. 2543 หนา 25-28 4 ถวิลวดี บุรีกุล. การมีสวนรวม : แนวคิด ทฤษฎี และกระบวนการ. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. 2548. หนา 3-9 กลาวโดยสรุป ระบบประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม เปนการเปดโอกาสให ประชาชนไดแสดงทัศนะและมีสวนในการตัดสินใจในเรื่องตางๆ ที่จะมีผล ตอชีวิตความเปนอยูของประชาชนเอง นอกจากจะชวยใหการตัดสินใจของ ผูเสนอโครงการหรือรัฐบาลมีความรอบคอบ และสอดรับกับปญหาและ ความตองการของประชาชนมากยิ่งขึ้นแลว ยังเปนการควบคุมการ บริหาร งานของรัฐบาลใหมีความโปรงใส ตอบสนองตอปญหา และความ ตองการของประชาชนและมีความรับผิดชอบหรือสามารถตอบคําถามของ ประชาชนไดอีกดวย ซึ่งเทากับเปนการสงเสริมการปกครองระบอบ ประชาธิปไตยใหสมบูรณมากยิ่งขึ้นอีกดวย  
 16 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  2) ตองมีความเสมอภาค ประชาชนที่เขารวมในกิจกรรมใดจะตองมีสิทธิเทาเทียมกับ ผูเขารวมคนอื่นๆ 3) ตองมีความสามารถ ประชาชนหรือกลุมเปาหมายจะตองมีความสามารถพอที่จะ เขารวมในกิจกรรมนั้นๆ หมายความวา ในบางกิจกรรมแมจะกําหนดวาผูเขารวมมีเสรีภาพและเสมอภาค แตกิจกรรมที่กําหนดไวมีความซับซอนเกินความสามารถของกลุมเปาหมาย การมีสวนรวมยอมเกิดขึ้น ไมได มิเชนนั่น ตองเสริมสรางความสามารถของประชาชนใหมีความสามารถเขารวมได 1.4.2 องคประกอบของการมีสวนรวม สวนองคประกอบของการมีสวนรวมมี 3 ดาน คือ 1) ตองมีวัตถุประสงคหรือจุดมุงหมายชัดเจน การใหประชาชนเขารวมในกิจกรรมหนึ่งๆ จะตองมีวัตถุประสงคและเปาหมายที่ชัดเจนวาเปนไปเพื่ออะไร ผูเขารวมจะไดตัดสินใจถูกวาควรเขา รวมหรือไม 2) ตองมีกิจกรรมเปาหมาย การใหประชาชนเขามีสวนรวมตองระบุลักษณะของกิจกรรม วามีรูปแบบและลักษณะอยางไร เพื่อที่ประชาชนจะไดตัดสินใจวาควรเขารวมหรือไม 3) ตองมีบุคคลหรือกลุมเปาหมาย การใหประชาชนเขามีสวนรวมจะตองระบุกลุม เปาหมาย อยางไรก็ตามโดยทั่วไปกลุมบุคคลเปาหมายมักถูกจํากัดโดยกิจกรรมและวัตถุประสงคของ การมีสวนรวมอยูแลวโดยพื้นฐาน ทั้งนี้ มักพิจารณาผูเขารวมจากกลุมผูมีสวนไดสวนเสีย ซึ่งเปนกลุมผูอาจไดรับผลกระทบ ทั้งทางบวก และลบ เปนผูที่ไดรับผลกระทบทั้งทางตรงและทางออม ตลอดจน ผูสนใจอีกดวย โดยแทจริงนั้นกระบวนการมีสวนรวมของประชาชนอาจจะไมสามารถกระทําไดในทุกๆ ประเด็น ดังนั้น จึงมีแนวทางทั่วๆ ไปบางประการเกี่ยวกับประเด็นที่ควรใชกระบวนการมีสวนรวม ของประชาชน ประเด็นตางๆ ที่ตองการกระบวนการมีสวนรวมของประชาชน ไดแก 1) การตัดสินใจและผลกระทบที่สําคัญ 2) การตัดสินใจจะมีผลกระทบตอบางคนมากกวาคนอื่น 3) การตัดสินใจจะมีผลกระทบตอผลประโยชนของบางคนหรือกลุมคนที่มีอยูเดิม 4) การตัดสินใจที่เกี่ยวของกับเรื่องที่มีความขัดแยงอยูกอนแลว 5) ความจําเปนเพื่อใหมีการสนับสนุนตอผลการตัดสินใจ
  17 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ดังนั้น การมีสวนรวมของประชาชนจึงมีอยูในเกือบทุกกิจกรรมของสังคมขึ้นอยูกับความ สนใจและประเด็นในการพิจารณา แตมีเงื่อนไขพื้นฐานในการมีสวนรวมวาประชาชนตองมีอิสรภาพ ความเสมอภาพ และความสามารถในการเขารวมกิจกรรม นอกจากนี้ การมีสวนรวมตองมี วัตถุประสงคหรือจุดมุงหมาย ตองมีกิจกรรมเปาหมาย และตองมีกลุมเปาหมาย ทั้งนี้เพื่อให กระบวนการมีสวนรวมของประชาชนดําเนินไปไดอยางมีประสิทธิภาพสูงสุด การมีสวนรวมของประชาชน จึงเปนการกระจายโอกาสใหประชาชน มีสวนรวมทางการเมือง และการบริหารเกี่ยวกับการตัดสินใจในเรื่องตางๆ รวมทั้ง การจัดสรรทรัพยากรของชุมชนและของชาติ ซึ่งจะสงผลกระทบตอวิถี ชีวิตและความเปนอยูของประชาชน โดยการใหขอมูล แสดงความคิดเห็น ให คําแนะนําปรึกษา รวมวางแผน รวมปฏิบัติ รวมตลอดจนการควบคุมโดยตรง จากประชาชน การมีสวนรวมของประชาชนจึงเปนกระบวนการซึ่งประชาชน หรือผูมีสวน ไดสวนเสียไดมีโอกาสแสดงทัศนะ และเขารวมในกิจกรรมตางๆ ที่มีผลตอชีวิต ความเปนอยูของประชาชน รวมทั้งมีการนําความคิดเห็นดังกลาวไปประกอบการ พิจารณากําหนดนโยบายและการตัดสินใจของรัฐ การมีสวนรวมของประชาชนเปนกระบวนการสื่อสารในระบบเปด กลาวคือ เปนการสื่อสารสองทาง ทั้งอยางเปนทางการและไมเปนทางการ ซึ่งประกอบ ไปดวยการแบงสรรขอมูลรวมกันระหวางผูมีสวนไดสวนเสียและเปนการ เสริมสรางความสามัคคีในสังคม ทั้งนี้ เพราะการมีสวนรวมของประชาชน เปนการเพิ่มคุณภาพของการตัดสินใจ การลดคาใชจาย และการสูญเสียเวลา เปนการสรางฉันทามติ และทําใหงายตอการนําไปปฏิบัติ อีกทั้งชวยหลีกเลี่ยง การเผชิญหนาใน ”กรณีที่รายแรงที่สุด” ชวยใหเกิดความนาเชื่อถือและ ความชอบธรรม และชวยใหทราบความหวงกังวลของประชาชนและคานิยมของ สาธารณชน รวมทั้งเปนการพัฒนาความเชี่ยวชาญและความคิดสรางสรรค ของสาธารณชน
 18 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  การมีสวนรวมของประชาชนมีความสําคัญในการสรางประชาธิปไตยอยางยั่งยืนและ สงเสริมธรรมาภิบาล ตลอดจนการบริหารงาน หากการมีสวนรวมของประชาชนมากขึ้นเพียงใดก็จะ ชวยใหมีการตรวจสอบการทํางานของผูบริหาร และทําใหผูบริหารมีความรับผิดชอบตอสังคมมาก ยิ่งขึ้น อีกทั้งยังเปนการปองกันนักการเมืองจากการกําหนดนโยบายที่ไมเหมาะสมกับสังคมนั้นๆ นอกจากนี้การมีสวนรวมของประชาชนยังเปนการสรางความมั่นใจวาเสียงของประชาชนจะมีคนรับฟง อีกทั้งความตองการหรือความปรารถนาของประชาชนก็จะไดรับการตอบสนอง วิธีการแบงระดับขั้นการมีสวนรวมของประชาชนอาจแบงไดหลายวิธี ขึ้นอยูกับ วัตถุประสงคและความละเอียดของการแบงเปนสําคัญ การแบงระดับขั้นการมีสวนรวมของประชาชน อาจแบงไดจากระดับต่ําสุดไปหาระดับสูงสุด ออกเปน 7 ระดับ และจํานวนประชาชนที่เขามีสวนรวม ในแตละระดับจะเปนปฏิภาคกับระดับของการมีสวนรวม กลาวคือ ถาระดับการมีสวนรวมต่ํา จํานวน ประชาชนที่เขามีสวนรวมจะมาก และยิ่งระดับการมีสวนรวมสูงขึ้นเพียงใด จํานวนประชาชนที่เขา มีสวนรวมก็จะลดลงตามลําดับ ระดับการมีสวนรวมของประชาชนเรียงตามลําดับจากต่ําสุดไปหา สูงสุด ไดแก (1) ระดับการใหขอมูล (2) ระดับการเปดรับความคิดเห็นของประชาชน (3) ระดับการ ปรึกษาหารือ (4) ระดับการวางแผนรวมกันและตัดสินใจรวมกัน (5) ระดับการรวมปฏิบัติ (6) รวม ติดตามตรวจสอบ และ (7) ระดับการควบคุมโดยประชาชน 1) ระดับการใหขอมูล เปนระดับต่ําสุดและเปนวิธีการที่งายที่สุดของการติดตอสื่อสาร ระหวางผูกําหนดนโยบายหรือผูวางแผนโครงการกับประชาชน เพื่อใหขอมูลแกประชาชนเกี่ยวกับการ ตัดสินใจของผูกําหนดนโยบายหรือผูวางแผนโครงการ แตไมเปดโอกาสใหแสดงความคิดเห็นหรือ เขามาเกี่ยวของใดๆ วิธีการใหขอมูลอาจกระทําไดหลายวิธี เชน การแถลงขาว การแจกขาว การ แสดงนิทรรศการ และการทําหนังสือพิมพใหขอมูลเกี่ยวกับกิจกรรมตางๆ ตลอดจนการใชสื่ออื่นๆ เชน โทรทัศน วิทยุ สื่อบุคคล และหอกระจายขาว เปนตน อยางไรก็ดี เพื่อปองกันมิใหรัฐบาลหรือเจาหนาที่ของรัฐใชอํานาจดุลพินิจในการใหหรือ ไมใหขอมูลดังกลาวแกประชาชน จึงควรมีขอกําหนดใหรัฐบาลหรือเจาหนาที่ของรัฐตองกระทําและ กระทําอยางทั่วถึงดวย ยกเวนขอมูลบางประเภท เชน เรื่องเกี่ยวกับความมั่นคงของชาติ เปนตน นอกจากนี้ การใหขอมูลแกประชาชนจะตองใหอยางทั่วถึง ถูกตอง เที่ยงตรง ทันการณ เขาใจไดงายและไมมีคาใชจายมาเปนอุปสรรค ในการไดรับขอมูลนั้นๆ 2) ระดับการเปดรับความคิดเห็นจากประชาชน เปนระดับขั้นที่สูงกวาระดับแรก กลาวคือ ผูกําหนดนโยบายหรือผูวางแผนโครงการเชิญชวนใหประชาชนแสดงความคิดเห็นเพื่อใหไดขอมูลมาก
  19 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ขึ้น และประเด็นในการประเมินขอดีขอเสียชัดเจนยิ่งขึ้น เชน การสํารวจความคิดเห็นของประชาชน เกี่ยวกับการริเริ่มโครงการตางๆ และการบรรยายใหประชาชนฟงเกี่ยวกับโครงการตางๆ แลวขอความ คิดเห็นจากผูฟง เปนตน อนึ่ง การรับฟงความคิดเห็นนี้ จะกระทําไดอยางมีประสิทธิภาพและประสิทธิผล ก็ตอเมื่อ ประชาชน ผูมีสวนได สวนเสีย ไดมีขอมูลที่ถูกตองและพอเพียง 3) ระดับการปรึกษาหารือ เปนระดับขั้นการมีสวนรวมของประชาชนที่สูงกวาการเปดรับ ความคิดเห็นจากประชาชน เปนการเจรจากันอยางเปนทางการระหวางผูกําหนดโยบายและผูวางแผน โครงการและประชาชน เพื่อประเมินความกาวหนาหรือระบุประเด็นหรือขอสงสัยตางๆ เชน การจัด ประชุม การจัดสัมมนาเชิงปฏิบัติการ ตลอดจนการเปดกวางรับฟงความคิดเห็น โดยใชรูปแบบตางๆ อาทิ การสนทนากลุม และประชาเสวนา เปนตน 4) ระดับการวางแผนและตัดสินใจรวมกัน เปนระดับขั้นที่สูงกวาการปรึกษาหารือ กลาวคือ เปนเรื่องการมีสวนรวมที่มีขอบเขตกวางมากขึ้น มีความรับผิดชอบรวมกันในการวางแผน เตรียมโครงการ และผลที่จะเกิดขึ้นจากการดําเนินโครงการ เหมาะสมที่จะใชสําหรับการพิจารณา ประเด็นที่มีความยุงยากซับซอนและมีขอโตแยงมาก เชน การใชกลุมที่ปรึกษาซึ่งเปนผูทรงคุณวุฒิ ในสาขาตางๆ ที่เกี่ยวของ การใชอนุญาโตตุลาการเพื่อแกปญหาขอขัดแยง และการเจรจาเพื่อหาทาง ประนีประนอมกัน การประชุมวางแผนแบบมีสวนรวม เปนอาทิ 5) ระดับการรวมปฏิบัติ เปนระดับขั้นที่สูงถัดไปจากระดับการวางแผนรวมกัน คือ เปน ระดับที่ผูรับผิดชอบนโยบายหรือโครงการกับประชาชนรวมกันดําเนินการตามนโยบายหรือโครงการ เปนขั้นการนํานโยบายไปปฏิบัติรวมกันดําเนินตามหรือโครงการวมกันเพื่อใหบรรลุผลตามวัตถุประสงค ที่วางไว 6) รวมติดตาม ตรวจสอบ ประเมินผล เปนระดับการมีสวนรวมที่มีผูเขารวมนอย แตมี ประโยชนที่ผูที่เกี่ยวของหรือไดรับผลกระทบสามารถมาคอยติดตามการดําเนินกิจกรรมนั้นๆ ได รูปแบบของการติดตามตรวจสอบหรือประเมินผล อาจอยูในรูปแบบของการจัดตั้งคณะกรรมการ ติดตาม ประเมินผลที่มาจากหลายฝาย การสอบถามประชาชน โดยการทําการสํารวจเพื่อใหประชาชน ประเมิน การประเมินผลนี้ มีความสําคัญมาก เพราะจะมีผลตอการพิจารณาจัดสรรประโยชน การยุติ หรือคงไว ตลอดจนปรับปรุงนโยบายหรือโครงการ 7) ระดับการควบคุมโดยประชาชน เปนระดับสูงสุดของการมีสวนรวมโดยประชาชนเพื่อ แกปญหาขอขัดแยงที่มีอยูทั้งหมด เชน การลงประชามติ เปนตน ขอสังเกตเกี่ยวกับการลงประชามติ
 20 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  มี 2 ประการ คือ ประการแรก การลงประชามติจะสะทอนถึงความตองการของประชาชนไดดี เพียงใด อยางนอยขึ้นอยูกับความชัดเจนของประเด็นที่จะลงประชามติและการกระจายขาวสาร เกี่ยวกับขอดีขอเสียของประเด็นดังกลาวใหประชาชนเขาใจอยางสมบูรณและทั่วถึง และประการที่สอง ในประเทศที่มีการพัฒนาทางการเมืองแลว ผลของการลงประชามติจะมีผลบังคับใหรัฐบาลตอง ปฏิบัติตาม แตสําหรับกรณีของประเทศไทย เคยปรากฏตามรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2540 ผลของการลงประชามติ เปนเพียงขอแนะนําสําหรับรัฐบาลเทานั้น ไมมีผลบังคับ ใหรัฐบาลตองปฏิบัติตามแตอยางใด (รัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2540 มาตรา 214) และในชวงเวลาของการใชรับธรรมนูญฉบับนี้มิไดเคยมีการดําเนินการลงประชามติเลย ในรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราว พุทธศักราช 2549 ระบุวาเมื่อจัดทํารางรัฐธรรมนูญแลวเสร็จ สภารางรัฐธรรมนูญไดเผยแพรใหประชาชนทราบและจัดใหมีการออกเสียงประชามติเพื่อใหความ เห็นชอบแกรางรัฐธรรมนูญทั้งฉบับ อันเปนการออกเสียงประชามติเปนครั้งแรกของประเทศ ในวันที่ 19 สิงหาคม 2549 การออกเสียงลงประชามติ ปรากฏผลวาประชาชนผูมีสิทธิเลือกตั้งโดยเสียงขางมาก ของผูมาออกเสียงประชามติเห็นชอบใหนํารางรัฐธรรมนูญฉบับใหมมาใชบังคับ หลังจากนั้น ประธานสภานิติบัญญัติแหงชาติจึงนํารางรัฐธรรมนูญขึ้นทูลเกลาทูลกระหมอมถวายเพื่อทรงลง พระปรมาภิไธยใหประกาศใชเปนรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทยสืบไป ทรงพระราชดําริวา สมควร พระราชทานพระบรมราชานุมัติตามความเห็นชอบเห็นดีของมหาชน อนึ่ง ในรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2550 ไดกําหนดใหมี พระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญวาดวยการออกเสียงประชามติ ในมาตรา 138 โดยเปน พระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญ โดยใหคณะกรรมการการเลือกตั้งจัดทํารางพระราชบัญญัติ ประกอบรัฐธรรมนูญวาดวยการออกเสียงประชามติเพื่อใหเปนไปตามบทบัญญัติแหงรัฐธรรมนูญ ทั้งนี้ ในมาตรา 165 ตามรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2550 ระบุวา ประชาชนผูมีสิทธิเลือกตั้งยอมมีสิทธิออกเสียงประชามติ โดยการจัดใหมีการออกเสียงประชามติ ใหกระทําไดในเหตุ ดังตอไปนี้ 1.1) ในกรณีที่คณะรัฐมนตรีเห็นวากิจการในเรื่องใดอาจกระทบถึงประโยชนไดเสีย ของประเทศชาติหรือประชาชน นายกรัฐมนตรีโดยความเห็นชอบของคณะรัฐมนตรีอาจปรึกษา ประธานสภาผูแทนราษฎรและประธานวุฒิสภาเพื่อประกาศในราชกิจจานุเบกษาใหมีการออกเสียง ประชามติได  
  21 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  1.2) ในกรณีที่มีกฎหมายบัญญัติใหมีการออกเสียงประชามติ การออกเสียงประชามติตาม (1) หรือ (2) อาจจัดใหเปนการออกเสียงเพื่อมีขอยุติ โดยเสียงขางมากของผูมีสิทธิออกเสียงประชามติในปญหาที่จัดใหมีการออกเสียงประชามติ หรือเปน การออกเสียงเพื่อใหคําปรึกษาแกคณะรัฐมนตรีก็ได เวนแตจะมีกฎหมายบัญญัติไวเปนการเฉพาะ การออกเสียงประชามติตองเปนการใหออกเสียงเห็นชอบหรือไมเห็นชอบในกิจการ ตามที่จัดใหมีการออกเสียงประชามติ และการจัดการออกเสียงประชามติในเรื่องที่ขัดหรือแยงตอ รัฐธรรมนูญหรือเกี่ยวกับตัวบุคคลหรือคณะบุคคล จะกระทํามิได นอกจากนี้ ในระดับทองถิ่นยังสามารถจัดใหมีการลงประชามติไดดังระบุในมาตรา 287 ที่วาประชาชนในทองถิ่นมีสิทธิมีสวนรวมในการบริหารกิจการขององคกรปกครองสวนทองถิ่น โดยองคกรปกครองสวนทองถิ่นตองจัดใหมีวิธีการที่ใหประชาชนมีสวนรวมดังกลาวไดดวย ทั้งนี้ในกรณี ที่การกระทําขององคกรปกครองสวนทองถิ่นจะมีผลกระทบตอชีวิตความเปนอยูของประชาชน ในทองถิ่นในสาระสําคัญ องคกรปกครองสวนทองถิ่นตองแจงขอมูลรายละเอียดใหประชาชนทราบ กอนกระทําการเปนเวลาพอสมควร และในกรณีที่เห็นสมควรหรือไดรับการรองขอจากประชาชนผูมี สิทธิเลือกตั้งในองคกรปกครองสวนทองถิ่น ตองจัดใหมีการรับฟงความคิดเห็นกอนการกระทํานั้น หรืออาจจัดใหประชาชนออกเสียงประชามติเพื่อตัดสินใจก็ได ทั้งนี้ ตามที่กฎหมายบัญญัติ ดังนั้น ประชามติในรัฐธรรมนูญจึงเปนทั้งแบบที่มีผลบังคับใชและเปนการปรึกษาหารือ ประชาชนก็ได ซึ่งตางจากอดีต และใชไดในทุกระดับของการบริหารราชการแผนดิน ทั้งยังเปนโอกาสที่ จะชวยตัดสินยุติปญหาตางๆไดหากทุกฝายยอมรับกติกานี้ แตตองมีกระบวนการใหขอมูลที่ถูกตอง เหมาะสม พอเพียงและทันการณ ทั้งนี้ การที่ประชาชนจะมีสวนรวมในลําดับสูงขึ้นๆไปได จะตองมีสวนรวมในลําดับลางๆ กอน จึงจะทําใหมีสวนรวมมีประสิทธิผล เพราะหากปราศจากขอมูลประชาชนจะทําหนาที่รวมให ความเห็น ปรึกษาหารือ รวมตัดสินใจ ติดตาม ตรวจสอบไดอยางไร ในการจะแสดงความคิดเห็น นอกจากนี้ การใหความคิดเห็นที่เหมาะสมอาจดําเนินการหลังจากไดมีเวลาศึกษาขอมูลมาแลว รูปแบบการรับฟงความคิดเห็น อาทิ การสํารวจโดยแบบสอบถาม แบบสัมภาษณ การรับ ฟงผานเวทีประชาชน ผานวิทยุ โทรทัศน หนังสือพิมพ โทรศัพท จดหมายหรือกลองรับความคิดเห็น เปนตน เพื่อชวยใหเขาใจระดับขั้นการมีสวนรวมของประชาชน ความแตกตางและเครื่องมือสําคัญที่ใช ในแตละระดับไดงายยิ่งขึ้น จึงไดนําเสนอในรูปตอไปนี้และแสดงระดับการมีสวนรวมของประชาชนไว ดวยแลว
 22 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ต่ํา ระดับของ การมีสวนรวม สูง มาก จํานวนประชาชน ที่เกี่ยวของ นอย มาก การวางแผนและตัดสินใจรวมกัน การมีสวนรวมที่กวางขึ้น มีความรับผิดชอบรวมกันในการวางแผน และผลจะที่เกิดขึ้น ใชสําหรับประเด็นที่ซับซอนและมีขอโตแยงมาก เชน กลุมที่ปรึกษา การเจรจา การมีอนุญาโตตุลาการ การประนีประนอม การประชุมวางแผน การปรึกษาหารือ การเจรจากันอยางเปนทางการระหวางผูวางแผนโครงการและประชาชน เพื่อประเมินความกาวหนาหรือระบุประเด็นหรือขอสงสัยตางๆ เชน การจัดประชุม การจัดสัมมนาเชิงปฏิบัติการ การเปดกวางรับขอคิดเห็น การประชาเสวนา การรวมปฏิบัติ ดําเนินกิจกรรมรวมกัน รูปที่ 1 แสดงระดับขั้นการมีสวนรวมของประชาชน รวมติดตาม ตรวจสอบ โดยประชาชนมีสวนรวมในการติดตาม ตรวจสอบ การควบคุมโดยประชาชน ระดับสูงสุดของการมีสวนรวม / แกปญหาที่ขัดแยงอยูทั้งหมด เชน การลงประชามติ การเปดรับความคิดเห็นจากประชาชน ผูวางแผนโครงการเชิญชวนใหประชาชนแสดงความคิดเห็นเพื่อใหไดขอมูลมากขึ้นและ เพื่อใหประเด็นในการประเมินผลชัดเจนยิ่งขึ้น เชน การสํารวจ การบรรยายใหประชาชนฟง ถึงกิจกรรม แลวรับขอคิดเห็นและการใชสื่อตางๆ เปนชองทางรับฟง การใหขอมูล เปนวิธีการที่งายที่สุดของการติดตอสื่อสารระหวางผูวางแผนโครงการและประชาชนเพื่อใหขอมูล แกประชาชนเกี่ยวกับการตัดสินใจของผูวางแผนโครงการหรือกิจกรรมนั้นๆ แตไมเปดโอกาสให มีการแสดงขอคิดเห็นหรือเขามาเกี่ยวของใดๆ เชน การแถลงขาว การแจกขาว การแสดงนิทรรศการ การทําหนังสือพิมพ ใหขอมูลเกี่ยวกับกิจกรรม การใชสื่อตางๆ
  23 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  นอกจากนี้ ในการริเริ่มนโยบายตางๆ ประชาชนยอมสามารถที่จะกระทําไดเชนกัน มิใชเพียง รัฐเปนผูริเริ่มเทานั้นซึ่งอาจเขียนแผนผังทางการมีสวนรวมทางนโยบายไดดังนี้ รูปที่ 2 กระบวนการมีสวนรวมทางนโยบาย ริเริ่ม รับรู รับฟง ปรึกษา/วางแผน ยุติ/ตอเนื่อง ติดตาม/ประเมินผล ปฏิบัติ ตัดสินใจ โดยสรุป หลักการหรือองคประกอบสําคัญของคําวา ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม มีดังนี้ คือ การใหประชาชน มีสวนรวมในการเมืองและการบริหาร มีการกระจายอํานาจ ในการตัดสินใจและการจัดสรรทรัพยากรตางๆ ในระหวาง ประชาชนใหเทาเทียมกัน อํานาจในการตัดสินใจและการจัดสรร ทรัพยากรตางๆ นั้น จะสงผลกระทบตอชีวิตความเปนอยูของ ประชาชน มีการเพิ่มการคุมครองสิทธิและเสรีภาพของประชาชน กลาวคือ มีโครงสรางการทํางานที่สามารถตรวจสอบได มีความ โปรงใส และคํานึงถึงความตองการทรัพยากรของผูมีสวนรวม และ การมีสวนรวมของประชาชนมีทั้งในระดับทองถิ่นและระดับชาติ  
 24 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  เนื่องจากประชาธิปไตยแบบมีสวนรวมใหความสําคัญอยางยิ่งตอการมีสวนรวมของ ประชาชนเปนสําคัญ โดยที่การมีสวนรวมของประชาชนเปนกระบวนการซึ่งประชาชน หรือผูมีสวนได สวนเสีย (ผูที่ไดรับทั้งทางตรง ทางออม ไมวาจะเปนเชิงบวกหรือเชิงลบ) ไดมีโอกาสแสดงทัศนะ และ เขารวมในกิจกรรมตางๆ ที่มีผลตอชีวิตความเปนอยูของประชาชน รวมทั้งมีการนําความคิดเห็น ดังกลาวไปประกอบการพิจารณากําหนดนโยบายและการตัดสินใจของรัฐ การมีสวนรวมของ ประชาชนเปนกระบวนการสื่อสารในระบบเปด กลาวคือ เปนการสื่อสารสองทาง ทั้งอยางเปน ทางการและไมเปนทางการ ซึ่งประกอบไปดวยการแบงสรรขอมูลรวมกันระหวางผูมีสวนไดสวนเสีย และเปนการเสริมสรางความสามัคคีในสังคม ทั้งนี้ เพราะการมีสวนรวมของประชาชน เปนการ เพิ่มคุณภาพของการตัดสินใจ การลดคาใชจายและการสูญเสียเวลา เปนการสรางฉันทามติ และทําให งายตอการนําไปปฏิบัติ อีกทั้งชวยหลีกเลี่ยงการเผชิญหนาใน ‘กรณีที่รายแรงที่สุด’ ชวยใหเกิดความ นาเชื่อถือและความชอบธรรม และชวยใหทราบความหวงกังวลของประชาชนและคานิยมของ สาธารณชนรวมทั้งเปนการพัฒนาความเชี่ยวชาญและความคิดสรางสรรคของสาธารณชน การมีสวนรวมของประชาชนมีความสําคัญในการสรางประชาธิปไตย อยางยั่งยืนและสงเสริมธรรมาภิบาล ตลอดจนการบริหารงาน หากการ มีสวนรวมของประชาชนมากขึ้นเพียงใดก็จะชวยใหมีการตรวจสอบการทํางาน ของผูบริหาร และทําใหผูบริหารมีความรับผิดชอบตอสังคมมากยิ่งขึ้น อีกทั้ง ยังเปนการปองกันนักการเมืองจากการกําหนดนโยบายที่ไมเหมาะสมกับสังคม นั้นๆ นอกจากนี้ การมีสวนรวมของประชาชนยังเปนการสรางความมั่นใจวา เสียงของประชาชนจะมีคนรับฟง อีกทั้ง ความตองการหรือความปรารถนา ของประชาชนก็จะไดรับการตอบสนอง
  25 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  บทที่ 2 การใชเทคโนโลยีของการมีสวนรวมในการคนหาทุนทางสังคม 2.1 การประชุมปฏิบัติการอยางมีสวนรวม ในการประชุมเราตองมีองคประกอบ ดังนี้ 1) ผูเอื้อกระบวนการ คือ ผูอํานวยการประชุมที่ชวยใหการประชุมลุลวง 2) เปาหมายของการประชุมวา ประชุมเพื่ออะไร ตองการอะไร 3) สมาชิกที่เขารวมที่ตองเกี่ยวของกับเรื่องที่ประชุม 4) สถานที่ประชุม 5) วัสดุอุปกรณ เชน กระดาน กระดาษสี ปากกาเคมี เทปกาวยน ในที่นี้จะขอนําเสนอวิธีการใชกระดาษสีในการประชุมเชิงปฏิบัติการเพื่อคนหาทุนทางสังคม วิธีนี้ มี 5 ขั้นตอน คือ 2.1.1 บริบท เปนการกําหนดขอบเขตของการศึกษาของกลุมซึ่งจะมีคําถามเฉพาะที่ตองการ คําตอบ เปนการอธิบายคําถาม เชน “ในชุมชนของเรามีอะไรบางที่เราคิดวาเปนขุมทรัพยหรือสิ่งที่ดี คนดี นายกยอง นาเก็บรักษาเพื่อลูกหลาน” “เรามีอะไรบางที่เปนขุมพลังชุมชนของเรา” “เราจะรวมกันสรางพลังชุมชนใหเกิดขึ้นไดอยางไร” 2.1.2 การระดมสมอง เปนการระดมขอมูลและความคิดจากระดับบุคคล ระดับกลุมขนาด เล็กและที่ประชุมขนาดใหญ ขั้นตอนนี้เปนการขอใหสมาชิกจดความคิดของตนลงบนแผนกระดาษ และอภิปรายกัน แลวเลือกความคิดเห็นที่สําคัญที่สุด 5-7 ประเด็น จากนั้นจึงจดบันทึกลงกระดาษสี หรือบัตรความคิดหรือบัตรคํา 2.1.3 การจัดหมวดหมู จัดหมวดหมูความคิดที่คลายกันอยูกลุมเดียวกัน โดยเรียงบัตร ความคิดทุกใบบนกระดาน
 26 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  2.1.4 ตั้งชื่อ ตั้งชื่อกลุมความคิดแตละกลุม โดยความเห็นพองตองกันของกลุม โดยใชชื่อ สั้นๆ เขาใจงาย และอภิปรายกันวากลุมมีความเห็นอยางไร 2.1.5 ไตรตรอง เปนการยืนยันความมุงมั่นของกลุม เสวนาถึงความสําคัญของผลจาก กิจกรรมกลุมเปนการทบทวนและยืนยันผลจากการประชุม กระบวนการกลุมนี้เปนการเปดโอกาสใหสมาชิกทุกคนไดแสดงความคิดเห็น รูจักตรึกตรองสราง ฉันทามติ กระบวนการนี้ทําใหไดขอมูลที่มาจากสมาชิกทุกคนในเวลาอันรวดเร็ว ตัวอยางภาพการประชุม
  27 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  2.2 การสนทนาแบบมีสวนรวม การสนทนาแบบมีสวนรวมจะมี 4 ขั้นตอน ดังนี้ (ผูเอื้อกระบวนการ ในที่นี้ คือ ผูที่อํานวยการ ประชุม เริ่มโดยกลาวถึงสิ่งที่กําลังจะสนทนาหรือมีรูปใหดู) 2.2.1 เห็นอะไร ใหสมาชิกชวยกันตอบ ผูเอื้อกระบวนการอาจแสดงผลงานการคนหาขุมทรัพย ชุมชนใหดู หรือผลการศึกษาที่แสดงดวยภาพถาย ขอมูลตางๆ 2.2.2 รูสึกอยางไร หลังจากเห็นแลว 2.2.3 ที่รูสึกนั้นหมายความวาอยางไรกันแน? อะไรที่ดี อะไรประทับใจ อะไรที่ไมประทับใจ อะไรตองปรับปรุง 2.2.4 แลวจะทําอะไรตอไปดี จะชวยกันแกปญหาอยางไร จะทําอยางไรเพื่อใหดีขึ้น จะรวมกัน สรางทุนทางสังคมอยางไร การสนทนาแบบนี้จะชวยใหสมาชิกไดตอบสนองตอสิ่งที่ผูเอื้อกระบวนการไดนําเสนอ และ ชวยกันหาคําตอบรวมกันได 2.3 สุนทรียปรัศนี การเสริมสรางพลังชุมชนดวยการเรียนรูเรื่องราวแหงความสําเร็จและรวมกันคนหาความฝนของ ชุมชน (Empowering Community by Sharing Stories & Discovering Dreams) ลองนึกวาดภาพโลกใบนี้เพงตรงเฉพาะสิ่งดีงาม ความมีชีวิตชีวาของผูคน แลวตั้งความปรารถนา ที่จะชวยกันเปลี่ยนแปลงไปสูสิ่งที่ตองการจะเห็น นี่คือที่มาของกระบวนการประสานความคิดเนรมิต ชุมชนดวยสุนทรียปรัศนี ดวยกระบวนการสุนทรียปรัศนีที่กลาวถึงนี้ จึงเปนการคนหาประสบการณที่ดีที่สุด และการ คนพบสิ่งใชการไดที่มีอยูแลว แทนที่จะคนหาแตสิ่งที่ไมดีแลวนํามาแกไขเพียงเทานั้น สุนทรียปรัศนีแทจริงแลว ก็คือ กระบวนการที่เชื้อเชิญใหผูคนมา ผลัดกันตั้งคําถามถึง “สิ่งที่ใหชีวิตชีวา” กับชุมชน แลวชื่นชมกันและกัน ตางคนตางไดยิน และเห็นถึงคุณคาความเปนมนุษยของกัลยาณมิตรที่จะ รวมชะตากรรมกันในวันขางหนา 
 28 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  วงจรแหงสุนทรียปรัศนี เมื่อพิจารณาวงจรแหงสุนทรียปรัศนีในผังภาพขางบนจะพบวา แบงไดเปน 4 ขั้นตอนหรือระยะ ที่เนนสิ่งดี (4D) ดี 1 คือ การรวมคนพบสิ่งดีแลวชื่นชม (Discovery) เริ่มตนดวยการตั้งคําถามวา “อะไร ใหชีวิตชีวากับทีมงาน องคกรหรือชุมชน” ดวยการจับคูระหวางสมาชิกกลุมผลัดกันเลาเรื่องราว จากคําถามที่วา “กรุณาบอกฉันทีวา มีชวงเวลาใดบางที่คุณตื่นเตนและภาคภูมิใจที่สุดที่ไดมีสวนรวม ในการทํางานในองคกรนี้?” รวมออกแบบรวมออกแบบ ทํางานอยางสุนทรียทํางานอยางสุนทรีย ((DDeessiiggnn)) รวมคนพบ สิ่งดีแลวชื่นชม (Discovery) รวมถักทอฝน อยางสมศักดิ์ศรี (Destiny)   รวมสรางสรรค สิ่งดีเพื่อสังคม (Destiny) สุนทรียปรัศนี เปนรูปแบบหนึ่งของการทํางานเพื่อแกไขปญหา ที่ใหความสําคัญกับคุณคาและศักดิ์ศรีของมนุษยและใชแทนการแกไข ปญหาแบบดั้งเดิมที่แกอยางไรก็ไมสําเร็จ และเปนที่ประจักษชัดวา คนตางหากที่แกปญหา ไมใชกระบวนการหรือวิธีการ
  29 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ดี 2 คือ การรวมถักทอความใฝฝนอยางสมศักดิ์ศรี (Dream) คําถามตั้งตนจาก “อะไรคือ สิ่งที่ทานอยากจะ....?” มันทําใหเราสามารถสรางสรรควิสัยทัศนในอนาคตที่รวมเขาไดกับความสําเร็จ ที่เคยเกิดขึ้นแลวในอดีตและความตื่นตาตื่นใจ วิสัยทัศนกลายเปนประโยคทองในเรื่องโอกาสที่กําลัง จะมีมาในอนาคต หลังจากนั้น วิสัยทัศนจะเขามากําหนดชะตาชีวิตโดยผานการนําเสนอที่สรางสรรค ดั่งคําประกาศเจตนารมณ การทองเที่ยวทางจินตนาการ ฯลฯ แลวทําใหมันชัดเจน ดี 3 คือ การออกแบบสรรสรางอยางสุนทรียะ (Design) ตั้งคําถามวา “หากจะทําให ความใฝฝนเปนจริง เราจะออกแบบ วิธีการ กระบวนการ โครงสรางและสัมพันธภาพในการทํางาน อะไรบาง?” ดี 4 คือ การสรางสรรคสิ่งดีเพื่อชุมชน องคกรหรือสังคม (Destiny) คําถามที่นําไปสูการ ทํางานรวมกันอยางสรางสรรคก็คือ “เราจะทํากันอยางสรางสรรคไดยังไง?” เพื่อจะใชขุมพลังที่เรามีอยู รวมทั้งระยะเวลาและการกําหนดลําดับความสําคัญ ในขั้นตอนนี้ทานตองทํางานเพื่อใหบรรลุวิสัยทัศน ที่ไดกําหนดไวแลว 2.3.1 สุนทรียปรัศนีในกระบวนการพัฒนาโดยอาศัยสินทรัพยชุมชนเปนฐาน การพัฒนาโดยอาศัยสินทรัพยชุมชนเปนฐาน เปนตัวผลักใหสุนทรียปรัศนีเกิดความ เคลื่อนไหว ความคิดที่เปนกุญแจดอกสําคัญในเรื่องนี้ก็คือ เมื่อใดก็ตามที่ชุมชนไดรับการมองในสวนที่ มีสินทรัพย ผลจะเปนไปในทางบวก ในขณะที่หากชุมชนถูกมองวาขาดแคลนผลก็จะออกมาในทางลบ หรือเปนปญหาที่จะตองแกไขเยียวยา ปรัชญาของการทํางานในชุมชน เริ่มตั้งตนที่ “ปญญาของชุมชน” แทนที่จะตั้งตนที่ “ปญหาของชุมชน” การเสริมสรางพลังชุมชนจึงเปนเรื่องที่ชุมชนนั้น จะตัดสินใจใชวิธีการไหนจัดการกับสิ่งที่ ทาทายในชุมชนของตนเองระหวาง “จะแนวแนแกไขในสิ่งผิด” กับ “จะรักชาติยิ่งชีวิต ทําสิ่งถูก” 2.3.2 วิธีการคิดและตั้งคําถามแบบสุนทรียปรัศนี เมื่อเริ่มจากการมองโลกในแงดีเสมอ คําถามจึงเวียนวนอยูในแงบวก อาทิ ความมีชีวิตชีวา มีความหมาย มีคุณคา ความสุข ความสําเร็จ ความหวัง พลังของตัวเรา องคกรของเรา และชุมชน ของเรา เมื่อชุมชนใชสุนทรียปรัศนี การแลกเปลี่ยนเรียนรูจึงสกัดความรูจาก 1) สิ่งที่ดีที่สุดของการปฏิบัติในชวงอดีตที่ผานมา 2) การมองไปในอนาคตขางหนาอยางงดงาม สดใส กระจางชัด 3) การชื่นชมในคุณคาของสิ่งที่ประสพรวมกัน
 30 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  4) การออกแบบทางเลือกใหมที่ตนเองเปนผูปฏิบัติในฐานะพลเมือง 5) การดําเนินกิจกรรมอยางขันอาสาและรูคุณคาของสิ่งที่มี 6) ขอสําคัญที่สุดอยูที่ การจินตนาการ มองเห็นตนเองอยูในฐานะเปนผูปฏิบัติการ ผูให ผูโรมรุกหรือผูเปลี่ยนแปลง แทนที่จะเปนผูรับกรรม ผูถูกปฏิบัติ หรือผูรองรับ ดังนั้น ผูที่ตั้งคําถาม แบบสุนทรียปรัศนี จะตองรําลึกไวเสมอก็คือ 6.1) ถามถึงสิ่งที่ดีที่สุด ไมวาจะใหเลาในเรื่องใดก็ตาม อาทิ • ผลลัพธที่เคยเกิดขึ้นในเรื่องของปริมาณ คุณภาพ เปนอะไร อยางไร เทาใด ? • มีวิธีการที่ทําใหเกิดในรูปแบบใด กลวิธีใด กุศโลบายใด หรือยุทธศาสตรใด ? • ปจจัยที่เอื้ออํานวยใหเกิด อาทิ ผูรวมกันทําคือใคร ในชวงเวลาใด ที่สิ่งที่มี คุณคาใดที่ไดถูกนํามาใชใหเกิดผลลัพธเชนนั้น ? ฯลฯ 6.2) ใชคําถามในเชิงบวก ที่มาจากคติฐานในทางบวกเชนเดียวกัน เชน เพื่อนรวมงานของเราเปนอยางไรบาง? สิ่งที่ทําใหทานดีใจที่ไดทํางานชิ้นนี้ ? 6.3) ใชประเด็นที่ทําใหเกิดความตื่นเตน ทาทาย เชน “ผูนํา” นั้นอาจเปนใครก็ได ที่ตองการชวยใหงานชิ้นนี้ประสพความสําเร็จ. 6.4) ใชคําถามที่แสดงออกถึงการเชื้อเชิญ การใหแสดงความรูสึกที่ดีๆ หรือการให เห็นโลกในแงบวก 6.5) ตั้งคําถามที่นําไปสูการเลาเรื่องราวประสบการณที่นาประทับใจของผูตอบเอง เปนหลัก 6.6) ทาทีของการตั้งคําถามใหออกเปนทํานองชวนสนทนา ไมเปนทางการ เปน แบบพี่ๆ นองๆ และที่สําคัญที่สุด คือ ทาทีของการตั้งใจฟง ใหเกียรติ สุภาพ ชื่นชม ยกยอง ดุจกัลยาณมิตร หรือญาติธรรม ปราศจากการหักหาญน้ําใจ ประชด หรือลบหลู 6.7) ใชคําถามปลายเปด ซึ่งไมตองการคําตอบตายตัว ยิ่งเปนการไมคาดฝน หรือนาอัศจรรยใจ ยิ่งทําใหเกิดรสชาติและความรูสึกที่ดี คาดหวังวาจะทําใหเกิดการเรียนรูอยาง นาตื่นเตน ประหลาดใจ 6.8) แสดงความชื่นชมในประสบการณที่เขาเลาอยางจริงใจ เมื่อคิดบวก มองบวก เห็นบวก พูดบวก เมื่อลงมือทําก็เลยบวกตามไปดวย !!!!!
  31 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  2.3.3 คําถามที่เสริมสรางพลัง ตั้งกันอยางไร? หากเรายังไมเคยเรียนรูในเรื่อง “คําถามที่เสริมสรางพลัง” มากอน ลองมาใหคะแนน คําถามตอไปนี้ วาคําถามใดจะชวยเสริมสรางพลังมากกวากัน หากมีชวงคะแนนตั้งแต 1-10 และ 10 คือ คะแนนที่เสริมสรางพลังมากที่สุด ทานจะใหคะแนนในคําถามตอไปนี้กี่คะแนน ? - ตอนนี้กี่โมงแลว ? - มีความเปนไปไดอะไรบางที่เรายังไมไดคิดถึง ? - ทานขาวแลวหรือยัง ? - ที่วามีจริยธรรมนั้นหมายถึงยังไง ? - ทานเคยมีความสุขและความสําเร็จที่สุดในการทํางานตอนไหน ? - เสื้อตัวนี้สวยดี ทานซื้อมาจากไหน ? คําถามที่เสริมสรางพลัง - ทําใหเกิดความอยากรูอยากเห็นและเชื้อเชิญใหตอบแบบสรางสรรค - มุงเนนที่การทําใหผูเขารวมไดแสดงความคิดเต็มที่ - ทําใหอยากตอบดวยดวงตาที่เปนประกาย - คําตอบความหมายที่ลึกไปกวาปรกติและเปนสิ่งที่ผูตอบ“มี”อยูแลว - คําตอบทําใหกลายเปนเรื่องที่แพรกระจายไปในหมูเพื่อนฝูงหรือชุมชนไดรวดเร็ว (ผูคนสนใจ แพรไปไดเร็ว) คําถามที่เสริมสรางพลัง มี 3 มิติ 1) มิติแรก “ออกแบบโครงสรางการถาม” ทําใหเกิดความแตกตางอยางเห็นไดชัดเจน ระหวางการเปดกวาง กับการปดทางความคิดของผูตอบ คําถามตอไปนี้เรียงกันอยูระหวางการเสริมสรางพลัง จากนอยไปหามาก คําถามแบบถูก / ผิด ทําไม ยังไง อะไร สิ่งใด หากวา... ใคร เมื่อไหร ที่ไหน
 32 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ทดลองตั้งเปนประโยคคําถาม - ลูกหลานของเราที่นี่ไดออกกําลังกายตามที่อยากทําหรือไม ? - กรุณาอธิบายถึงตอนที่เด็กๆ ในชุมชนของเราเทาที่ผานมาไดมีความสุขและออก กําลังกายกันอยางสนุกสนานไดไหมครับ ? - มีการสนับสนุนกันในชุมชนของเราใหเด็กๆ มีสุขภาพดี ยังไงกันบางครับ ? และ หาไดจากไหน? - ทําไมเด็กๆ ที่นี่จึงดูไมขยัน ? - หากคิดจะทําดีใหลูก ทําถูกใหหลานของเราทานคิดวาชุมชนของเราจะสนับสนุน ใหเด็ก มีชีวิตชีวา มีความสุข และรางกายแข็งแรงอยางไรไดบางครับ? หากทาน เปลี่ยนจากคําถาม ถูก/ผิด มาเปนทําไม? แลวไปสู อะไรจะเกิดขึ้นบาง หากเรา….? คําถามจะทําใหมีการสะทอนความคิด และสรางสรรคมากขึ้นกวาเดิม ขอพึงระวัง ในกรณีที่มีการถามวาทําไม ? บางครั้งอาจยั่วยุใหผูตอบปกปองตัวเองจากการถูกตําหนิ มากกวาที่จะคิดออกแบบอยางสรางสรรค ดังเชน ...ทําไมแนวรวมของเราจึงสะดุดและไมขยายวง ออกไป ? 2) มิติที่ 2 “ขอบเขตของคําถาม” การตั้งคําถามตองสื่อไดอยางเหมาะสม ลองดู ผลกระทบของขอบเขตตอไปนี้ - ในฐานะทีมงาน เราจะแลกเปลี่ยนเรียนรูกันอยางดีที่สุดไดอยางไร? - ในฐานะแนวรวม เราจะแลกเปลี่ยนเรียนรูกันอยางดีที่สุดไดอยางไร? - ในชุมชนของเราเอง เราจะแลกเปลี่ยนเรียนรูกันอยางดีที่สุดไดอยางไร? คําถามขางบนแสดงถึงการตั้งคําถามที่กาวหนาและกวางขวางพอเหมาะ แตบางคําถาม อาจกวางเกินไป แมวาจะนาสนใจ อาทิ - เราจะเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมการสรางสุขภาพคนในชาติของเราไดอยางไร? 3) มิติที่ 3 “สมมติฐาน” ปรกติแลวคําถามสวนใหญจะมีสมมติฐานอยูภายในตัวคําถาม - เราจะสรางทุนทางสังคมที่เรามีไปใชประโยชนอยางไร - เราไดทําผิดอะไร และใครควรจะรับผิดชอบ? - เราลองคนหาดูวาอะไรทําใหเกิดความไมรวมมือกันระหวางกลุมตางๆ - มีบทเรียนอะไรบางจากสิ่งที่เกิดขึ้นและความเปนไปไดในอนาคตมีอะไรบาง?
  33 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ลองตีความจากคําถามขางบนวา - คําถามใดที่ทําใหเกิดการแกไขปญหา ? - คําถามใดที่นําไปสูการตําหนิ? - คําถามใดที่กอใหเกิดการปกปองตัวเอง? - คําถามใดที่นําไปสูการสะทอนความคิด ความสรางสรรค? - คําถามใดที่กอใหเกิดความรวมมือระหวางผูเกี่ยวของ? กรุณาตรวจสอบตอไปอีกวาแตละคําถามนําไปสูอะไรเปนสําคัญ - มีความเชื่ออะไรที่แฝงอยูในคําถามนั้น ๆ ? การทดลองตั้งคําถามเพื่อนําไปใชกระบวนการสุนทรียปรัศนี จงใหความสนใจใน เรื่อง การออกแบบ ขอบเขต และความเชื่อในคําถามที่เราตั้ง เมื่อเราทํางานรวมกันเปนทีม เราใชเวลา ในการตั้งคําถาม - เริ่มจากการสนทนา ถึงวัตถุประสงคและ กระบวนการทํางาน - ทํางานกับทีมงานใหเขียนคําถามหลายคําถามในประเด็นที่เกี่ยวของกัน - พิจารณาและใหคะแนนคําถามเหลานั้นวา • คําถามใดที่ทําใหเกิดการสะทอนความคิดและความสรางสรรคไดดีที่สุด ? • คําถามใดที่ผลของมันจะออกมาในเชิงบวก ? • มีอะไรแฝงอยูในแตละคําถามนั้น ? - ลองเอาไปถามกับคนนอกที่ไมไดเกี่ยวของกับกรณีนั้น เพื่อดูวามันใชการไดดี ยังไง ? และพิจารณาวามันนําไปสูการสนทนาในแบบไหน ? 2.3.4 ตัวอยางการตั้งคําถามเพื่อใชในกระบวนการสุนทรียสนทนา 1) การรวมคนพบสิ่งดีแลวชื่นชม (Discovery) ตัวอยางคําถามที่รวมคนพบสิ่งดีแลวชื่นชม - ทานมีความสุข และความสําเร็จที่สุดในการทํางาน ตอนไหน ? - อะไรทําใหงานของทานมีคา/มีความหมาย ? ‐/+ 
 34 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  - บทบาทของทานมีคุณคาหรือนาตื่นเตนอยางไรบาง ? - คุณไดรับความบันดาลใจมาจากไหน/ใคร ? - คุณมีความยินดีและภาคภูมิใจในอะไรมากที่สุด ? - คุณรูสึกมั่นใจในอะไรมากที่สุด ? - บอกของดี 3 อยางในชุมชนที่ทานชอบมากที่สุด ? 2) การรวมถักทอฝนอยางสมศักดศรี (Dream) ตัวอยางคําถามที่ถักทอความใฝฝนรวมกัน : - ทานลองจินตนาการแลวบอกผมสิครับวา อะไรคือสิ่งที่ควรจะเกิดขึ้นจากนี้ตอไป ในอนาคต อีก 5-10 ปขางหนา ? - คุณปรารถนาอยากจะเห็นอะไรเกิดขึ้นกับชุมชนที่นี่ในอนาคตบาง ? - หากคุณมีเวทมนตเสกใหสิ่งดีๆ เกิดขึ้นในอนาคต คุณจะเสกอะไรสําหรับชุมชนนี้ ? - คุณอยากจะเห็นอะไรเกิดขึ้นในอีก 5 ปตอไปขางหนาที่ชุมชนนี้ ? - มีวิถีทางใดบางที่เราจะอยูรวมกันกับชาวบานที่นี่อยางมีความสุข ? - หากมีโอกาสอยางไมมีที่สิ้นสุด ทานและชุมชนที่นี่ ทานอยากจะเห็นอะไร เกิดขึ้นระหวางเราดวยกันบาง ? **แบงกลุมยอย พัฒนาวิสัยทัศน นําเสนออยางมีศิลปะและสรางสรรค โดยใชถอยคํา บัตรคํา การวาดรูป ใชแผนที่ความคิด และอื่นๆ โดยเตรียมอุปกรณใหพรอม อุปกรณประกอบดวย - กระดาษขาวขนาดใหญ (ฟลิบชารต) - ปากกาเมจิกหลากสี หรือสีเทียน - บัตรคําสีตางๆ - วัสดุอื่นๆ ที่ใชในการตกแตงใหสวยงาม เชน ริบบิ้น กาว กรรไกร 3) รวมออกแบบสรรคสรางอยางสุนทรียะ (Design) ตัวอยางคําถามในการออกแบบ “วิธีการ” รวมกัน - เมื่อคุณคนพบจุดแข็งและโอกาสในชวงแรกไดแลว เราจะหาทางสูฝนของเรา มันจะมีหนาตาเปนยังไง ? ลองเขียนประโยคทองที่สรางสรรค, ทาทายและนาตื่นเตน จากจุดปจจุบัน ที่เปนอยู ใชความภาคภูมิใจในอดีต หรือความสําเร็จที่เคยมี เปนตัวเริ่มไปสูอนาคต
  35 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ตัวอยางคําถามคือ - เราจะทําใหความหวังของเราบรรลุผลสําเร็จไดอยางไร? - หากจะทําใหฝนเปนจริง ลองหาวิธีการใหมๆที่จะสรางใหฝนเปนจริง? เคล็ดลับของการเขียนตัวแบบใหไปสูแผนปฏิบัติการ - ทํางานเดี่ยวโดยเขียนสิ่งที่ตนสนใจเล็ก ๆ - จากนั้นระดมความคิดเปนกลุม จัดใหเปนหมวดหมู - ทําใหเปนรูปแบบที่เรียบเรียงเปนขั้นตอน - นําไปสูการสรางแผนปฏิบัติการ 4) รวมสรางสรรคสิ่งดีเพื่อสังคม (Destiny) ตัวอยางคําถามที่กําหนดชะตากรรมรวมกัน - หากจะมีสิ่งดีๆเกิดขึ้นแกเรา เพื่อนบานและชุมชนของเรา เราจะตั้งตนทําอะไร รวมกันในวิธีการ/แนวทาง/กระบวนการ/กิจกรรม/เทคนิคใหม ? - พวกเราจะวางแผนทํางานกันอยางไรใหเกิดความริเริ่มสรางสรรค - หากหวังจะประสบความสําเร็จที่ไมเคยมีมากอน เราจะทําอะไรดีที่ไมวนอยูใน รูปแบบเดิมๆ - ทีมงานไดวางแผนปฏิบัติการแลว ขอใหแตละทาน กําหนดวา ตัวเองเหมาะสม ในงานไหน ตามความสามารถ / พรสวรรค และใชขุมพลังสินทรัพยที่มีอยู ? 2.4 แผนที่เดินดิน 2.4.1 แผนที่เดินดินคืออะไร   แผนที่เดินดินมีความสําคัญในการศึกษาชุมชน โดยเฉพาะอยางยิ่งหากจะเขาถึงชุมชนในเชิงบวกเพราะการเรียนรูและจัดทําแผนที่ ทําใหสามารถบอกถึงเรื่องราว ความเปนไปในชุมชนสถานการณสําคัญๆ จุดแข็ง ขุมพลังของชุมชน สถานที่ที่ใชทํากิจกรรมตางๆ ตามวิถีชีวิตและวัฒนธรรมชุมชน ซึ่งจะทําใหเขาใจ มิติทางสังคมและวัฒนธรรมของชุมชน ทําใหเขาใจสังคมของชาวบานไดดียิ่งขึ้น 
 36 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  แผนที่เดินดินทําไดไมยาก เพียงการเดินสํารวจ สังเกต และจดบันทึกสิ่งที่พบเห็นลงบน แผนกระดาษ ไมวาจะเปนลักษณะทางดานกายภาพ เชน แหลงน้ํา ภูเขา ทะเล ทรัพยากรและ สิ่งแวดลอมชุมชน เชนปาไม หรือสิ่งที่ดีในชุมชน เชน แหลงที่ตั้งวัด มัสยิด โบสถ แหลง ศิลปวัฒนธรรม โบราณสถาน ที่อยูของปราชญชาวบาน ศิลปน เปนตน แผนที่เดินดินทําไดโดยการ หาขอมูล ผูทําตองเดินไปดู สังเกต สัมผัส และทําแผนที่ดวยตนเอง เปาหมายของแผนที่เดินดิน  1)  เห็นภาพรวมของชุมชน  2) ไดขอมูลในระยะเวลาอันรวดเร็ว  3) ไดขอมูลที่นาเชื่อถือมากขึ้น เพราะไดจากการสํารวจและสังเกตดวยตนเอง  4) ไดขอมูลที่ทันสมัย 2.4.2 แผนที่เดินดินตางจากแผนที่นั่งโตะอยางไร   แผนที่นั่งโตะ เปนเพียงแผนที่ที่มีผูทําไวอยูแลว มักมาจากหนวยงานตางๆ นํามาใชเลย เพราะไมไดลงไปในพื้นที่จริง อาจจะเปนภาพในอดีตที่ไมทันสมัยแลว จะรูวาปจจุบันมีความ เปลี่ยนแปลงไปเพียงใด อยางไร ตองสํารวจใหม 2.4.3 ขั้นตอนการทําแผนที่เดินดิน 1) ศึกษาใหรูวา เรากําลังจะไปศึกษาอะไร ในที่นี้เราจะไปศึกษาทุนทางสังคม 2) สํารวจเพื่อไปเสาะหาสิ่งดีๆ ในชุมชนเพื่อเห็นสภาพจริงและเขาใจ 3) เดินไปดูชุมชน มองเห็นชีวิตและเรื่องราวในชุมชนของตนและอาจไปสอบถามคนใน พื้นที่เพิ่มเติม 4) กลับมาวาดแผนที่โดยใชกระดาษขนาดใหญ ใสสีสวยงาม 5) การทําแผนที่เดินดินสามารถทําไดในระดับองคกร ระดับชุมชนเล็กๆ ระดับหมูบาน ระดับอําเภอก็ได ความละเอียดจะแตกตางกันออกไป 2.4.4 ขอมูลที่อาจใสในแผนที่เดินดิน ขุมทรัพยากรชุมชน พื้นที่ทางกายภาพและทรัพยากรธรรมชาติ เชน ภูเขา ทะเล แมน้ํา ถนน บาน สถานที่ ตางๆ โบราณสถาน สวนสัตว สวนสาธารณะ ปาไม สวนปาลม สวนยาง เปนตน แหลงของดี เชน วัด มัสยิด ที่ทองเที่ยว บานคนดี บานศิลปน แหลงวัฒนธรรม เปนตน
“กการเสริมสราง   ศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแป สถาบัน ปลงชุมชน : นว นพระปกเกลา วัตกรสังคม”  37
38 สถาบันพระ “การเสริมส ะปกเกลา สรางศักยภาพพผูนําการเปลี่ย   ยนแปลงชุมชนน : นวัตกรสังคคม” 
  39 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  สวนที่ 2
 40 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม” 
  41 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  บทที่ 3 ทุนทางสังคม : ความหมายและองคประกอบ 3.1 ทุนทางสังคมคืออะไร 5 คําวา “ทุนทางสังคม” (Social Capital) เปนเรื่องที่ไดรับอิทธิพลจากวิชาเศรษฐศาสตรซึ่งมี ความหมายคอนขางหลากหลาย แลวแตวัตถุประสงค สภาพโครงสรางเศรษฐกิจ สังคม รวมทั้ง วัฒนธรรมของสังคมนั้น เนื่องจากทุนทางสังคมเปนคําที่กวางและมีนักวิชาการไดใหแนวคิดเกี่ยวกับทุนทางสังคม ที่หลากหลาย ในที่นี้ขอจัดการใหความหมายของทุนทางสังคมตามแนวคิดตางๆ ดังนี้ 3.1.1 ทุนทางสังคม ปจจัยที่สําคัญของกระบวนการสรางความสัมพันธที่เหนียวแนนใน สังคม โดยการริเริ่มของประชาชนที่รวมกันสรางความเชื่อมโยงในลักษณะตางๆ ภายใตหลักการ ของความไววางใจ การตอบแทนซึ่งกันและกัน และการทําใหเกิดความเปนไปไดที่องคกรที่มีสมาชิก จํานวนมากสามารถบรรลุเปาหมายรวมกันขององคกรได แนวคิดทุนทางสังคมกลายเปนแนวคิดที่ไดรับความนิยมและกลายเปนปจจัยที่สําคัญใน การสรางความแข็งแกรงใหกับประชาธิปไตย โดยรูปแบบบางประการของทุนทางสังคมนั้น กอใหเกิด ผลดีตอประชาธิปไตยและความเขมแข็งของสังคม                                                              5 ถวิลวดี บุรีกุล. ทุนทางสังคมของผูหญิง : ความยั่งยืนของประชาธิปไตย. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. 2551. หนา 7-9. ทุนทางสังคม ยังหมายถึง สถาบัน ความสัมพันธ และขนบธรรม- เนียม ตางๆที่กอรูปปฏิสัมพันธทางสังคมภายในสังคมทั้งในเชิงปริมาณ และคุณภาพ ทุนทางสังคมเปน "ความเกี่ยวพันตางๆทางสังคม หรือ เครือขาย ตางๆ ที่วางอยูบนหลักการของความไววางใจ การตอบแทนซึ่งกันและกัน และบรรทัดฐานตางๆของการกระทํา
 42 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  โดยมีแนวทางหลักๆ 6 ประการ ไดแก 1) การตอบแทนซึ่งกันและกัน 2) ความไววางใจ 3) บรรทัดฐานทางสังคม 4) การมีสวนรวมในเครือขาย 5) การครอบครองและบริหารจัดการ ทรัพยากรของชุมชน (ทรัพยากรที่มีการใชและเปนเจาของรวมกันโดยกลุมคนและใชโดยสมาชิกของ กลุมเหลานั้น) และ 6) ลักษณะความกระตือรือรนในการเขามามีสวนรวมในชุมชน (หมายถึง ความ กระตือรือรนและเต็มใจของประชาชนในการเขามามีสวนรวมในชุมชนซึ่งขับเคลื่อนดวยการมีสวนรวม อยางกระตือรือรนและเต็มใจ) 3.1.2 ทุนทางสังคมเปนเรื่องของระบบคุณคา ทุนทางสังคม เปนลักษณะหนึ่งที่มีมานานในสังคมเกษตรกรรมทุกแหงในโลก นั่นคือ การ ชวยเหลือกัน แตปจจุบันที่ชีวิตของแตละคนคํานึงถึงสิทธิสวนตัวมากขึ้น จึงลดความรับผิดชอบตอสิ่งที่ เปนของคนอื่นหรือสวนรวม ทําใหมีชีวิตที่หางกันมากขึ้น ทําใหทุนทางสังคมลดลง 1) วัฒนธรรม เปนวิถีชีวิตที่สืบทอดกันมายาวนานและเปนที่ยอมรับในสังคมนั้นๆ ซึ่งมี ความหลากหลายในแตละพื้นที่ โดยอยูในรูปของความเชื่อ ความศรัทธา จารีตประเพณีที่ดีงาม คานิยม ความเปนไทย นอกจากนี้ ยังมีในรูปของแหลงประวัติศาสตร โบราณสถาน ฯลฯ วัฒนธรรม เปนตัวยึดโยงคนในสังคมใหตระหนักถึงรากเหงาของตนเอง เกิดความหวงแหน ภูมิใจที่จะรักษา อนุรักษ ฟนฟู พัฒนา และตอยอด เพื่อประโยชนตอตนเอง ครอบครัว ชุมชน และประเทศ “ทุนทางสังคม” คือ ระบบคุณคา ซึ่งประกอบดวยตัวคุณคาที่รอยรัดผูคน เขาดวยกันใหอยูเปนครอบครัว ชุมชน เปนกฎเกณฑ ระเบียบ จารีตประเพณี วิถีปฏิบัติของชุมชน การเชื่อมโยงคนกับธรรมชาติกับคนอื่น เปนพี่เปนนอง เปนกลุมเปนกอน ไมอยูแบบตัวใครตัวมัน ทุนทางสังคมเปนคุณธรรมตางๆ ความไวใจกัน ความเอื้ออาทรตอกัน การพึ่งพาอาศัยกัน การที่ทําใหมี ความสัมพันธอันดีตอกัน  “ทุนทางสังคม” หมายถึง ผลรวมของสิ่งดีงามตางๆ ที่มีอยูในสังคม ทั้งใน สวนที่ไดจากการสั่งสมและการตอยอด รวมถึงการรวมตัวของคนที่มีคุณภาพ เพื่อสรางประโยชนตอสวนรวม บนพื้นฐานของความไวเนื้อเชื่อใจ สายใยแหง ความผูกพันและวัฒนธรรมที่ดีงาม ตลอดจนการมีองคความรูและภูมิปญญา
  43 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  2) องคความรู ประกอบดวยภูมิปญญาทองถิ่นและความรูที่เกิดขึ้นใหม โดยภูมิปญญา ทองถิ่น เปนศาสตรและศิลปของการดําเนินชีวิตที่สืบทอดมาจากบรรพบุรุษ เปนฐานคิดและ หลักเกณฑการกําหนดคุณคาและจริยธรรมที่มีการสั่งสมสืบทอดกันมายาวนาน ทําใหเกิดความ หลากหลายของความรูที่นํามาใชประโยชนไดและสรางสมดุลในการอยูรวมกันของคนและ ธรรมชาติ 3.1.3 ทุนทางสังคมเปนสินคาสาธารณะ ทุนทางสังคม ยังมีลักษณะที่เปนสินคาสาธารณะ เหมือนกับการมีอากาศบริสุทธิ์หรือการ มีถนนที่ปลอดภัย ซึ่งอาจมีองคกรนิติบุคคลเปนตัวแทนในการจัดการได นั่นหมายถึง ทุนทางสังคม มีลักษณะเปนผลพลอยไดที่เกิดจากกิจกรรมทางสังคม ทุนทางสังคม ประกอบดวย ขอผูกมัด บรรทัดฐาน และความไววางใจ ที่สามารถ แลกเปลี่ยนระหวางกัน เชน การที่สมาชิกของชมรมรองเพลงเขามามีกิจกรรมรวมมือกัน ก็เปนเพราะ เขาชอบรองเพลง ไมใชเพราะเขาตองการรวมมือเพื่อสรางเครือขายสังคมที่แข็งแรง แตโดยผลพลอยได ก็คืออยางนั้น 3.1.4 ทุนทางสังคมเปนปจจัยขับเคลื่อนในเรื่องการเมืองการปกครอง ทุนทางสังคม หมายถึง "เครือขายของการรวมตัวกันในรูปแบบตางๆ ภายในประชาสังคม บรรทัดฐาน และความไววางใจ" ซึ่งสงเสริมใหผูมีสวนรวมทางการเมืองสามารถกระทําการรวมกันได อยางมีประสิทธิภาพในการบรรลุจุดมุงหมายรวมกัน 3.2 ทุนทางสังคมประกอบไปดวยอะไรบาง องคประกอบของทุนทางสังคมมีหลายรูปแบบ คือ 1) การรวมกลุมในลักษณะเฉพาะ เชน ความสัมพันธ 2) การสื่อสาร 2 ทาง ความไววางใจและความรูสึกทางบวก 3) วัฒนธรรมชุมชน เปนสิ่งผูกพันแนบแนนกับวิถีชีวิตของคนในชุมชน เปนสิ่งสะทอน ใหเห็นถึงวิธีการคิด การมองโลก ความเชื่อและจิตสํานึกที่สัมพันธกับบุคคลในระดับปจเจกบุคคล ไดแก ความเชื่อในสิ่งศักดิ์สิทธิ์ พิธีกรรมและประเพณีตางๆ ตามแตละเชื้อชาติ 4) กฎจารีต ประเพณี เปนลักษณะเฉพาะของทองถิ่นที่หลอหลอมจากประสบการณของ คนรุนหนึ่งไปสูอีกรุนหนึ่ง เปนสํานึกของคนในชุมชนที่มุงสรางระบบขึ้นมา เพื่อดูแลควบคุมชุมชนให ดําเนินชีวิตไปตามระบบคิดของชุมชนนั้น
 44 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  5) ภูมิปญญาทองถิ่น เปนกระบวนการเรียนรูที่ชุมชนสั่งสมกันมา เชน ภูมิปญญาดาน เกษตรกรรม การแพทยพื้นบาน เปนตน 6) ระบบกรรมสิทธิ์ การจัดการรวมและการจัดการทรัพยากรของชุมชน 7) ระบบความสัมพันธที่มีลักษณะของการเปนครอบครัวเครือญาติ โดยมีความ เอื้อเฟอเผื่อแผกัน ชวยเหลือเกื้อกูลกันในยามตกทุกขไดยาก ซึ่งเปนโครงสรางสําคัญที่จะยึดโยงชุมชน ใหเขมแข็ง 8) ทรัพยากรบุคคล แบงออกเปน 2 กลุม คือ 1) ผูนําชาวบาน พระ ผูอาวุโส ผูนํา เกษตรกร และปราชญชาวบาน ซึ่งมีความสําคัญในกระบวนการเรียนรูของชุมชน การเสริมสราง ภูมิปญญาทองถิ่น และ 2) กลุมองคกรชุมชนที่ดําเนินกิจกรรมสาธารณะ เปนกลุมที่รวมกันทางความคิด กลุมอาชีพ กลุมศาสนา เพื่อทํากิจกรรมที่เปนประโยชนตอชุมชน กลาวโดยสรุป ทุนทางสังคม ประกอบดวย ความไววางใจ ความเชื่อ ทัศนคติ พฤติกรรม บรรทัดฐานทางสังคม ประชาคม รูปแบบความสัมพันธเปนเครือขายกิจกรรมตางๆ ทุนทางสังคม เปนทรัพยากรที่มีลักษณะพิเศษ ที่ยิ่งใชยิ่งเพิ่ม ไมลดลงอยางทรัพยากรอื่น เปนทรัพยากรที่ใชอยางไมมีวันหมด ทุนทางสังคม เปรียบเสมือนสินคาสาธารณะ ไมใชของใครคนใดคนหนึ่ง ใครคนใดคนหนึ่ง ไมสามารถใชประโยชนแตเพียงคนเดียว หรือกีดกันมิใหคนอื่นไดเขามาใช 3.3 ทุนทางสังคมมีประโยชนอยางไร ทุนทางสังคมมีประโยชนมากมาย อาทิ 1) ทุนทางสังคมเปนสิ่งสําคัญที่มีสวนเพิ่มพูนผลประโยชนในดานอื่นๆ เปนขุมทรัพยของ ชุมชน ทําใหมีความตื่นตัว และพลเมืองมีใจเชื่อมโยงกัน ทําใหการทํางานเครือขายทางสังคมและ การเมืองเปนไปในแนวราบ เปนตัวเพิ่มคาความเปนน้ําหนึ่งใจเดียว ความรวมมือของพลเมือง และ บูรณภาพ ประชาธิปไตยจะดําเนินไปดวยดี ตรงขามในเขตอิทธิพลซึ่งความสัมพันธของพลเมืองไมใช แบบแนวราบ แตเปนแบบอุปถัมภ สภาพประชาธิปไตยจะมีปญหา และรัฐบาลไมมีประสิทธิภาพ เทาเขตที่เต็มไปดวย ชุมชนของพลเมือง สิ่งเหลานี้เปนรากฐานที่สงผลใหมีรัฐบาลที่ประสบความสําเร็จ และมีเศรษฐกิจที่รุงเรือง ในปจจุบัน ซึ่งแกนของมัน ก็คือ การเกิดเปนเครือขายที่หนาแนนไปดวยการสานประโยชนของทุกฝาย เขาดวยกัน
  45 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  2) ทุนทางสังคมกอใหเกิดสัญญาประชาคม สรางการมีสวนรวมของประชาชนอันเปนการ เสริมสรางกระบวนการประชาธิปไตย 3) ทุนทางสังคมเปนการรวมตัว อยางไมเปนทางการ ยังชวยแกปญหาที่การรวมตัวแบบ ทางการแกไมได 4) ทุนทางสังคมมีผลตอความสําเร็จของประชาธิปไตย ทุนทางสังคมจึงกอใหเกิดผลตางๆ มากมาย ทั้งกอใหเกิดทุนอื่นๆ ที่มีคุณคาตอสังคมมนุษย ตามมา เกิดสัญญาประชาคม หรือการสรางขอตกลงรวมกัน ชวยแกปญหาความขัดแยงตางๆ ได เพราะการมีความเชื่อมั่น ไววางใจ และการมีบรรทัดฐานรวมกัน ทั้งยังเสริมสรางการมีสวนรวมของ ประชาชนประชาสังคม ทําใหเกิดมีการตอรองระหวางพลเมืองและรัฐ มีความขับเคลื่อนหรือสะทอน ความตองการของประชาชนสูรัฐ อันเปนการเสริมสรางกระบวนการประชาธิปไตย 3.4 จะคนหาทุนทางสังคมไดอยางไร ทุนทางสังคมสามารถคนหาไดโดยหลายวิธี ดังนี้ 1) จัดทําตัวชี้วัดทุนทางสังคมและจัดทําแบบสํารวจทุนทางสังคมตามตัวชี้วัด เชน การ วัดระดับความไววางใจกัน การเปนสมาชิกกลุม การเขารวมกิจกรรมของชุมชน การมีกิจกรรมทาง วัฒนธรรม ประเพณี 2) จัดทําแผนที่ทุนทางสังคม โดยการคนหาทุนทางสังคมตามองคประกอบของทุนทาง สังคม เชน การระบุวาของดีในชุมชนมีอะไร อยูที่ไหน ชุมชนมีทรัพยากรอะไรบาง มีคนดี อยูที่ไหน 3) การประชุมรวมกันเพื่อคนหาทุนทางสังคม โดยสมาชิกชุมชน 3.5 ใครคือผูบอกวามีทุนทางสังคมเทาไร อยูที่ไหน 1) นักวิชาการ/ผูรู นักวิชาการหรือผูรูตางๆ อาจชวยคนหาทุนทางสังคมใหกับชุมชนนั้นๆ ไดโดยใชวิธีการตางๆ เชน การใชแบบสํารวจ แบบสอบถาม การสัมภาษณ การสนทนากับผูรู กับผูเกี่ยวของ และประชาชนในชุมชนนั้นๆ นอกจากนี้ ยังอาจมีการใชเครื่องมือตางๆ เขามา ประกอบการคนหา เชน กลองถายภาพ แผนที่ภาพถายทางอากาศ ภาพถายจากดาวเทียม แผนที่ สารสนเทศทางภูมิศาสตร ซึ่งมักเปนขอมูลที่คอนขางเปนวิชาการ แตจะไดขอมูลที่ประชาชนสามารถ นําไปใชประกอบกับขอมูลที่ประชาชนคนหากันมาไดเปนอยางดี
46 ที่ดีที่สุด รูปแบบ 0 10 20 30 40 50 60 0 20 40 60 80 100 สถาบันพระ “การเสริมส 2) คนห คือประชาชน ทั้งการสังเกต ตัวอยางทุนท 0 0 0 0 0 0 0 ป 2545 17 0 0 0 0 0 0 ธันวาค 2544 ะปกเกลา สรางศักยภาพ าโดยคนในชุ นในที่นั้นเอง ต สัมภาษณ ทางสังคมขอ รอ 5 ป 2546 ป .7 19.3 คม 4 กรก 2 69.1 พผูนําการเปลี่ย มชนเอง ผูที เพราะอยูมา ณ ประชุม เป งคนไทยในเรื ความไววาง ความไ อยละของประ ป 2547 ป 2 29.8 กฎาคม 2545 84.7   ยนแปลงชุมชน ที่สามารถบอก านานและรูจั นตน รื่องตางๆ ที่ได งใจกันในสัง ไววางใจรัฐบ ะชาชนที่ไววา 2548 ป 254 39.3 53 เมษายน 2549 65. น : นวัตกรสังค กไดวาชุมชน ักพื้นที่ดี กา ดจากการสําร งคมไทย บาล างใจรัฐบาล 49 ป 2550 3.8 41.3 25 มิถุนายน 12 สิงหาคม 2550 9 45 คม”  มีอะไรดี อะไ ารคนหาก็สา รวจดวยแบบส 3 - 1 ตุลาค 30 พฤศจิก 2551 5.2 ไรคือทุนทางสั มารถทําไดห สอบถาม ม - กายน 34.4 จะเห็นไดวา คนไทยไววางใ คนอื่นนอยลง สังคม หลาย ใจ ง
  47 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  3.6 ไดทุนทางสังคมแลวจะเอาไปทําอะไร 1) ทุนทางสังคมทําใหรูจักตัวเอง และนํามาสูการแกปญหาของชุมชนได 2) ทุนทางสังคมสามารถนํามาใชในการเปนขอมูลพื้นฐานเพื่อการพัฒนาตอไปได เมื่อรวบรวมทุนทางสังคมไดแลว ควรนํามาเสนอใหประชาชน ผูนําชุมชน และผูบริหารใน หนวยงานตางๆ ทราบเพื่อนํามาใชในการวางแผนการพัฒนาชุมชนนั้นตอไป
 48 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม” 
  49 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  สวนที่ 3
 50 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม” 
  51 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  บทที่ 4 การคนหาขุมพลังชุมชนและสินทรัพยชุมชน 4.1 ขุมพลังชุมชนคืออะไร ขุมทรัพยชุมชนเปนสิ่งที่จัดวาดีในสังคม เปนทรัพยากรของชุมชน ไมวาจะเปนสิ่งมีชีวิต ไมมีชีวิต เปนมนุษย วัฒนธรรม ขนบธรรมเนียมประเพณี ศิลปะ โบราณสถาน โบราณวัตถุ ตางๆ ก็ได ขุมพลังชุมชนจัดเปนสินทรัพยชุมชนดวย 4.2 การทําแผนที่สินทรัพยชุมชน เปนกระบวนการที่ระบุไดวามีทรัพยากรอะไรบางที่เปนมนุษย สิ่งของ เงิน ผูประกอบการ และ อื่นๆ ในชุมชน เปนกระบวนการที่สําคัญสําหรับโครงการตางๆ ในชุมชน เพราะการมีขุมทรัพยชุมชน จะทําใหชาวบาน รูจักตัวเอง รูจักชุมชน กอนทําการวางแผนพัฒนาโครงการเพื่อชุมชน 4.3 จะจัดทําทําเนียบสินทรัพยชุมชนไดอยางไร ทําเนียบสินทรัพยชุมชนเปนการรวบรวมขอมูลที่เปนเรื่องของสิ่งดีๆ ในสังคมนั้นมาอยูรวมกัน ซึ่งไดมาจากหลายแหลง ไมวาจะเปนการคนหาโดยชาวบานเองหรือโดยนักวิชาการชวยคนหา การจัดทําทําเนียบอาจเริ่มตนงายๆ โดยใชแบบฟอรม ดังตัวอยางตอไปนี้
 52 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  การคนหาสินทรัพยชุมชนของทาน ตัวอยางแผนที่สินทรัพยชุมชน ชื่อชุมชน…........................................... ชุมชน ของเรา กายภาพ เศรษฐกิจ ชุมชน ปจเจก ชน สถาบัน สมาคม หอการคา  กลุมนักศึกษา  ชมรมดนตรี /กลุมนักเขียน  ครอบครัวคนเกง  กลุมออกกําลังกาย  กลุมแมบาน  กลุมเกษตรกร กลุมผูสูงอายุ  กลุมเยาวชน  กลุมผูชาย /กลุมผูหญิง  กลุมศาสนา กลุมนําสังคม  กลุมชีวิตอิสระ  สมาคม สวนสาธารณะ สนามเด็กเลน ชายหาด / ทะเล ทางจักรยาน  ปา / ปาชุมชน สถานที่ปกนิก ภูเขา / แมน้ํา  สวนปาลม  สวนยางพารา   ศาลาประชาคม  พื้นที่ทางกายภาพ   โรงเรียน มหาวิทยาลัย  วิทยาลัยชุมชน พิพิธภัณฑ โรงพยาบาล หองสมุด       มูลนิธิ  โรงงานอุตสาหกรรม สถาบัน  ความรู ความสามารถ  ความชํานาญ พรสวรรค คุณลักษณะพิเศษของ  พอคา พอบาน แมบาน  เยาวชน ศิลปน พระสงฆ  ผูพิการ นักกิจกรรม  ทหารผานศึก ขาราชการเกษียณ  ผูปกครอง นักเรียน ฯลฯ  ประชาชน (ปจเจกชน) รานคาของเกา โอทอป (OTOP) สหกรณ สาขาของหางใหญ ผูประกอบการรายยอย ธุรกิจไมหวังกําไร สมาคมพอคา ธนาคาร เศรษฐกิจชุมชน/ทองถิ่น
  53 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  แผนที่สินทรัพยชุมชนของทาน ชื่อชุมชน………………........................................................................ กรุณาเติมรายชื่อสินทรัพยชุมชนที่พบในชุมชนของทานในชองวางตามที่ทานคนพบลาสุด ชุมชน ของเรา กายภาพ เศรษฐกิจ ชุมชน ปจเจกชนสถาบัน สมาคม   สมาคม               พื้นที่ทางกายภาพ ประชาชน (ปจเจกชน)     เศรษฐกิจชุมชน/ทองถิ่น   สถาบัน 
 54 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ชุมชน.................................................... หมูบาน............................................. ผูสัมภาษณ............................................ ผูใหสัมภาษณ.................................... มีสื่อทองถิ่น จดหมายขาวชุมชน/หมูบาน โทรทัศนชุมชน หนังสือพิมพหมูบาน วิทยุชุมชน ที่อานหนังสือพิมพ หองสมุดชุมชน มีกลุม/ชมรม/เครือขาย ผูสูงอายุ แมบาน เยาวชน เกษตรกร ผูนําศาสนา อสม. กลุม/ชมรมอื่น ๆ ชื่อ………………………………….……………….. มีกิจกรรมในชุมชน ออกกําลังกาย ฟงเทศน / ฟงธรรม เดิน/วิ่ง เลนดนตรีพื้นเมือง เลนพระเครื่อง เลนกีฬา…………. ปองกันเอดส/เสี่ยงทางเพศ สรางบาน กิจกรรมทางศาสนา การอนุรักษวัฒนธรรม การคุมครองผูบริโภค พิทักษสิทธิชุมชน การแพทยพื้นบาน การแพทยแผนไทย การดูแล บํารุง รักษาตนเอง ขี่จักรยาน อนุรักษสมุนไพร อนุรักษภาษา/ตัวหนังสือพื้นเมือง เตนแอโรบิค รํามวยจีน/ไทย/ไทฉี จี้กง อนุรักษแมน้ํา/สิ่งแวดลอม ปลูกผักปลอดสารพิษ เกษตรอินทรีย ปองกัน/ตอตานยาเสพติด จัดการปาชุมชน จัดการที่ดินสาธารณะ จัดการปาชุมชน สหกรณรานคา สหกรณออมทรัพย กลุมจัดการฌาปนกิจ สภาวัฒนธรรม สภาหมูบาน กลุมเกษตรกร………. ธนาคารโค-กระบือ ธนาคารขาว ประชาคม…………. พิพิธภัณฑ ………. อื่นๆ (ถามี)...................................................................... ตัวอยางแบบสํารวจเพื่อคนหา “ขุมพลัง” ชุมชน (Community Assets Survey) ชุมชนของทานมีขุมพลังใดบางที่จะนําไปสู คุณภาพชีวิตที่ดี และชุมชนเขมแข็ง ?
  55 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  อาคารสถานที่/อุปกรณ สิ่งอํานวยความสะดวกที่มีในหมูบานของทานมีอะไรบาง? วัด โรงเรียนชุมชน ขวง/ลาน.....……..……. โรงละคร ศูนยวัฒนธรรม/ศิลปกรรม ศูนยเศรษฐกิจชุมชน ตลาดสด/ตลาดนัด โรงพยาบาล สวนสาธารณะ สนามกีฬาโรงเรียน อาคารเอนกประสงค ศาลาประชาคมในหมูบาน ศูนยสงเสริมสุขภาพ ศูนยการเรียนรูชุมชน สถานีอนามัย ศูนยฯสาธิตผลิตภัณฑในหมูบาน สวนสุขภาพในหมูบาน อาคารออกกําลังกายในหมูบาน สวนสาธารณะในหมูบาน สนามเด็กเลน สํานักงาน อบต./ เทศบาล ศูนยฯผลิตภัณฑทองถิ่น ตลาดนัด หองสมุดหมูบาน, ชุมชน สํานักงานชุมชน ศูนยฝกอาชีพ/ศิลปาชีพ การเคหะชุมชน ศูนยถายทอดเทคโนโลยี สถาบัน สํานัก ศูนยอื่นๆ (ถามี) ………………………… คนที่มีความสามารถในหมูบานทาน มีหรือไม ? ชางกอสราง ชางไฟฟา ชางประปา หมอเมือง นักกีฬา ประธานกลุมหนุมสาว ประธานกลุมผูสูงอายุ ประธานกลุมแมบาน ประธานกลุม…………… อสม. พระสงฆ ศิลปน………………….. นักกิจกรรมประชาธิปไตย นักกิจกรรมสิ่งแวดลอม นักกิจกรรมสุขภาพ ผูนําธรรมชาติ………… ทรงคุณวุฒิทองถิ่น/ปราชญชาวบาน……………………... อื่นๆ (ถามี ……………………………………………) ทุนธรรมชาติ มีหรือไม ? น้ําตก……………………… ที่ดินสาธารณะ……… ปาไม…………… แมน้ํา…………….. ความเขมแข็งของชุมชนจะเกิดไดอยางยั่งยืนถาวร “ตองสรางเสริมเพิ่มพลังจากขางใน มิใช อุปถัมภ ทําใหจากภายนอก”
 56 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  หนาตางภายในองคกรชุมชนของทาน โปรดทบทวนชนิดของสินทรัพยที่สามารถพบไดในองคกรใดองคกรหนึ่ง แลวใชหนาถัดไป กรอกรายการสินทรัพยขององคกรของทาน บุคลากร  ความสามารถของแตละคน  - ศิลปะ - ดนตรี/เพลง - กีฬา คุณลักษณะแตละคน  - ความคิด - พลังงาน - ความกระตือรือรน - การพัฒนาทักษะผูนํา - การอบรมทางเทคนิค - การมีสวนรวม - การสื่อสาร - คอมพิวเตอร - ความรูจากชุมชน อุปกรณ/เครื่องมือ  - เฟอรนิเจอร - หนังสือ - ศิลปะ - หนังสือพิมพ - เครื่องมือ - อุปกรณ/เทคโนโลยี สารสนเทศ เชน คอมพิวเตอร ฯลฯ - สื่อทั้งหลาย - ขอมูลขาวสาร - ประวัติศาสตรชุมชน พื้นที่/เครื่องอํานวยความสะดวก - หองประชุม  - หองครัว  - หองคอมพิวเตอร  - สวน  ความเชี่ยวชาญ - ดานศิลปะ  - การอานออกเขียนได  - ภาษา  - ทักษะผูนํา  - วิทยากร  - วิทยากรบริการ  - พละ  - การกีฬา  ปจจัยสําคัญ  ของแตละคน   - ความสามารถ  - ความสนใจ   - คุณลักษณสวนตัว  - ความคิด / พลังงาน / อุดมการณ / การติดตอ  เครือขายประสานงาน - องคกรเอกชน - องคกรสาธารณะ - สมาคม - ปจเจก พลังเศรษฐกิจ  - การอบรมอาชีพ - การจางงานทองถิ่น - สนับสนุนทุน - การซื้อขาย  
  57 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  โปรดใชแบบฟอรมตอไปนี้จัดทํา ทําเนียบสินทรัพยชุมชนของทาน ชุมชนของทาน มีผูคน บุคลากร ความรู ความสามารถ ความเชี่ยวชาญ และเครื่องมืออํานวยความ สะดวก • โปรดระบุสินทรัพยของชุมชนทาน • จัดทํา ทําเนียบสินทรัพย • ใชหนาตอไปประสานสินทรัพยกับโครงการ บุคลากร พื้นที่และเครื่องอํานวยความ สะดวก  เครื่องมือ/อุปกรณ  ความเชี่ยวชาญ ปจจัยสําคัญ  เครือขายของการประสานงาน พลังเศรษฐกิจ 
 58 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  การนําสินทรัพยชุมชนของทานไปใชในโครงการพัฒนา เมื่อมองเขาไปในชุมชนของทานจะพบสินทรัพยมากมายที่สามารถนําไปใชเพื่อทําใหโครงการเขมแข็ง โปรดระบุสินทรัพย ในชุมชนของทาน เราจะนําสินทรัพยชุมชน มาใชงานโครงการไดอยางไร ? บุคลากร ความชํานาญ/เชี่ยวชาญ พลังทางเศรษฐกิจ ปจจัยสําคัญ การประสานเครือขาย พื้นที่และเครื่องอํานวยความสะดวก เครื่องมือ/อุปกรณ
  59 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ตัวอยางการจัดทําทําเนียบความสามารถในตัวของทานและสมาชิกในชุมชน บทนํา ฉันชื่อ............................................ทานชื่ออะไร.......................................... ขอบคุณที่มาวันนี้ มีใครคุยกับทานหรือยังวา • การแบงปน “พรสวรรค” หมายถึงอะไร? • ทานเขาใจวายังไง? ปกติแลวแลวเรามีความเชื่อวา พระเจาประธานชีวิต ความสามารถ และสติปญญามาใหเรา ซึ่งสามารถนํามาใชในชุมชนได ผมใครขอเวลาพูดคุยกับทานสักนิดหนึ่ง ในเรื่องของขวัญและทักษะ ของทาน พรสวรรค (Gift) คือ สิ่งที่เปนความสามารถ ทักษะ ที่ติดตัวมาตั้งแตเกิด เราอาจพัฒนามัน ขึ้นมาเองโดยไมมีใครสอนเรา 1. อะไรคือสิ่งที่ผูอื่นพูดถึงในตัวเราวาเรามีดี? 2. ใครคือคนที่ในชีวิตของเราที่เรามีแตใหคุณใหยังไง? 3. คุณไดแลกเปลี่ยนครั้งสุดทายเมื่อไหร? 4. คุณเคยใหอะไรผูอื่นที่ทําใหคุณรูสึกดี ทักษะ (Skills) บางครั้งเรามีความเฉลียวฉลาดในชีวิตประจําวัน เชน ทํากับขาว เลนดนตรี พูดในที่ชุมนุมชน หรือซอมแซมของใช 1. คุณทําดวยความเริงราหรือไม? 2. หากคุณเริ่มงานธุรกิจ มันจะเปนอยางไร 3. คุณอยากจะทําอะไรที่มีคนจายเงินใหคุณทํา? 4. คุณเคยทําอะไร สําเร็จบาง หรือคุณเคยซอมอะไรหรือไม ความใฝฝน (Dreams) มีสิ่งใดบางที่ทานอยากจะมี หรืออยากจะทําใหสําเร็จ? 1. ทานมีความใฝฝนอะไรบาง? 2. ถาหากวาทานจะอธิษฐานอะไรก็ได 3 ประการทานจะอธิษฐานวายังไง?
 60 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ตัวอยางของการจัดทําทําเนียบความสามารถ/พรสวรรคของทาน ความสามารถที่ฉันอยากจะแบงปนใหกับชุมชนของฉัน 1. พรสวรรคในสวนของหัว (Head) สมอง ความรู ปญญา ความหลักแหลม - ฉันเปนวิทยากร เรื่อง..หมอดิน ทําดอกไมจันทน ทําอาหาร ................................................. ........................................................................................................................................... - ฉันเคยทํางานใหชุมชน ที่เขายอมยกให เรื่อง....................................................................... ........................................................................................................................................... - สิ่งที่ฉันรูหรือสนใจจะคุยกับใครๆ บอย เชน • งานศิลปะ............................................................................................................. • ประวัติศาสตร ...................................................................................................... • ศาสนา................................................................................................................. • ........................................................................................................................... • ฉันจําเกงในเรื่องตาง ๆ เชน o วิถีชีวิต/การละเลน........................................................................................... o วัฒนธรรมชุมชน.............................................................................................. o งานพัฒนาชุมชน............................................................................................. 2.พรสวรรคในสวนของมือ (Hand) สิ่งที่ฉันทําเปนอยางคลองแคลว เชน - ฉันเกงงานชาง เชน ไฟฟา ประปา ชางกอสราง คอมพิวเตอร............................................... - ฉันเลนกีฬาเกง เชน เปตอง ปงปอง ฟุตบอล.................................................................... - ฉันเลนดนตรีเกง เชน เปาขลุย ตีระนาด ดีดกีตาร............................................................. - ฉันทําสวนเกง เชน ปลูกผัก ทําเกษตรอินทรีย................................................................... - ฉันทํากับขาวเกง เชน แกงไตปลา คั่วกลิ้ง ขนมจีนซาวน้ํา ................................................ - ฉันทํางานฝมือเกง เชน นวด เย็บปกถักรอย ....................................................................
  61 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  3. พรสวรรคในสวนของหัวใจ (Heart) ฉันใสใจกับ : • ชีวิต เรื่อง................................................................................................................ • ศีลธรรม เรื่อง................................................................................................................ • สังคม เรื่อง............................................................................................................... • โลก เรื่อง………………………………………………………………………………… • ธรรมชาติ เรื่อง............................................................................................................... • ฉันรักสิ่งแวดลอมและเด็ก ๆ เชนเรื่อง............................................................................... • ฉันรักบานเกิด อยากทําอะไรดีๆ ใหบานเราเรื่อง................................................................. • ฉันอยากทํางานเพื่อสวนรวม เรื่อง..................................................................................... • ฉันเปนแฟนพันธแทเรื่อง.................................................................................................. • ฉันภาคภูมิใจอยากแสดงใหโลกรู เรื่อง.............................................................................. 4. ความใฝฝน (Dreams) มีสิ่งใดบางที่ทานอยากจะมีหรืออยากจะทําใหสําเร็จ ? • ทานมีความใฝฝนอยากจะเห็นบานเรามี............................................................................ .................................................................................................................................................... • ถาหากวาทานจะเสกอะไรก็ไดใหมีในหมูบานของทาน 3 ประการ ทานจะเสกอะไรบาง ? 1) ........................................................................................................................ 2) ....................................................................................................................... 3) ....................................................................................................................... 5. ในความเปน “พลเมืองเขมแข็ง” ของทานในวันนี้ ทานคิดวาเรานาจะริเริ่มทําอะไรใหเปนที่ประจักษไดบาง ? .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................
 62 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม” 
  63 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  สวนที่ 4
 64 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม” 
  65 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  บทที่ 5 นวัตกรสังคมกับชุมชนยั่งยืน ในการเสริมสรางทุนทางสังคม เราตองการผูนําที่จะมาชวยในการคนหาทุนทางสังคมและเปน ผูนํามาสูการเปลี่ยนแปลงชุมชนโดยใชทุนทางสังคมเปนฐาน เขาผูนั้นเราเรียกวา “นวัตกรสังคม” 5.1 ความหมาย 5.1.1 ความหมายของ “นวัตกรสังคม” บุคคลที่ตองการใหเกิดการเปลี่ยนแปลงขึ้นในกลุม องคกร ชุมชน และสังคม ในเรื่องใด เรื่องหนึ่ง และตองทํางานรวมกับบุคคล กลุมบุคคล เพื่อผลักดันใหเกิดการเปลี่ยนแปลงขึ้นตามที่ ตองการ 5.1.2 ชุมชนยั่งยืน ชุมชนยั่งยืน เปนแนวคิดหนึ่งใน การพัฒนาที่อยูบนพื้นฐานการพึ่งพาตนเอง โดย อาศัยระบบการจัดการของชุมชนในการพัฒนาตางๆ ที่ชุมชนเปนผูเรียนรู ผูเลือกสรร ผูวางแผน ผูปฏิบัติ และรับผลจากการปฏิบัตินั้น ดวยวิธีคิดที่มีพื้นฐานมาจากระบบคิดเดิมของชุมชน หรือ ภูมิปญญาพื้นบานผสมผสานเขากับวิธีคิดและระบบการจัดการใหมของสังคม ชุมชนยั่งยืน มีความเปนองครวม ของสรรพสิ่งเปนพื้นฐานและมีความเดนชัด ในแนวทางเฉพาะดานเปนทางเลือก ชุมชนยั่งยืน เนนคุณคาของ “คนและสรรพสิ่ง” อันหมายถึงทรัพยากรและเทคโนโลยี ตางๆ ควบคูไปกับการจัดการที่มีประสิทธิภาพ ซึ่งไมไดหมายถึงระบบการจัดการงานดานเดียว แตมี ระบบการบริหารและการพัฒนา “คนเปนแกนกลาง” ของการทํางาน ชุมชนยั่งยืน เปนการพัฒนาแบบครบครัน พัฒนาทุกดานไปพรอมกันโดยมีการ อยูรวมกันเปนชุมชนที่มีความเอื้อเฟอเผื่อแผ รูจักให และเปาหมายใหญอยูที่มีความเคารพตอ ทั้งตนเอง ผูอื่น และสิ่งแวดลอมรอบขาง ชุมชนยั่งยืน เนนการกระจายการพัฒนาไปสูทุกสวนของชุมชน ไมใชระบบที่ให โอกาสกับผูที่อยูเหนือกวาทางดานเศรษฐกิจหรือการเมือง
 66 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ชุมชนยั่งยืน เปนความยั่งยืนของคนหรือสังคมชุมชน ซึ่งเปนการพัฒนาที่มีความ ตอเนื่องจากรากฐานทางวัฒนธรรมของตนเอง 5.2 องคประกอบของชุมชนยั่งยืน • ภูมิปญญาและความรูที่สืบสาน และประยุกตใหสอดคลองตอการเปลี่ยนแปลงจากภายนอก • องคกรชุมชนและกลุมผูทําที่มีคุณธรรมและภูมิปญญา รวมถึงการจัดตั้งกลุมและจัดระเบียบ ในชุมชน • เวทีการเรียนรูและกระบวนการเรียนรูอยางตอเนื่องเพื่อใหเทาทันตอการเปลี่ยนแปลงและการ รุกจากภายนอก 5.3 บทบาทสําคัญของ นวัตกรสังคม เพื่อการสรางเสริม “ชุมชนยั่งยืน” • เปนผูสรางแรงบันดาลใจ กระตุน จูงใจใหผูอื่นเห็นความสําคัญและความจําเปนของการ เปลี่ยนแปลง ทําใหทุกคนเกิดความรูสึกมั่นคง มีความหวังในทางบวก สรางความรูสึกเปนทีมเพื่อ กระตุนใหทุกคนรวมมือกันจนเกิดพลังพฤติกรรม • เปนผูใหคําปรึกษา ชวยแกไขปญหา โดยติดตามผลการปฏิบัติงานอยางตอเนื่อง เพื่อ ความกาวหนาและชวยคลี่คลายจุดที่เปนปญหา ชวยผอนคลายความกดดันจากการตอตานการ เปลี่ยนแปลง ตลอดจนชวยแกปญหาความหวาดกลัว วิตกกังวล • เปนผูสื่อสาร ชี้แจง ถายทอดขาวสารขอมูลใหทุกคนไดเขาใจ คลอยตาม นําเสนอวิสัยทัศน เปาหมายใหทุกคนรับรูอยางชัดเจน สม่ําเสมอตอเนื่อง • เปนผูที่เปนตัวเรงใหเกิดการเปลี่ยนแปลง (Catalyst) แกปญหา (Solution given) ใหความ ชวยเหลือ อํานวยความสะดวก อํานวยกระบวนการเปลี่ยนแปลง (Process Helper/ Facilitator) และ เปนผูที่เชื่อมโยงระหวางแหลงทรัพยากร (Resource Linker) • เปนผูที่เปนทั้งผูริเริ่ม ชวยเหลือใหเกิดการเปลี่ยนแปลง และทําใหบุคคลอื่นเกิดการยอมรับตอ สิ่งใหม โดยมีความยืดหยุน ปรับ ประยุกตใช ดวยความมุงมั่นจริงจังตอความสําเร็จ • เปนผูสรางโอกาส กระตุน สนับสนุน สงเสริมกระบวนการชุมชนในการรมกันวิเคราะห ริเริ่ม และวางแผนการใชในการพัฒนาชุมชนของตน
  67 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  • เปนผูนําเทคนิคตางๆ ไปใชในชุมชน เพื่อใหชุมชนเขามามีสวนรวม ซึ่งจะเปนการสราง ประสบการณ และชวยใหชุมชนสามารถคนหา วิเคราะห สรุป และ วางแผนไดอยางเปนระบบ ทั้งการ คนหาขอมูลที่ตองการการมองปญหา มองแนวทางแกไข หรือการพัฒนา ซึ่งจะมีสวนทําใหการพัฒนา เปนไปตามความตองการของชุมชนที่แทจริง อันจะนําไปสูขบวนการของการพัฒนาที่ยั่งยืนไดในที่สุด • รวมคนหาความจริง แลกเปลี่ยนแนวคิดและขอมูลอยางจริงจัง โดยคํานึงถึงความยืดหยุนของ วิธีการ การใชโอกาสใหเปนประโยชน เพื่อใหเกิดการเรียนรู ปรับตัว ปรับวิธีการ ใหเขากับกระบวนการ เรียนรูที่กําลังดําเนินอยูโดยไมยึดเอาตัวเองเปนสําคัญ
 68 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม” 
  69 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  บทที่ 6 การวางแผนปฏิบัติการโดยใชทุนทางสังคมเปนฐาน 6.1 การนําขอมูลทุนทางสังคมไปใช การนําขอมูลทุนทางสังคมไปใชในการวางแผนเพื่อการพัฒนาสังคมแบบมีสวนรวม เริ่มตนดวย คําถาม 3 ขอที่ตองหาคําตอบ คือ 6.1.1 มีอะไร ? เมื่อมีขอมูลเรื่องทุนทางสังคมในดานตางๆ ไมวาจะเปน ขอมูลสํารวจโดยประชาชนเอง เชน ขุมทรัพยชุมชนดาน • วัฒนธรรม ขนบธรรมเนียม ประเพณี • โบราณสถาน โบราณวัตถุ • ปราชญชาวบาน ขุมความรู คนดีศรีสังคม ขอมูลจากการสํารวจโดยนักวิชาการ เชน ทุนทางสังคมเรื่อง • ความไววางใจกันในชุมชน • การรวมกลุมในชุมชน เพื่อทํากิจกรรมเพื่อสวนรวม • แผนที่ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม เชน ภูเขา แหลงน้ํา ดิน หิน ทราย • ขอมูลอื่นๆ เชน สภาพเศรษฐกิจ สังคม (รายได รายจาย อาชีพ) 6.1.2 เอาไปทําอะไร ? ขอมูลเหลานี้ถือวาเปนฐานขอมูลของชุมชนนั้นๆ ที่ทําใหประชาชนรูจักตัวเอง รูจักชุมชน มากขึ้น สามารถนําขอมูลเหลานี้มารวมกันและแลกเปลี่ยน เพื่อใชในการวางแผนอนาคตของตนเองได 6.1.3 ทําอยางไร ? ในที่นี้ขอเสนอวิธีการงายๆ ในการนําขอมูลที่มีมาใชประโยชนดวยเทคนิคการวางแผนเพื่อ พัฒนาสังคมแบบมีสวนรวม
 70 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  - แนะนําเหตุการณ ทําแผนพัฒนาเพื่ออะไร - บอกขอมูลพื้นฐานซึ่งเปนขอมูลทุนทางสังคมที่มีอยู และประโยชนของทุนทางสังคมเพื่อแผนพัฒนา - กลาววัตถุประสงค ระยะเวลาที่ใช ในการดําเนินกิจกรรม - เมื่อทําแผนพัฒนาโดยการมีสวนรวมและใชทุนทางสังคม เปนฐาน - ความผูกพันของประชาชนที่มีเพื่อให แผนงานประสบความสําเร็จอยางแทจริง - กําหนดกิจกรรมที่ตองทํา สภาพความเปนจริง จุดออน จุดแข็ง ขั้นตอนที่ 1  บริบท ขั้นตอนที่ 2              หัวใจแหงชัยชนะ ขั้นตอนที่ 3               สภาพความเปนจริง ในปจจุบันของชุมชน ทุนทางสังคมของชุมชน เปนอยางไร ขั้นตอนที่ 4              สัญญาใจ ขั้นตอนที่ 5               กําหนดกิจกรรม การดําเนินการ โดยการประชุมปฏิบัติการ แบบมีสวนรวม  พัฒนาแลว ประชาชน จะไดอะไร ประชาชน จะกลาวถึงเรา วาอยางไร
  71 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  - กําหนดแผนงานที่ระบุ กิจกรรม วัตถุประสงค เวลาดําเนินการ ตัวชี้วัด วิธีเก็บขอมูล แหลงทุน ผูรับผิดชอบ - ยืนยันความมุงมั่นของทุกคน โดยการไตรตรองทบทวน แผนงานที่ทําเสร็จเรียบรอยเพื่อความถูกตองเหมาะสม เมื่อเสร็จสิ้นแลว เราจะไดกิจกรรมที่ตองทําตอไปและรูวาจะไปหาการสนับสนุนจากที่ไหน ซึ่งสามารถนําไปเสนอขอการสนับสนุนจากกลุมชาวบานเอง จากองคกรปกครองสวนทองถิ่น หรือ หนวยงานตางๆ ของรัฐก็ได แลวแตเรื่องนั้นจะเกี่ยวของกับอะไร ที่สําคัญบางกิจกรรมทําไดกอนเลย โดยชาวบานเอง และยังไดผูรับผิดชอบอีกดวย ขั้นตอนที่ 6 ปฏิทินกิจกรรม / แผนงาน ขั้นตอนที่ 7            ทบทวนความเหมาะสม 
 72 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม” 
  73 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  บทที่ 7 การประเมินผลและถอดบทเรียน เมื่อดําเนินโครงการไประยะหนึ่ง เรานาจะรูวาไดผลตามที่ตั้งใจไวหรือไม จึงควรมีการ ประเมินผลดวย 7.1 การประเมินผลโครงการ 7.1.1 ปญหาของการประเมินผลโครงการ ที่ผานมาพบปญหา 3 ประการ คือ 1) ผูปฏิบัติอยูในฐานะ “ผูถูกประเมิน” โดยผูประเมิน 2) ปญหาการยอมรับ “ผลการประเมิน” 3) ผลการประเมินไมถูกนําไปใชประโยชน การประเมินผลไมนําไปสูการปรับปรุงโครงการ ใหบรรลุเปาหมายหรือนําไปพัฒนาโครงการ การประเมินในแนวคิดใหม เพื่อการเรียนรูและพัฒนา 7.1.2 ความแตกตางของการประเมินผล 2 แนวทาง 1) การประเมินแบบดั้งเดิม - คนนอกโครงการเปนผูประเมิน - ผูทรงคุณวุฒิเปนผูรับผิดชอบในการประเมิน - ประเมินโดยผูทรงคุณวุฒิ - การตัดสินผลการประเมินอยางอิสระโดยผูประเมิน 2) การประเมินเพื่อการเรียนรู - คนในโครงการเปนผูประเมิน - กัลยาณมิตรโครงการเปนผูรับผิดชอบในการประเมิน
 74 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  - ภาคีโครงการประเมินตนเองและพัฒนาตนเอง - การตัดสินใจผลการประเมินแบบรวมมือระหวางภาคี 7.1.3 การประเมินผลเพื่อการเรียนรู แบงออกเปน 3 แนวทาง ประกอบดวย 1) การประเมินผลภายใน (Internal Evaluation) 2) การประเมินแบบมีสวนรวม (Participatory Evaluation) 3) การประเมินแบบเสริมพลัง (Empowerment Evaluation) 3.1) แนวคิดสําคัญของการประเมินแบบเสริมพลัง “ประเมินตนเองเพื่อยกระดับความสามารถ ของผูที่เกี่ยวของกับโครงการเพื่อใหบรรลุเปาหมาย” • การพัฒนา • ความเปนเจาของการประเมิน • ภาคีทุกฝายเกี่ยวของ • ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม • เกิดความเปนธรรม เสมอภาค เทาเทียม • ขอมูลจากของจริง ประสบการณจริง • กลยุทธอยูบนฐานขอมูลเชิงประจักษ • พัฒนาสมรรถนะของผูมีสวนไดเสีย • องคกรพัฒนา • ความรับผิดชอบตอสังคม สงมอบผลลัพธ ผลงาน 3.2) คานิยมรวมในการประเมินผลเพื่อการเรียนรู • การประเมินผลเปนงานในหนาที่ของทุกคนที่เกี่ยวของ • “หลายหัวดีกวาหัวเดียว” • การประเมินตองทําตอเนื่อง และเพื่อมองไปขางหนา • เกิดการแลกเปลี่ยน (Share) การใช (Use) และการบันทึก เพื่อประโยชนของทุกคน
  75 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  7.1.4 ขั้นตอนการประเมินผลโครงการ 1) กําหนดวัตถุประสงคในการประเมิน 2) กําหนดกรอบในการประเมิน (จากการทบทวนโครงการ และแนวคิดทฤษฎีที่เกี่ยวของ) 3) สรางตัวชี้วัดที่มีความสําคัญ (Key Performance Indicator : KPI) 4) กําหนดเกณฑในการประเมิน 5) สรางเครื่องมือในการประเมิน/กําหนดแหลงขอมูลและวิธีในการประเมิน) 6) เก็บขอมูลและวิเคราะหผลการประเมิน 7) สื่อสารและใชประโยชนจากผลการประเมิน 7.2 การถอดบทเรียนจากผลการประเมิน (Lesson Learned Evaluation) - เปนการสกัดความรูที่เกิดขึ้นจากผลการประเมินโครงการวา มีเงื่อนไขปจจัยใดบางที่สงผลให โครงการมีผลการดําเนินงานเปนเชนนั้น - การถอดบทเรียนจากผลการประเมิน ความสําคัญ คือ ตองมีผลการประเมินที่ถูกตอง เชื่อถือ ได และตรงตามสภาพที่เปนจริง ขั้นตอนในการถอดบทเรียน จากผลการประเมิน คําถามในการถอดบทเรียน 1. สรุปผลการประเมินโครงการ 2. วิเคราะหปจจัยเงื่อนไขที่สงผลตอ ผลลัพธของการดําเนินโครงการ (ทั้งที่สงผลในทางบวกและในทางลบ) 3. อธิบายวาปจจัยเงื่อนไขนั้น สงผลตอ ผลลัพธของโครงการอยางไร 4. เขียนและใหขอเสนอแนะของแตละ บทเรียน 1. ผลการดําเนินงานเปนไปตามที่ คาดหวังหรือไม อยางไร 2. การที่ไดผลเชนนั้น เปนเพราะปจจัย อะไรบาง ทั้งปจจัยจากโครงการนี้ และปจจัยภายนอกอื่นๆ 3. ปจจัยนั้นสงผลอยางไรตอผลการ ดําเนินงาน 4. หากตองการรักษาผลที่ดีไว / ทําให ดียิ่งขึ้น หรือไมใหเกิดผลที่ไมดีขึ้นอีก จะตองทําอยางไร
 76 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  7.3 การถอดบทเรียนดวย AAR การถอดบทเรียนดวยเอ เอ อา (AAR หรือ After Action Review) คือ “การเรียนรูระหวางทํางาน” ขั้นตอนหนึ่งในวงจรการทํางานเปนการทบทวนวิธีการทํางานทั้งดานความสําเร็จและปญหาที่เกิดขึ้น ทั้งนี้ ไมใชเพื่อคนหาคนที่ทําผิดพลาด ไมใชการกลาวโทษใครทั้งสิ้น แตเพื่อแกปญหาที่เกิดขึ้น 7.3.1 จุดเดนของการถอดบทเรียนระหวางปฏิบัติงาน 1) ทําใหเรียนรูปญหาที่เกิดขึ้น 2) ฝกการรับฟงความคิดเห็นหรือคําแนะนําของเพื่อนรวมงาน 3) ทํางานเปนทีม 4) สามารถใชเทคนิคนี้กับงานทุกอยาง 7.3.2 วิธีการถอดบทเรียน คือ การตอบคําถาม 4 คําถาม 1) สิ่งที่คาดวาจะไดรับจากการทํางานคืออะไร 2) สิ่งที่เกิดขึ้นจริงคืออะไร (ในที่นี้โดยใหพิจารณาจาก 1. การเปนไปตามวัตถุประสงค 2. อะไรที่ไมเปนไปตามเปาหมาย และ 3. อะไรที่เกินความคาดหมายหรือไมคิดวาจะเกิดขึ้น) 3) ทําไมจึงแตกตางกัน 4) สิ่งที่ไดเรียนรูและวิธีการลด หรือแกความแตกตางคืออะไร 7.3.3 ขั้นตอนของเอ เอ อา (AAR) 7 ขั้นตอน 1) ประเมินเร็วที่สุดหลังจากจบงานนั้นๆ 2) ไมมีการกลาวโทษ ซํ้าเติม มีบรรยากาศที่เปนกันเอง 3) มี “คุณอํานวย” คอยอํานวยความสะดวก กระตุน ตั้งคําถามใหทุกคนไดแสดงความ คิดเห็น ขอเสนอแนะของตน 4) ถามตัวเองวาสิ่งที่คุณควรไดรับคืออะไร 5) ดูวาสิ่งที่เกิดขึ้นจริงคืออะไร 6) ความแตกตางคืออะไร ทําไมจึงตางกัน 7) จดบันทึกเพื่อเตือนความจําวาวิธีการใดบางที่คุณไดเคยนํามาแกปญหาแลว คําตอบ ที่ไดไมใชคําตอบสุดทายเพราะเมื่อเวลาเปลี่ยนไป บริบทเปลี่ยนไป ยอมทําใหเกิดปญหาใหมได
  77 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  บรรณานุกรม คนึงนิจ ศรีบัวเอี่ยม และคณะ. แนวทางการเสริมสรางประชาธิปไตยแบบมีสวนรวมตามรัฐธรรมนูญ แหงราชอาณาจักรไทย พ.ศ.2540 : ปญหา อุปสรรค และทางออก. กรุงเทพฯ : สถาบัน พระปกเกลา. 2545. เจมส แอล เครตัน. คูมือการมีสวนรวมของประชาชนในการตัดสินใจของชุมชน. แปลโดย ศ.นพ.วันชัย วัฒนศัพท. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. 2543. ถวิลวดี บุรีกุล. การมีสวนรวม : แนวคิด ทฤษฎี และกระบวนการ. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. 2548. ถวิลวดี บุรีกุล. ทุนทางสังคมของผูหญิง : ความยั่งยืนของประชาธิปไตย. กรุงเทพฯ : สถาบัน พระปกเกลา. 2551. บวรศักดิ์ อุวรรณโณ และ ถวิลวดี บุรีกุล. ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม. กรุงเทพฯ : สถาบัน พระปกเกลา. 2548.
 78 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม” 

More Related Content

PDF
การลำเลียงน้ำและอาหารของพืช
byThanyamon Chat.
 
PPTX
พุทธศาสนานิกายมหายาน
byChainarong Maharak
 
PDF
การแยกสาร (Purification)
byครูเสกสรรค์ สุวรรณสุข
 
PPTX
ความหมายและความสำคัญของสุนทรียะ
byPop Punkum
 
PDF
สมุนไพรใกล้ตัว
byThanyalak Chanmai
 
PDF
โครงงานเครื่องหยอดเมล็ดข้าวโพด
bystampmin
 
PDF
สำนวนไทย พร้อมระบายสี
byariga sara
 
PDF
รายงานการศึกษาดูงาน ณ ประเทศสาธารณรัฐประชาชนจีน
byManoonpong Srivirat
 
การลำเลียงน้ำและอาหารของพืช
byThanyamon Chat.
 
พุทธศาสนานิกายมหายาน
byChainarong Maharak
 
การแยกสาร (Purification)
byครูเสกสรรค์ สุวรรณสุข
 
ความหมายและความสำคัญของสุนทรียะ
byPop Punkum
 
สมุนไพรใกล้ตัว
byThanyalak Chanmai
 
โครงงานเครื่องหยอดเมล็ดข้าวโพด
bystampmin
 
สำนวนไทย พร้อมระบายสี
byariga sara
 
รายงานการศึกษาดูงาน ณ ประเทศสาธารณรัฐประชาชนจีน
byManoonpong Srivirat
 

What's hot

PDF
ข้อสอบการอ่าน (PISA)
byNapadon Yingyongsakul
 
PPTX
โรคทางพันธุกรรม ม.3
byWuttipong Tubkrathok
 
PDF
บทที่ 3 สารชีวโมเลกุล
byJariya Jaiyot
 
PDF
ชีววิทยาเรื่องการหายใจ respiration system
bykasidid20309
 
PPTX
การบริหารงานวิชาการ
byTwatchai Tangutairuang
 
PPT
บริบทที่ส่งผลต่อการจัดการศึกษา
byjuriporn chuchanakij
 
PDF
ราก (T)
byThitaree Samphao
 
PDF
ลักษณะนโยบายสาธารณะที่ดีควรเป็นอย่างไร
byประพันธ์ เวารัมย์
 
DOCX
แบบทดสอบ บทที่ 6 การถ่ายทอดลักษณะทางพันธูกรรม
bydnavaroj
 
PDF
หลักการทรงงาน 23 ข้อกับการประยุกต์ใช้
bySutthiluck Kaewboonrurn
 
PDF
แบบรายงานการแสดงทางวิทยาศาสตร์
byสมศรี หอมเนียม
 
PDF
Lesson3 plantgrowth2
byWichai Likitponrak
 
PDF
Porns biology 2561
byWichai Likitponrak
 
PDF
ศาสนาอิสลาม
byพัน พัน
 
PDF
ประชากร1
byWaralee Sinthwa
 
PDF
เทคโนDnaลายพิมพ์
byWichai Likitponrak
 
PDF
โครงงานภาษาไทย
byโก๋แก่ มันทุกเม็ด
 
PDF
นิทานพื้นบ้าน
byTatsawan Khejonrak
 
PDF
translocation in plant
byThanyamon Chat.
 
PPTX
การเลิกไพร่
byPakChee
 
ข้อสอบการอ่าน (PISA)
byNapadon Yingyongsakul
 
โรคทางพันธุกรรม ม.3
byWuttipong Tubkrathok
 
บทที่ 3 สารชีวโมเลกุล
byJariya Jaiyot
 
ชีววิทยาเรื่องการหายใจ respiration system
bykasidid20309
 
การบริหารงานวิชาการ
byTwatchai Tangutairuang
 
บริบทที่ส่งผลต่อการจัดการศึกษา
byjuriporn chuchanakij
 
ราก (T)
byThitaree Samphao
 
ลักษณะนโยบายสาธารณะที่ดีควรเป็นอย่างไร
byประพันธ์ เวารัมย์
 
แบบทดสอบ บทที่ 6 การถ่ายทอดลักษณะทางพันธูกรรม
bydnavaroj
 
หลักการทรงงาน 23 ข้อกับการประยุกต์ใช้
bySutthiluck Kaewboonrurn
 
แบบรายงานการแสดงทางวิทยาศาสตร์
byสมศรี หอมเนียม
 
Lesson3 plantgrowth2
byWichai Likitponrak
 
Porns biology 2561
byWichai Likitponrak
 
ศาสนาอิสลาม
byพัน พัน
 
ประชากร1
byWaralee Sinthwa
 
เทคโนDnaลายพิมพ์
byWichai Likitponrak
 
โครงงานภาษาไทย
byโก๋แก่ มันทุกเม็ด
 
นิทานพื้นบ้าน
byTatsawan Khejonrak
 
translocation in plant
byThanyamon Chat.
 
การเลิกไพร่
byPakChee
 

Viewers also liked

PDF
การเข้าถึงชุมชนในเชิงบวก
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
แผนที่เดินดิน อุทัยวรรณ กาญจนกามล
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
สุนทรียภาพแห่งการเรียนรู้ จากครูสู่นักเรียน-
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
หลักสูตรการเสริมสร้างพลังชุมชน สำหรับอสม.และ เจ้าหน้าที่ สาธารณสุข
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
นวัตกรสังคม FAME model Uthaiwan
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
การปรับเปลี่ยนกระบวนทัศน์ การให้บริการสุขภาพสู่ความเป็นเลิศโดยการมีส่วนร่วมขอ...
byDental Faculty,Phayao University.
 
DOC
อัตชีวประวัติ อุทัยวรรณ กาญจนกามล 56 สั้น
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
กระบวนการ 4 ค จัดทำแผนที่เดินดิน บ้านแม่สา
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
A Social Vaccine for Globalization.Full paper.
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
55 05-01 การศึกษาทุนทางสังคมกระบี่
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
Appreciative inquiry in facilitator's world uthaiwan kanchanakamol
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
สุนทรียปรัศนี in facilitator's world uthaiwan kanchanakamol
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
สุนทรียปรัศนีที่ ห้วยเฮี๊ยะ
byDental Faculty,Phayao University.
 
PPT
Ai ที่บางน้ำผึ้ง
byDental Faculty,Phayao University.
 
PPT
Ai ที่ป่าไหน่ พัฒนา
byDental Faculty,Phayao University.
 
PPT
Andrea
byandrea93
 
PDF
แผนที่ ชุมชน 3 ชุก 3 แบบok
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
Php 5 Power Programming
bykansas
 
การเข้าถึงชุมชนในเชิงบวก
byDental Faculty,Phayao University.
 
แผนที่เดินดิน อุทัยวรรณ กาญจนกามล
byDental Faculty,Phayao University.
 
สุนทรียภาพแห่งการเรียนรู้ จากครูสู่นักเรียน-
byDental Faculty,Phayao University.
 
หลักสูตรการเสริมสร้างพลังชุมชน สำหรับอสม.และ เจ้าหน้าที่ สาธารณสุข
byDental Faculty,Phayao University.
 
นวัตกรสังคม FAME model Uthaiwan
byDental Faculty,Phayao University.
 
การปรับเปลี่ยนกระบวนทัศน์ การให้บริการสุขภาพสู่ความเป็นเลิศโดยการมีส่วนร่วมขอ...
byDental Faculty,Phayao University.
 
อัตชีวประวัติ อุทัยวรรณ กาญจนกามล 56 สั้น
byDental Faculty,Phayao University.
 
กระบวนการ 4 ค จัดทำแผนที่เดินดิน บ้านแม่สา
byDental Faculty,Phayao University.
 
A Social Vaccine for Globalization.Full paper.
byDental Faculty,Phayao University.
 
55 05-01 การศึกษาทุนทางสังคมกระบี่
byDental Faculty,Phayao University.
 
Appreciative inquiry in facilitator's world uthaiwan kanchanakamol
byDental Faculty,Phayao University.
 
สุนทรียปรัศนี in facilitator's world uthaiwan kanchanakamol
byDental Faculty,Phayao University.
 
สุนทรียปรัศนีที่ ห้วยเฮี๊ยะ
byDental Faculty,Phayao University.
 
Ai ที่บางน้ำผึ้ง
byDental Faculty,Phayao University.
 
Ai ที่ป่าไหน่ พัฒนา
byDental Faculty,Phayao University.
 
Andrea
byandrea93
 
แผนที่ ชุมชน 3 ชุก 3 แบบok
byDental Faculty,Phayao University.
 
Php 5 Power Programming
bykansas
 

Similar to คู่มือ นวัตกรสังคม เนื้อหาหลักสูตร

PPSX
พลเมืองดีตามวิถีประชาธิปไตย
byพัน พัน
 
PDF
โครงสร้างสังคม
byPrincess Chulabhorn's College, Chiang Rai Thailand
 
PDF
โปสเตอร์สัญญาประชาคม
byTaraya Srivilas
 
DOC
L3การพัฒนาทางเศรษฐกิจ สังคม และการเมือง da
bySaiiew
 
PDF
G สังคมไทย social3
byPrincess Chulabhorn's College, Chiang Rai Thailand
 
PDF
ชวนถกแถลงประเด็นต่างๆ
byweeraboon wisartsakul
 
PDF
การสร้างความสามัคคีปรองดอง ปยป. และ ความสมานฉันท์ในสังคมไทย
byTaraya Srivilas
 
PDF
การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง
byTaraya Srivilas
 
PDF
Deliberative democracy public
byKan Yuenyong
 
PDF
ใต้สู่สันติสุขที่ยั่งยืน
byTeeranan
 
DOCX
สรุปคำบรรยายก่อนเรียน (ผศ.พิมล)
byประพันธ์ เวารัมย์
 
PDF
8.1
bymanit akkhachat
 
PDF
1047
byChor Chang
 
PDF
Team thailand ร่วมออกแบบประเทศไทย
byPoramate Minsiri
 
PDF
51298376 raaylaeiiydh-ngwichaakaar-2-20354-prablaasud2
byPisan Chueachatchai
 
PDF
เครือข่ายพลังบวก ปลุกพลังบวก เปลี่ยนประเทศไทย
byPoramate Minsiri
 
PDF
ชวนถกประเด็นต่างๆ ในกระบวนการประชาธิปไตยที่ใช้วิจารณญาณ
byweeraboon wisartsakul
 
PDF
ชวนถกประเด็นต่างๆ ในกระบวนการประชาธิปไตยที่ใช้วิจารณญาณ
byweeraboon wisartsakul
 
PDF
เอาชนะความกลัวพระบรมเดชานุภาพ
byJunya Yimprasert
 
PDF
การพัฒนาตัวชี้วัดและการติดตามและประเมินผลความเหลื่อมล้ำด้านการพัฒนาในประเทศไท...
byDr.Choen Krainara
 
พลเมืองดีตามวิถีประชาธิปไตย
byพัน พัน
 
โครงสร้างสังคม
byPrincess Chulabhorn's College, Chiang Rai Thailand
 
โปสเตอร์สัญญาประชาคม
byTaraya Srivilas
 
L3การพัฒนาทางเศรษฐกิจ สังคม และการเมือง da
bySaiiew
 
G สังคมไทย social3
byPrincess Chulabhorn's College, Chiang Rai Thailand
 
ชวนถกแถลงประเด็นต่างๆ
byweeraboon wisartsakul
 
การสร้างความสามัคคีปรองดอง ปยป. และ ความสมานฉันท์ในสังคมไทย
byTaraya Srivilas
 
การศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง
byTaraya Srivilas
 
Deliberative democracy public
byKan Yuenyong
 
ใต้สู่สันติสุขที่ยั่งยืน
byTeeranan
 
สรุปคำบรรยายก่อนเรียน (ผศ.พิมล)
byประพันธ์ เวารัมย์
 
8.1
bymanit akkhachat
 
1047
byChor Chang
 
Team thailand ร่วมออกแบบประเทศไทย
byPoramate Minsiri
 
51298376 raaylaeiiydh-ngwichaakaar-2-20354-prablaasud2
byPisan Chueachatchai
 
เครือข่ายพลังบวก ปลุกพลังบวก เปลี่ยนประเทศไทย
byPoramate Minsiri
 
ชวนถกประเด็นต่างๆ ในกระบวนการประชาธิปไตยที่ใช้วิจารณญาณ
byweeraboon wisartsakul
 
ชวนถกประเด็นต่างๆ ในกระบวนการประชาธิปไตยที่ใช้วิจารณญาณ
byweeraboon wisartsakul
 
เอาชนะความกลัวพระบรมเดชานุภาพ
byJunya Yimprasert
 
การพัฒนาตัวชี้วัดและการติดตามและประเมินผลความเหลื่อมล้ำด้านการพัฒนาในประเทศไท...
byDr.Choen Krainara
 

More from Dental Faculty,Phayao University.

PDF
สุนทรียปรัศนีตามแนวทางแห่งอริยมรรค-อุทัยวรรณ กาญจนกามล
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
สุนทรียปรัศนี :กระบวนการพัฒนาชุมชน องค์กร และทีมงานโดยใช้ศิลปะในการตั้งคำถามท...
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
เพลงซอล้านนา คนซุกยู้ อุทัยวรรณ
byDental Faculty,Phayao University.
 
DOCX
Globalization Vaccine for Marginalize pelple in Health
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
A Social Vaccine for Globalization.
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
การอบรมเชิงปฏิบัติการ สุนทรียปรัศนี นวัตกรสังคม
byDental Faculty,Phayao University.
 
PDF
การเข้าถึงชุมชนในเชิงบวก อุทัยวรรณ กาญจนกามล
byDental Faculty,Phayao University.
 
สุนทรียปรัศนีตามแนวทางแห่งอริยมรรค-อุทัยวรรณ กาญจนกามล
byDental Faculty,Phayao University.
 
สุนทรียปรัศนี :กระบวนการพัฒนาชุมชน องค์กร และทีมงานโดยใช้ศิลปะในการตั้งคำถามท...
byDental Faculty,Phayao University.
 
เพลงซอล้านนา คนซุกยู้ อุทัยวรรณ
byDental Faculty,Phayao University.
 
Globalization Vaccine for Marginalize pelple in Health
byDental Faculty,Phayao University.
 
A Social Vaccine for Globalization.
byDental Faculty,Phayao University.
 
การอบรมเชิงปฏิบัติการ สุนทรียปรัศนี นวัตกรสังคม
byDental Faculty,Phayao University.
 
การเข้าถึงชุมชนในเชิงบวก อุทัยวรรณ กาญจนกามล
byDental Faculty,Phayao University.
 

คู่มือ นวัตกรสังคม เนื้อหาหลักสูตร

  • 1.
      1 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  คํานํา  การพัฒนาในปจจุบันมักเปนเรื่องของการแยกสวน และประชาชนมิไดมีสวนรวมอยางแทจริง นําไปสูการเกิดความขัดแยงในที่สุด สังคมจะพัฒนาและมีความยั่งยืนยาวนานได ไมใชแคมีทรัพยากรธรรมชาติ ทุนทางเศรษฐกิจ หรือแนวคิดในเชิงการเมืองที่ดีเทานั้น แตยังหมายถึงการมีตนทุนทางสังคมที่สงเสริมใหชุมชนหรือ สังคม สามารถนําทรัพยากรตางๆ มาใชไดอยางมีประสิทธิภาพ แนวคิดทุนทางสังคมกลายเปนแนวคิดที่ไดรับความนิยมและเปนปจจัยที่สําคัญในการสราง ความแข็งแกรงใหกับประชาธิปไตย โดยรูปแบบบางประการของทุนทางสังคมนั้นกอใหเกิดผลดี ตอประชาธิปไตยและความเขมแข็งของสังคม ดังนั้นเพื่อเสริมสรางกระบวนการมีสวนรวมใหเกิดขึ้นอยางเปนรูปธรรม สถาบันพระปกเกลา ซึ่งเปนสถาบันวิชาการในกํากับของประธานรัฐสภาที่มีพันธกิจหลักในการพัฒนาประชาธิปไตยจึงได ออกแบบรูปแบบการมีสวนรวมโดยใหมีกลุมประชาชนที่อาสาสมัครมารวมทํางาน ชวยคนหาทุนทาง สังคม ซึ่งเปนสิ่งที่ดีๆ ในสังคมนั้นๆ รวมกับนักวิจัย และใชเปนขอมูลประกอบการจัดทําแผนพัฒนา ชุมชนอยางมีสวนรวม เพื่อนําไปสูการพัฒนาอยางยั่งยืน อันเปนการเสริมสรางประชาธิปไตยแบบ มีสวนรวมนั่นเอง เอกสารนี้จัดทําขึ้น เพื่อเปนเอกสารประกอบการเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลง ชุมชน หรือนวัตกรสังคม ซึ่งถือวาเปนผูที่เสียสละเพื่อสังคมที่ดี และเปนแบบอยางในการพัฒนาชุมชน และสังคมของชาติสืบไป อนึ่ง เอกสารนี้สําเร็จไดดวยความชวยเหลือของคุณทวิติยา สินธุพงศ และคุณกันธรัตน นาคศรี ซึ่งผูจัดทําขอขอบคุณมา ณ ที่นี้ สําหรับขอบกพรองที่อาจมี ผูจัดทําขอนอมรับเพื่อการ ปรับปรุงตอไป ดร.ถวิลวดี บุรีกุล ทพ.อุทัยวรรณ กาญจนกามล รศ.ดร.ทวีป ชัยสมภพ นางสาวสุธิดา แสงเพชร
  • 2.
  • 3.
      3 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  สารบัญ หนา สวนที่ 1 5 บทที่ 1 ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม 7 1.1 ประชาธิปไตยในบริบทสากล กําเนิดคุณคาและหลักการ 8 1.2 รูปแบบตางๆ ของประชาธิปไตย 11 1.3 ความสําคัญของระบบประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม หลักการ รูปแบบและกระบวนการ 14 1.4 แนวคิด กระบวนการ และระดับขั้นของการมีสวนรวม 15 บทที่ 2 การใชเทคโนโลยีของการมีสวนรวมในการคนหาทุนทางสังคม 25 2.1 การประชุมปฏิบัติการอยางมีสวนรวม 25 2.2 การสนทนาแบบมีสวนรวม 27 2.3 สุนทรียปรัศนี 27 2.4 แผนที่เดินดิน 35 สวนที่ 2 39 บทที่ 3 ทุนทางสังคม : ความหมายและองคประกอบ 41 3.1 ทุนทางสังคมคืออะไร 41 3.2 ทุนทางสังคมประกอบไปดวยอะไรบาง 43 3.3 ทุนทางสังคมมีประโยชนอยางไร 44 3.4 จะคนหาทุนทางสังคมไดอยางไร 45 3.5 ใครคือผูบอกวามีทุนทางสังคมเทาไร อยูที่ไหน 45 3.6 ไดทุนทางสังคมแลวจะเอาไปทําอะไร 47
  • 4.
     4 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  สารบัญ(ตอ) หนา สวนที่ 3 49 บทที่ 4 การคนหาขุมพลังชุมชนและสินทรัพยชุมชน 51 4.1 ขุมพลังชุมชนคืออะไร 51 4.2 การทําแผนที่สินทรัพยชุมชน 51 4.3 จะจัดทําทําเนียบสินทรัพยชุมชนไดอยางไร 51 สวนที่ 4 63 บทที่ 5 นวัตกรสังคมกับชุมชนยั่งยืน 65 5.1 ความหมาย 65 5.2 องคประกอบของชุมชนยั่งยืน 66 5.3 บทบาทสําคัญของนวัตกรสังคมเพื่อการสรางเสริม “ชุมชนยั่งยืน” 66 บทที่ 6 การวางแผนปฏิบัติการโดยใชทุนทางสังคมเปนฐาน 69 6.1 การนําขอมูลทุนทางสังคมไปใช 69 บทที่ 7 การประเมินผลและถอดบทเรียน 73 7.1 การประเมินผลโครงการ 73 7.2 การถอดบทเรียนจากผลการประเมิน 75 7.3 การถอดบทเรียนดวย AAR 76 บรรณานุกรม 77
  • 5.
  • 6.
  • 7.
      7 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  บทที่ 1 ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม บทนํา 1 ถึงแมประเทศไทยมีการเปลี่ยนแปลงการปกครองมาเปนระบอบประชาธิปไตยมากวา 70 ปแลว แตตลอดระยะเวลาของการเปนประชาธิปไตยที่ผานมานั้น ไดมีการเบียดแทรกของการเปนเผด็จการ เปนระยะๆ และบางครั้งดํารงอยูตอเนื่องเปนเวลานาน มีการปฏิวัติรัฐประหารหลายครั้งโดยกลุมบุคคล ตางๆ โดยอางความเดือดรอนของประชาชนและการไมเปนประชาธิปไตย ทําใหในอดีตประชาชน ชาวไทยแทบมิไดเขาไปมีบทบาทหรือมีสวนรวมในทางการเมืองแตอยางใด อํานาจสวนใหญตกอยูใน กํามือของกลุมบุคคลบางกลุม อยูที่ฝายบริหารและขาราชการชั้นผูใหญ อํานาจทางการเมืองที่ ประชาชนไดรับเปนเพียงการมีสิทธิเลือกตั้งเทานั้น และบางครั้งการเลือกตั้งดังกลาวก็ยังมีขอสงสัย ในความบริสุทธิ์ยุติธรรมอีกดวย ในที่สุด กระแสการเปนประชาธิปไตยของโลกไดเขาสูประเทศไทยทําใหประชาชนรูถึงการที่ตน ควรมีสิทธิ เสรีภาพและมีสวนรวมในทางการเมืองมากขึ้น เพื่อผลักดันใหเกิดความเปนประชาธิปไตย เต็มใบเสียที โดยประชาชนเชื่อวาเปนระบอบการปกครองที่จะนําพวกเขาไปสูการมีชีวิตความเปนอยูที่ สันติสุขตลอดไป กลุมประชาชนจึงเรียกรองเพื่อการไดมาซึ่งประชาธิปไตยเต็มใบหลายครั้ง อาทิ เหตุการณตุลาคม พ.ศ.2514, ตุลาคม พ.ศ.2516 และพฤษภาคม พ.ศ.2535 แตในที่สุดการ เปลี่ยนแปลงทางการเมืองครั้งสําคัญเมื่อพฤษภาคม 2535 นั้น นํามาสูการปฏิรูประบบการเมือง ของไทยอยางเห็นไดชัด โดยการเรียกรองของประชาชนที่จะเขามามีสวนรวมในทางการเมือง กระบวนการตางๆ ของการกําหนดนโยบายของรัฐ และอื่นๆ ไดรับการคํานึงถึงจนในที่สุดไดนํามาสู การที่ประเทศไทยไดมีระบบการเมืองการปกครองที่จัดวาเปนประชาธิปไตยมากขึ้น และเปน “ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม” เนื่องจากมีรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2540 ที่มีเจตนารมณอยางชัดเจนในการคุมครองศักดิ์ศรีความเปนมนุษย สิทธิ เสรีภาพ และสงเสริมการ มีสวนรวมของประชาชน ตลอดจนสรางระบบการตรวจสอบอํานาจรัฐ และกอใหเกิดเสถียรภาพทาง การเมืองเพื่อความยั่งยืนของประชาธิปไตย ซึ่งดวยสิทธิเสรีภาพและการเขาใจถึงสิทธิของการ มีสวนรวมของตนเอง ประชาชนจึงสามารถตรวจสอบ และเรียกรองใหผูมีอํานาจปฏิบัติตามนโยบาย                                                              1 บวรศักดิ์ อุวรรณโณ และ ถวิลวดี บุรีกุล. ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. หนา 1-15.
  • 8.
     8 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ตางๆได ซึ่งแตกตางจากอดีตกาลอยางชัดเจนโดยหลายมาตราในรัฐธรรมนูญฉบับนี้ไดมีการนําไป ปฏิบัติแลว แตหลายมาตราก็ยังมิไดนําไปปฏิบัติ อยางไรก็ดี ประชาธิปไตยของไทยก็ถูกเบียดแทรกดวยการปฏิวัติอีกครั้งหนึ่งเมื่อวันที่ 19 กันยายน 2549 และมีการรางรัฐธรรมนูญฉบับใหมจนนํามาสูการลงประชามติรับรางรัฐธรรมนูญ เมื่อวันที่ 19 สิงหาคม 2550 โดยมีประชาชนรอยละ 57.81 เห็นชอบกับรัฐธรรมนูญฉบับนี้ ประเทศ ไทยจึงมีรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทยพุทธศักราช 2550 ที่บังคับใชเมื่อ 24 สิงหาคม 2550 (ซึ่งกอนหนานั้นมีรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราวแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2549) ออกมาใชกอน และกําหนดใหมีสภารางรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทยพุทธศักราช 2550 ก็ไดมีสาระสําคัญ คือ คุมครอง สงเสริม ขยายสิทธิและเสรีภาพของประชาชนอยางเต็มที่ ลดการผูกขาดอํานาจรัฐ และเพิ่ม อํานาจใหกับประชาชน ทําการเมืองใหมีความโปรงใส มีคุณภาพและจริยธรรม ตลอดจนทําใหองคกร ตรวจสอบมีความอิสระ เขมแข็ง และทํางานอยางมีประสิทธิภาพ ไมตกอยูใตอํานาจฝายการเมือง ดังนั้น รัฐธรรมนูญฉบับนี้ยังขยายสิทธิของประชาชนในหลายดานและคงความสําคัญของการ มีสวนรวมของประชาชนจนกําหนดไวในสวนที่ 10 แนวนโยบายดานการมีสวนรวมของประชาชน เปนการเฉพาะ 1.1 ประชาธิปไตยในบริบทสากล กําเนิดคุณคา และหลักการ 1.1.1 ความหมายของประชาธิปไตย คําวา ”ประชาธิปไตย” นั้นไมมีความหมายที่แนนอนและเปนสากล คําจํากัดความของ ประชาธิปไตยมักเนนที่คุณภาพ กระบวนการ และสถาบันประชาธิปไตย ประชาธิปไตยมีหลาย ประเภทแตกตางกันไปตามแนวทางการปฏิบัติ ผลที่ไดรับ ความเขาใจ ประสบการณ ความเชื่อของ ผูศึกษาเรื่องประชาธิปไตยและประวัติศาสตรของแตละประเทศ ซึ่งสิ่งเหลานี้มักถูกนํามาบูรณาการเพื่อ สรางคําจํากัดความของคําวา ประชาธิปไตยที่มีคุณคาและเหมาะตอการนําไปปฏิบัติในชีวิตประจําวัน ประชาธิปไตยไมไดเปนเรื่องของสถาบันหนึ่งๆ หรือเปนการรวมสถาบันตางๆ แตประชาธิปไตย ในประเทศหนึ่งๆ เปนการรวมเรื่องของการเมือง สังคม และเศรษฐกิจ ปจจัยตางๆ ที่มีอิทธิพลอยาง มากตอประชาธิปไตย คือ ประวิติศาสตร วัฒนธรรม และ ประเพณี ดังนั้น การเริ่มศึกษาเรื่องของประชาธิปไตยจึงควรเริ่มจากความหมายที่มีนักวิชาการกลาวถึงไว กอนเพื่อความเขาใจของผูอาน
  • 9.
      9 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  ประชาธิปไตย มาจากภาษากรีก คําวา demos หมายถึง ประชาชน และ kratos หมายถึง อํานาจหรือพลัง ประชาธิปไตยเปนเรื่องของการจัดการรัฐหรือประเทศดวยตนเอง ตรงขามกับคํา ตางๆ ดังนี้ 1) การปกครองโดยคนคนเดียว (monarchy) ซึ่ง mono คือ บุคคลคนเดียว เชน กษัตริย หรือผูมีอํานาจ 2) การปกครองโดยกลุมคน หรือคนสวนนอย 3) การปกครองโดยคนรวย หรือขุนนาง คําวา “ประชาธิปไตย” อาจตีความไปหลายทาง บางคนอาจเนนไปที่ประชาธิปไตยทาง การเมือง ประชาธิปไตยทางเศรษฐกิจ หรือประชาธิปไตยทางสังคม ประชาธิปไตยในแนวคิดของ Joseph Schumpeter เปนระบบการเมืองที่มีการเลือกตั้งอยางเสรี ซึ่งไดสรางระบบการตรวจสอบได ผูปกครองมาจากการลงคะแนนของมวลชน ในปจจุบันบริบท ที่เราสนใจมักอยูที่ประชาธิปไตยทางการเมืองซึ่งเปนที่ยอมรับรวมกัน เปนการคงอยูของสิทธิทาง การเมืองและเสรีภาพของพลเมือง รวมถึงการแขงขันระหวางกลุมตางๆ ดังกลาวแลวคําวาประชาธิปไตยเริ่มจากประเทศกรีก ซึ่งเปนรูปแบบของการปกครองในเอเธนส ผูใหญที่เปนชายทุกคนมารวมตัวกันเพื่อรวมกันอภิปรายประเด็นตางๆ และจะมีการลงคะแนนโดยการ ยกมือ ทาสและผูหญิงมิไดมีสิทธิในการออกเสียง รูปแบบของการปกครองในลักษณะนี้ใชเวลามาก และไมสามารถใชไดกับประชาชนจํานวนมากที่ตองมีสวนรวมในการตัดสินใจทุกครั้ง รูปแบบที่กลาว แลว คือ ประชาธิปไตยทางตรง (ประชาชนออกเสียงลงคะแนนโดยตรงในประเด็นตางๆ) และไดมี การแปรเปลี่ยนมาเปน ประชาธิปไตยแบบตัวแทน โดยเฉพาะในประเทศหรือสังคมที่มีประชาชน จํานวนมาก โดยวิธีนี้ประชาชนจะออกเสียงลงคะแนนเลือกผูแทนของตน หรือเลือกนักการเมืองที่จะ มาทําหนาที่ตัดสินใจแทนพวกเขา ประชาธิปไตยในทรรศนะของโรเบิรต เอ ดาล คือ ระบอบการเมืองระบอบหนึ่งที่ทางรัฐบาลตอง ตอบสนองความชอบของประชาชน ที่ถือวาเปนความเทาเทียมของการเมืองซึ่งเปนสิ่งสําคัญของ ประชาธิปไตย ความรับผิดชอบ ประชาชนตองมีโอกาสในการกําหนดความพอใจของเขา นั่นคือ ตองประกันวาประชาชนมีเสรีภาพที่จะรวมตัวกัน มีเสรีภาพในการแสดงออก สิทธิในการลงคะแนน มีแหลงทางเลือกของขอมูล มีเสรีภาพ มีการเลือกตั้งที่ยุติธรรม ผูนําทางการเมืองมีสิทธิในการแขงขัน เพื่อการเลือกตั้ง และมีสถาบันในการดําเนินการตามนโยบายที่มาจากการเลือกตั้งและการแสดงออก
  • 10.
     10 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ของประชาชนดังนั้น ในความคิดของดาล ประชาธิปไตยเปนเครื่องมือเพื่อการมีอิสรภาพ ซึ่งมีหลาย มิติ กลาวคือ เปนเรื่องของ 1) การแขงขัน ซึ่งเปนการแขงขันระหวางบุคคลและระหวางกลุม (โดยเฉพาะพรรค การเมือง) 2) การมีสวนรวมทางการเมืองในการเลือกผูนําและนักการเมือง อยางนอยโดยการ เลือกตั้งที่ยุติธรรมที่ไมมีการละเวนกลุมใดกลุมหนึ่ง 3) เสรีภาพของประชาชนและเสรีภาพของการเมืองเปนเสรีภาพในการแสดงออก ประชาสัมพันธทางสื่อ รวมตัวเปนกลุม เมื่อแนใจวามีการแขงขันและมีการมีสวนรวมที่ตรงไปตรงมา ความหมายของประชาธิปไตย อาจสรุปไดโดยคําจํากัดความของเอ็ดซิโอนี ฮาลวี ที่ได บูรณาการคําจํากัดความของนักคิดหลายคนและใหความหมายของประชาธิปไตยวาเปนระบอบการ ปกครองที่อํานาจในการปกครองของรัฐบาลมาจากการยินยอมของประชาชนสวนใหญ การยินยอมนี้ แสดงออกโดยการดําเนินการใหประชาชนไดรับและใชอํานาจโดยสม่ําเสมอ เสรี มีการเลือกตั้งที่เปน การแขงขันโดยผูที่เปนผูใหญทุกคนที่มีสิทธิเทาเทียมกันในการเลือกตั้ง หลักการพื้นฐานของ ประชาธิปไตย คือ เสรีภาพของประชาชนที่รวมเสรีภาพในการพูด ไดรับขอมูล สมาคม และมีสวนรวม ในการแขงขันทางการเมือง อยางไรก็ตามคําวาประชาธิปไตยคอนขางเปนพลวัต เพราะมีการเปลี่ยนแปลงไปตามกาลเวลา และตามการเปลี่ยนแปลงของสังคม และยังมีการอภิปรายกันถึงความหมายที่แทจริงอยูอยาง กวางขวาง แตมิติที่สําคัญของประชาธิปไตย ก็คือ การแขงขัน การมีสวนรวม และเสรีภาพในทาง การเมือง เมื่อเราจะศึกษาสถานะของประชาธิปไตยของประเทศใดประเทศหนึ่ง สิ่งแรกที่ควร พิจารณามิติ 3 ประการ ที่กลาวนี้ จึงมักมีการจัดทําตัวชี้วัดประชาธิปไตยที่รวม 3 ประเด็นนี้เสมอ
  • 11.
      11 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  การใชกระบวนการประชาธิปไตยเพื่อผลักดันใหเกิดการเปลี่ยนแปลงทางกฎหมาย การบริหาร และทางสังคม ตลอดจนการมีความเปนธรรมมากขึ้นจัดเปนเรื่องยาก แตก็เปนที่เขาใจกันวา การเมือง แบบประชาธิปไตยทําใหเกิดนิติธรรม เปนการสงเสริมเสรีภาพทางการเมืองและเสรีภาพของประชาชน เกิดการเลือกตั้งไดผูจะทําหนาที่ในกระบวนการนิติบัญญัติไดอยางเสรีและเปนธรรม การปฏิบัติที่เปนประชาธิปไตย เปนวิถีในการสงเสริมความเปนธรรมเปนการเรียกรองเพื่อใหเพิ่ม หรือขยายประชาธิปไตย นอกเหนือจากที่เปนอยูซึ่งสังคมหลายแหงยอมรับและอาศัยขั้นตอนของ กฎหมายเพื่อสนับสนุนแนวทางปฏิบัติเพื่อแสวงหาประชาธิปไตย และความชอบธรรมทางกฎหมายตอ การตัดสินใจทางประชาธิปไตย 1.2 รูปแบบตางๆ ของประชาธิปไตย 1.2.1 ประชาธิปไตยทางตรง ประชาธิปไตยทางตรง เปนระบบที่ใหประชาชนเจาของอํานาจอธิปไตยเปนผูใชอํานาจ อธิปไตยดวยตนเองหรือรวมใชอํานาจอธิปไตย โดยมีองคประกอบสําคัญ 2 ประการ คือ (1) ประชาชนเปนผูริเริ่ม โดยการริเริ่มนั้นตองมีสภาพบังคับใหมีการเริ่มตนกระบวนการ (2) ประชาชน เปนผูตัดสินใจขั้นสุดทาย การขาดองคประกอบใดองคประกอบหนึ่งยอมทําใหรูปแบบการมีสวนรวม ทางการเมืองนั้นๆ ไมอาจเปนประชาธิปไตยที่สมบูรณได การตัดสินใจในขั้นสุดทายโดยประชาชน ประชาธิปไตยมีขอดี คือ เปนวิธีสงเสริมการมีสวนรวมของบุคคลกลุม ตางๆ เพื่อหาแนวทางแกไขความขัดแยงแทนการใชความรุนแรง กระบวนการเปนประชาธิปไตยนํามาสูการสงเสริมสันติวิธีในชาติและระหวาง ชาติได ประชาธิปไตยเปดโอกาสใหเกิดการมีสวนรวมอยางมีประสิทธิผล มีการลงคะแนนเสียงโดยเทาเทียมกัน มีการสรางความเขาใจรวมกัน มีการ ควบคุมทางนโยบาย ประชาธิปไตยนํามาสูการหลีกเลี่ยงทรราช การมีสิทธิ เสรีภาพ มีการแสดงความคิดของตนเอง มีความอิสระทางความคิด มีการ พัฒนาทรัพยากรมนุษย ปกปองความสนใจสวนบุคคล มีความเทาเทียมกัน ทางการเมือง และประชาธิปไตยแนวใหมนํามาสูการแสวงหาเสรีภาพและ ความเจริญ ที่สําคัญกระบวนการประชาธิปไตยนํามาสูการพัฒนาทรัพยากร มนุษยเปนการสรางการเจริญเติบโตในดานการสรางความรับผิดชอบและ สรางปญญา ขณะเดียวกันก็นํามาซึ่งแนวทางที่สําคัญที่สุดสําหรับประชาชน ในการปกปองและนําเสนอความสนใจของพวกเขา
  • 12.
     12 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ถือเปนองคประกอบที่สําคัญที่สุดของประชาธิปไตยทางตรงประชาธิปไตยโดยตรงจึงเปนรูปแบบ ที่สมบูรณที่สุดของการเมืองของพลเมือง เพราะพลเมืองเปนผูมีสวนรวมโดยตรงในการเมืองดวยการ ลงมติตัดสินชะตาของตนเองดวยตนเองและเพื่อตนเองทุกเรื่อง โดยไมตองมีผูแทนราษฎร ปจจุบัน มีการใชประชาธิปไตยทางตรงในเรื่องของการลงประชามติ การเสนอรางกฎหมายโดยประชาชน การถอดถอนผูแทนรายบุคคลหรือทั้งสภา อยางไรก็ดี ดังกลาวแลวถึงแมประชาธิปไตยทางตรงจะมี ลักษณะคอนขางสมบูรณแบบ แตในทางปฏิบัติเปนเรื่องที่เปนไปไมไดสําหรับรัฐสมัยใหมที่มี ขนาดใหญ มีประชากรจํานวนมาก และมีโครงสรางสังคมที่สลับซับซอนที่จะใหประชาชนทุกคน ปกครองประเทศดวยตนเอง และเปนไปไมไดในความเปนจริงที่ประชาชนทุกคนจะสามารถใชอํานาจ อธิปไตยทั้งนิติบัญญัติ บริหาร และตุลาการดวยตนเองโดยตรง ดวยมีขอจํากัดในเรื่องที่ประชุมและ เวลาในการประชุม ดวยเหตุนี้ ประเทศสวนใหญในโลกที่ตองการใหพลเมืองมีสวนรวมในการเมืองจึงหันมา นิยมระบอบประชาธิปไตยแบบมีผูแทนราษฎรดวย การใหราษฎรเลือกผูแทนราษฎรเขาไปทําหนาที่ ตัดสินใจบริหารบานเมืองแทนตนเอง 1.2.2 ประชาธิปไตยแบบผูแทน ประชาธิปไตยแบบผูแทน เปนระบบที่ใหประชาชนเลือกผูแทนไปใชอํานาจอธิปไตยแทน ตนเองถาเปนระบบรัฐสภา ประชาชนจะเลือกตั้งเฉพาะสมาชิกรัฐสภาซึ่งเปนฝายนิติบัญญัติและ สมาชิกรัฐสภาจะไปแตงตั้งฝายบริหารเอง ถาเปนระบบประธานาธิบดี ประชาชนจะเลือกตั้งทั้งฝาย นิติบัญญัติ และฝายบริหารดวยตนเอง ประชาธิปไตยแบบผูแทนอาจกลาวไดวาเปน ประชาธิปไตย ทางออม อยางไรก็ดีประชาธิปไตยแบบผูแทนยังมีปญหาอยูที่วา ผูแทนที่ประชาชนเลือกเขาไปนั้น จะทําหนาที่สมกับการเปนผูแทนของปวงชนหรือไม เพราะมักพบวาเมื่อผูแทนไดรับอํานาจ ก็จะมี บางคนที่ใชอํานาจไปในทางที่ไมถูกตองเหมาะสมและเปนธรรม และบางครั้งเปนไปเพื่อตนเอง หรือกลุมของตน และมีการตัดสินใจที่ประชาชนไมไดรับทราบ ทําใหรูปแบบของประชาธิปไตยอื่นๆ มีการนํามาใชในเวลาตอๆ มา 1.2.3 ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม เปนการเรียกระบอบประชาธิปไตยแบบผูแทนที่เปดโอกาส ใหประชาชนมีสวนรวมในทางการเมืองการปกครองและในการตัดสินใจระดับตางๆ มากขึ้น มิใชวา ประชาชนจะสามารถทําไดเพียงเลือกตั้งอยางเดียว แตยังเปดโอกาสใหประชาชนมีสวนรวมใน กระบวนการตัดสินใจเรื่องตางๆ เชน การเปดชองทางใหประชาชนมีสวนรวมรับรูขอมูลขาวสาร ความเคลื่อนไหว และความคืบหนาของการบริหารจัดการประเทศโดยผูที่ทําหนาที่แทนประชาชน หรือ
  • 13.
      13 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  การเปดโอกาสใหประชาชนรวมแสดงความคิดเห็นและใหขอมูลแกผูที่ทําหนาที่แทนตนเพื่อใช ประกอบการตัดสินใจในเรื่องตางๆ รวมทั้ง การที่ประชาชนเขาไปมีสวนรวมในการตรวจสอบและ ถอดถอนผูที่ทําหนาที่แทนประชาชนซึ่งขาดประสิทธิภาพ บกพรองตอหนาที่หรือไมสุจริตแลวแตกรณี ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม เกี่ยวของกับวิธีการกระจายอํานาจและทรัพยากรตางๆ ที่ ไมเทาเทียมกันอันมีผลกระทบตอชีวิตความเปนอยูของประชาชน และวิธีการที่ประชาชนเหลานั้น มีอิทธิพลตอการตัดสินใจที่มีผลกระทบตอตน ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม จึงหมายถึงการที่อํานาจ ในการตัดสินใจไมควรเปนของกลุมคนจํานวนนอย แตอํานาจควรไดรับการจัดสรรในระหวางประชาชน เพื่อทุกๆ คนไดมีโอกาสที่จะมีอิทธิพลตอกิจกรรมสวนรวม หลักการหรือองคประกอบสําคัญของคําวาประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม คือ 2 1) การใหประชาชนมีสวนรวมในการเมืองและการบริหาร 2) เนนการกระจายอํานาจในการตัดสินใจและการจัดสรรทรัพยากรตางๆ ใน ระหวางประชาชนใหเทาเทียมกัน 3) อํานาจในการตัดสินใจและการจัดสรรทรัพยากรตางๆ นั้น จะสงผลกระทบตอ ชีวิตความเปนอยูของประชาชน 4) เพิ่มการคุมครองสิทธิและเสรีภาพของประชาชน 5) มีความยืดหยุนได กลาวคือ มีโครงสรางการทํางานที่สามารถตรวจสอบได มีความโปรงใส และคํานึงถึงความตองการทรัพยากรของผูมีสวนรวม 6) การมีสวนรวมของประชาชนมีทั้งในระดับทองถิ่นและระดับชาติ 7) ประชาชนสามารถเขาถึงขอมูลขาวสาร กระบวนการทางนโยบายและกระบวนการ ยุติธรรม 1.2.4 ประชาธิปไตยตามรัฐธรรมนูญ โดยทั่วไปประชาธิปไตยมักเปนไปตามที่บัญญัติไวในรัฐธรรมนูญหรือกฎหมายสูงสุดของ ประเทศเพื่อเปนแนวทางสําหรับนักกฎหมายและการออกกฎหมายอื่นๆ รัฐธรรมนูญที่เปนลายลักษณ อักษรจึงเปนเครื่องประกันตอประชาชนวารัฐบาลจะปฏิบัติในแนวทางที่แนนอนและถูกตอง จุดแข็ง ของการเปนประชาธิปไตยอยางแทจริงขึ้นกับสิทธิพื้นฐานที่แนนอนและเสรีภาพ สิทธิและเสรีภาพนี้                                                              2 คนึงนิจ ศรีบัวเอี่ยม และคณะ. แนวทางการเสริมสรางประชาธิปไตยแบบมีสวนรวมตามรัฐธรรมนูญแหงราชอาณา- จักรไทย พ.ศ.2540 : ปญหา อุปสรรค และทางออก. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. 2545. หนา 15
  • 14.
     14 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ตองไดรับการปกปองเพื่อใหแนใจไดวาประชาธิปไตยจะประสบความสําเร็จในหลายประเทศ สิทธิ เหลานั้นระบุไวในรัฐธรรมนูญ รัฐธรรมนูญยังระบุโครงสรางและหนาที่ของรัฐบาลไวดวย และให แนวทางสําหรับการออกกฎหมายอื่นๆ 1.3 ความสําคัญของระบบประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม หลักการ รูปแบบ และกระบวนการ ปจจุบันมีการใหความสําคัญกับประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม และมีการเรียกรองเพื่อมีสวนรวม ในทุกๆ ระดับของกระบวนการทางนโยบาย ทั้งนี้เพราะประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม เปนการกระจาย อํานาจ และทรัพยากรตางๆ และเปนการที่คนทุกกลุมมีอํานาจในการตัดสินใจโดยอํานาจควรไดรับ การจัดสรรในระหวางประชาชนเพื่อทุกๆ คนไดมีโอกาสที่จะมีอิทธิพลตอกิจกรรมสวนรวม จึงกลาวไดวาประชาธิปไตยแบบมีสวนรวมจัดเปนการกระจายอํานาจ และเปนการมี ประชาธิปไตยอยางกวางขวางของกระบวนการทางการเมืองทั้งในระดับทองถิ่นและระดับชาติ จากคํากลาวขางตน อาจสรุปหลักการหรือองคประกอบสําคัญของคําวาประชาธิปไตยแบบ มีสวนรวม ไดดังนี้ คือ การใหประชาชนมีสวนรวมในการเมืองและการบริหารมีการกระจายอํานาจใน การตัดสินใจและการจัดสรรทรัพยากรตางๆ ในระหวางประชาชนใหเทาเทียมกัน อํานาจในการ ตัดสินใจ และการจัดสรรทรัพยากรตางๆ นั้น จะสงผลกระทบตอชีวิต ความเปนอยูของประชาชนมีการ เพิ่มการคุมครองสิทธิและเสรีภาพของประชาชน มีความยืดหยุนได กลาวคือ มีโครงสรางการทํางาน ที่สามารถตรวจสอบไดมีความโปรงใส และคํานึงถึงความตองการทรัพยากรของผูมีสวนรวม และการ มีสวนรวมของประชาชนมีทั้งในระดับทองถิ่นและระดับชาติ เนื่องจากประชาธิปไตยแบบมีสวนรวมใหความสําคัญอยางยิ่งตอการมีสวนรวมของประชาชน โดยที่การมีสวนรวมของประชาชนเปนกระบวนการซึ่งประชาชน หรือผูมีสวนไดสวนเสียไดมีโอกาส แสดงทัศนะและเขารวมในกิจกรรมตางๆ ที่มีผลตอชีวิตความเปนอยูของประชาชน รวมทั้ง มีการนําความคิดเห็นดังกลาวไปประกอบการพิจารณากําหนดนโยบาย และการตัดสินใจของรัฐ การมีสวนรวมของประชาชนเปนกระบวนการสื่อสารในระบบเปด กลาวคือ เปนการสื่อสารสองทาง ทั้งอยางเปนทางการและไมเปนทางการ ซึ่งประกอบไปดวย การแบงสรรขอมูลรวมกันระหวางผูมี สวนไดสวนเสียและเปนการเสริมสรางความสามัคคีในสังคม ทั้งนี้ เพราะการมีสวนรวมของประชาชน เปนการเพิ่มคุณภาพของการตัดสินใจ การลดคาใชจาย และการสูญเสียเวลา เปนการสรางฉันทามติ และทําใหงายตอการนําไปปฏิบัติ อีกทั้ง ชวยหลีกเลี่ยงการเผชิญหนาใน “กรณีที่รายแรงที่สุด”
  • 15.
      15 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  ชวยใหเกิดความนาเชื่อถือ ความชอบธรรม ชวยใหทราบความหวงกังวลของประชาชน และคานิยม ของสาธารณชน รวมทั้ง เปนการพัฒนาความเชี่ยวชาญ และความคิดสรางสรรคของสาธารณชน 3 การมีสวนรวมของประชาชนมีความสําคัญในการสรางประชาธิปไตยอยางยั่งยืน และสงเสริม ธรรมาภิบาล ตลอดจนการบริหารงาน หากการมีสวนรวมของประชาชน มากขึ้นเพียงใดก็จะชวยให มีการตรวจสอบการทํางานของผูบริหาร และทําใหผูบริหาร มีความรับผิดชอบตอสังคมมากยิ่งขึ้น อีกทั้งยังเปนการปองกันนักการเมืองจากการ กําหนดนโยบายที่ไมเหมาะสมกับสังคมนั้นๆ นอกจากนี้ การมีสวนรวมของประชาชนยังเปนการสรางความมั่นใจวาเสียงของประชาชนจะมีคนรับฟง อีกทั้ง ความตองการหรือความปรารถนาของประชาชนก็จะไดรับการตอบสนอง 1.4 แนวคิด กระบวนการ และระดับขั้นของการมีสวนรวม 1.4.1 เงื่อนไขพื้นฐานของการมีสวนรวมของประชาชน 4 เงื่อนไขพื้นฐานของการมีสวนรวมของประชาชนมี 3 ประการ คือ 1) ตองมีอิสรภาพ หมายถึง ประชาชนมีอิสระที่จะเขารวมหรือไมก็ได การเขารวมตอง เปนไปดวยความสมัครใจ การถูกบังคับใหรวมไมวาจะในรูปแบบใดไมถือวาเปนการมีสวนรวม                                                              3 เจมส แอล เครตัน. คูมือการมีสวนรวมของประชาชนในการตัดสินใจของชุมชน. แปลโดย ศ.นพ.วันชัย วัฒนศัพท. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. 2543 หนา 25-28 4 ถวิลวดี บุรีกุล. การมีสวนรวม : แนวคิด ทฤษฎี และกระบวนการ. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. 2548. หนา 3-9 กลาวโดยสรุป ระบบประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม เปนการเปดโอกาสให ประชาชนไดแสดงทัศนะและมีสวนในการตัดสินใจในเรื่องตางๆ ที่จะมีผล ตอชีวิตความเปนอยูของประชาชนเอง นอกจากจะชวยใหการตัดสินใจของ ผูเสนอโครงการหรือรัฐบาลมีความรอบคอบ และสอดรับกับปญหาและ ความตองการของประชาชนมากยิ่งขึ้นแลว ยังเปนการควบคุมการ บริหาร งานของรัฐบาลใหมีความโปรงใส ตอบสนองตอปญหา และความ ตองการของประชาชนและมีความรับผิดชอบหรือสามารถตอบคําถามของ ประชาชนไดอีกดวย ซึ่งเทากับเปนการสงเสริมการปกครองระบอบ ประชาธิปไตยใหสมบูรณมากยิ่งขึ้นอีกดวย  
  • 16.
     16 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  2)ตองมีความเสมอภาค ประชาชนที่เขารวมในกิจกรรมใดจะตองมีสิทธิเทาเทียมกับ ผูเขารวมคนอื่นๆ 3) ตองมีความสามารถ ประชาชนหรือกลุมเปาหมายจะตองมีความสามารถพอที่จะ เขารวมในกิจกรรมนั้นๆ หมายความวา ในบางกิจกรรมแมจะกําหนดวาผูเขารวมมีเสรีภาพและเสมอภาค แตกิจกรรมที่กําหนดไวมีความซับซอนเกินความสามารถของกลุมเปาหมาย การมีสวนรวมยอมเกิดขึ้น ไมได มิเชนนั่น ตองเสริมสรางความสามารถของประชาชนใหมีความสามารถเขารวมได 1.4.2 องคประกอบของการมีสวนรวม สวนองคประกอบของการมีสวนรวมมี 3 ดาน คือ 1) ตองมีวัตถุประสงคหรือจุดมุงหมายชัดเจน การใหประชาชนเขารวมในกิจกรรมหนึ่งๆ จะตองมีวัตถุประสงคและเปาหมายที่ชัดเจนวาเปนไปเพื่ออะไร ผูเขารวมจะไดตัดสินใจถูกวาควรเขา รวมหรือไม 2) ตองมีกิจกรรมเปาหมาย การใหประชาชนเขามีสวนรวมตองระบุลักษณะของกิจกรรม วามีรูปแบบและลักษณะอยางไร เพื่อที่ประชาชนจะไดตัดสินใจวาควรเขารวมหรือไม 3) ตองมีบุคคลหรือกลุมเปาหมาย การใหประชาชนเขามีสวนรวมจะตองระบุกลุม เปาหมาย อยางไรก็ตามโดยทั่วไปกลุมบุคคลเปาหมายมักถูกจํากัดโดยกิจกรรมและวัตถุประสงคของ การมีสวนรวมอยูแลวโดยพื้นฐาน ทั้งนี้ มักพิจารณาผูเขารวมจากกลุมผูมีสวนไดสวนเสีย ซึ่งเปนกลุมผูอาจไดรับผลกระทบ ทั้งทางบวก และลบ เปนผูที่ไดรับผลกระทบทั้งทางตรงและทางออม ตลอดจน ผูสนใจอีกดวย โดยแทจริงนั้นกระบวนการมีสวนรวมของประชาชนอาจจะไมสามารถกระทําไดในทุกๆ ประเด็น ดังนั้น จึงมีแนวทางทั่วๆ ไปบางประการเกี่ยวกับประเด็นที่ควรใชกระบวนการมีสวนรวม ของประชาชน ประเด็นตางๆ ที่ตองการกระบวนการมีสวนรวมของประชาชน ไดแก 1) การตัดสินใจและผลกระทบที่สําคัญ 2) การตัดสินใจจะมีผลกระทบตอบางคนมากกวาคนอื่น 3) การตัดสินใจจะมีผลกระทบตอผลประโยชนของบางคนหรือกลุมคนที่มีอยูเดิม 4) การตัดสินใจที่เกี่ยวของกับเรื่องที่มีความขัดแยงอยูกอนแลว 5) ความจําเปนเพื่อใหมีการสนับสนุนตอผลการตัดสินใจ
  • 17.
      17 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  ดังนั้น การมีสวนรวมของประชาชนจึงมีอยูในเกือบทุกกิจกรรมของสังคมขึ้นอยูกับความ สนใจและประเด็นในการพิจารณา แตมีเงื่อนไขพื้นฐานในการมีสวนรวมวาประชาชนตองมีอิสรภาพ ความเสมอภาพ และความสามารถในการเขารวมกิจกรรม นอกจากนี้ การมีสวนรวมตองมี วัตถุประสงคหรือจุดมุงหมาย ตองมีกิจกรรมเปาหมาย และตองมีกลุมเปาหมาย ทั้งนี้เพื่อให กระบวนการมีสวนรวมของประชาชนดําเนินไปไดอยางมีประสิทธิภาพสูงสุด การมีสวนรวมของประชาชน จึงเปนการกระจายโอกาสใหประชาชน มีสวนรวมทางการเมือง และการบริหารเกี่ยวกับการตัดสินใจในเรื่องตางๆ รวมทั้ง การจัดสรรทรัพยากรของชุมชนและของชาติ ซึ่งจะสงผลกระทบตอวิถี ชีวิตและความเปนอยูของประชาชน โดยการใหขอมูล แสดงความคิดเห็น ให คําแนะนําปรึกษา รวมวางแผน รวมปฏิบัติ รวมตลอดจนการควบคุมโดยตรง จากประชาชน การมีสวนรวมของประชาชนจึงเปนกระบวนการซึ่งประชาชน หรือผูมีสวน ไดสวนเสียไดมีโอกาสแสดงทัศนะ และเขารวมในกิจกรรมตางๆ ที่มีผลตอชีวิต ความเปนอยูของประชาชน รวมทั้งมีการนําความคิดเห็นดังกลาวไปประกอบการ พิจารณากําหนดนโยบายและการตัดสินใจของรัฐ การมีสวนรวมของประชาชนเปนกระบวนการสื่อสารในระบบเปด กลาวคือ เปนการสื่อสารสองทาง ทั้งอยางเปนทางการและไมเปนทางการ ซึ่งประกอบ ไปดวยการแบงสรรขอมูลรวมกันระหวางผูมีสวนไดสวนเสียและเปนการ เสริมสรางความสามัคคีในสังคม ทั้งนี้ เพราะการมีสวนรวมของประชาชน เปนการเพิ่มคุณภาพของการตัดสินใจ การลดคาใชจาย และการสูญเสียเวลา เปนการสรางฉันทามติ และทําใหงายตอการนําไปปฏิบัติ อีกทั้งชวยหลีกเลี่ยง การเผชิญหนาใน ”กรณีที่รายแรงที่สุด” ชวยใหเกิดความนาเชื่อถือและ ความชอบธรรม และชวยใหทราบความหวงกังวลของประชาชนและคานิยมของ สาธารณชน รวมทั้งเปนการพัฒนาความเชี่ยวชาญและความคิดสรางสรรค ของสาธารณชน
  • 18.
     18 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  การมีสวนรวมของประชาชนมีความสําคัญในการสรางประชาธิปไตยอยางยั่งยืนและ สงเสริมธรรมาภิบาลตลอดจนการบริหารงาน หากการมีสวนรวมของประชาชนมากขึ้นเพียงใดก็จะ ชวยใหมีการตรวจสอบการทํางานของผูบริหาร และทําใหผูบริหารมีความรับผิดชอบตอสังคมมาก ยิ่งขึ้น อีกทั้งยังเปนการปองกันนักการเมืองจากการกําหนดนโยบายที่ไมเหมาะสมกับสังคมนั้นๆ นอกจากนี้การมีสวนรวมของประชาชนยังเปนการสรางความมั่นใจวาเสียงของประชาชนจะมีคนรับฟง อีกทั้งความตองการหรือความปรารถนาของประชาชนก็จะไดรับการตอบสนอง วิธีการแบงระดับขั้นการมีสวนรวมของประชาชนอาจแบงไดหลายวิธี ขึ้นอยูกับ วัตถุประสงคและความละเอียดของการแบงเปนสําคัญ การแบงระดับขั้นการมีสวนรวมของประชาชน อาจแบงไดจากระดับต่ําสุดไปหาระดับสูงสุด ออกเปน 7 ระดับ และจํานวนประชาชนที่เขามีสวนรวม ในแตละระดับจะเปนปฏิภาคกับระดับของการมีสวนรวม กลาวคือ ถาระดับการมีสวนรวมต่ํา จํานวน ประชาชนที่เขามีสวนรวมจะมาก และยิ่งระดับการมีสวนรวมสูงขึ้นเพียงใด จํานวนประชาชนที่เขา มีสวนรวมก็จะลดลงตามลําดับ ระดับการมีสวนรวมของประชาชนเรียงตามลําดับจากต่ําสุดไปหา สูงสุด ไดแก (1) ระดับการใหขอมูล (2) ระดับการเปดรับความคิดเห็นของประชาชน (3) ระดับการ ปรึกษาหารือ (4) ระดับการวางแผนรวมกันและตัดสินใจรวมกัน (5) ระดับการรวมปฏิบัติ (6) รวม ติดตามตรวจสอบ และ (7) ระดับการควบคุมโดยประชาชน 1) ระดับการใหขอมูล เปนระดับต่ําสุดและเปนวิธีการที่งายที่สุดของการติดตอสื่อสาร ระหวางผูกําหนดนโยบายหรือผูวางแผนโครงการกับประชาชน เพื่อใหขอมูลแกประชาชนเกี่ยวกับการ ตัดสินใจของผูกําหนดนโยบายหรือผูวางแผนโครงการ แตไมเปดโอกาสใหแสดงความคิดเห็นหรือ เขามาเกี่ยวของใดๆ วิธีการใหขอมูลอาจกระทําไดหลายวิธี เชน การแถลงขาว การแจกขาว การ แสดงนิทรรศการ และการทําหนังสือพิมพใหขอมูลเกี่ยวกับกิจกรรมตางๆ ตลอดจนการใชสื่ออื่นๆ เชน โทรทัศน วิทยุ สื่อบุคคล และหอกระจายขาว เปนตน อยางไรก็ดี เพื่อปองกันมิใหรัฐบาลหรือเจาหนาที่ของรัฐใชอํานาจดุลพินิจในการใหหรือ ไมใหขอมูลดังกลาวแกประชาชน จึงควรมีขอกําหนดใหรัฐบาลหรือเจาหนาที่ของรัฐตองกระทําและ กระทําอยางทั่วถึงดวย ยกเวนขอมูลบางประเภท เชน เรื่องเกี่ยวกับความมั่นคงของชาติ เปนตน นอกจากนี้ การใหขอมูลแกประชาชนจะตองใหอยางทั่วถึง ถูกตอง เที่ยงตรง ทันการณ เขาใจไดงายและไมมีคาใชจายมาเปนอุปสรรค ในการไดรับขอมูลนั้นๆ 2) ระดับการเปดรับความคิดเห็นจากประชาชน เปนระดับขั้นที่สูงกวาระดับแรก กลาวคือ ผูกําหนดนโยบายหรือผูวางแผนโครงการเชิญชวนใหประชาชนแสดงความคิดเห็นเพื่อใหไดขอมูลมาก
  • 19.
      19 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  ขึ้น และประเด็นในการประเมินขอดีขอเสียชัดเจนยิ่งขึ้น เชน การสํารวจความคิดเห็นของประชาชน เกี่ยวกับการริเริ่มโครงการตางๆ และการบรรยายใหประชาชนฟงเกี่ยวกับโครงการตางๆ แลวขอความ คิดเห็นจากผูฟง เปนตน อนึ่ง การรับฟงความคิดเห็นนี้ จะกระทําไดอยางมีประสิทธิภาพและประสิทธิผล ก็ตอเมื่อ ประชาชน ผูมีสวนได สวนเสีย ไดมีขอมูลที่ถูกตองและพอเพียง 3) ระดับการปรึกษาหารือ เปนระดับขั้นการมีสวนรวมของประชาชนที่สูงกวาการเปดรับ ความคิดเห็นจากประชาชน เปนการเจรจากันอยางเปนทางการระหวางผูกําหนดโยบายและผูวางแผน โครงการและประชาชน เพื่อประเมินความกาวหนาหรือระบุประเด็นหรือขอสงสัยตางๆ เชน การจัด ประชุม การจัดสัมมนาเชิงปฏิบัติการ ตลอดจนการเปดกวางรับฟงความคิดเห็น โดยใชรูปแบบตางๆ อาทิ การสนทนากลุม และประชาเสวนา เปนตน 4) ระดับการวางแผนและตัดสินใจรวมกัน เปนระดับขั้นที่สูงกวาการปรึกษาหารือ กลาวคือ เปนเรื่องการมีสวนรวมที่มีขอบเขตกวางมากขึ้น มีความรับผิดชอบรวมกันในการวางแผน เตรียมโครงการ และผลที่จะเกิดขึ้นจากการดําเนินโครงการ เหมาะสมที่จะใชสําหรับการพิจารณา ประเด็นที่มีความยุงยากซับซอนและมีขอโตแยงมาก เชน การใชกลุมที่ปรึกษาซึ่งเปนผูทรงคุณวุฒิ ในสาขาตางๆ ที่เกี่ยวของ การใชอนุญาโตตุลาการเพื่อแกปญหาขอขัดแยง และการเจรจาเพื่อหาทาง ประนีประนอมกัน การประชุมวางแผนแบบมีสวนรวม เปนอาทิ 5) ระดับการรวมปฏิบัติ เปนระดับขั้นที่สูงถัดไปจากระดับการวางแผนรวมกัน คือ เปน ระดับที่ผูรับผิดชอบนโยบายหรือโครงการกับประชาชนรวมกันดําเนินการตามนโยบายหรือโครงการ เปนขั้นการนํานโยบายไปปฏิบัติรวมกันดําเนินตามหรือโครงการวมกันเพื่อใหบรรลุผลตามวัตถุประสงค ที่วางไว 6) รวมติดตาม ตรวจสอบ ประเมินผล เปนระดับการมีสวนรวมที่มีผูเขารวมนอย แตมี ประโยชนที่ผูที่เกี่ยวของหรือไดรับผลกระทบสามารถมาคอยติดตามการดําเนินกิจกรรมนั้นๆ ได รูปแบบของการติดตามตรวจสอบหรือประเมินผล อาจอยูในรูปแบบของการจัดตั้งคณะกรรมการ ติดตาม ประเมินผลที่มาจากหลายฝาย การสอบถามประชาชน โดยการทําการสํารวจเพื่อใหประชาชน ประเมิน การประเมินผลนี้ มีความสําคัญมาก เพราะจะมีผลตอการพิจารณาจัดสรรประโยชน การยุติ หรือคงไว ตลอดจนปรับปรุงนโยบายหรือโครงการ 7) ระดับการควบคุมโดยประชาชน เปนระดับสูงสุดของการมีสวนรวมโดยประชาชนเพื่อ แกปญหาขอขัดแยงที่มีอยูทั้งหมด เชน การลงประชามติ เปนตน ขอสังเกตเกี่ยวกับการลงประชามติ
  • 20.
     20 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  มี2 ประการ คือ ประการแรก การลงประชามติจะสะทอนถึงความตองการของประชาชนไดดี เพียงใด อยางนอยขึ้นอยูกับความชัดเจนของประเด็นที่จะลงประชามติและการกระจายขาวสาร เกี่ยวกับขอดีขอเสียของประเด็นดังกลาวใหประชาชนเขาใจอยางสมบูรณและทั่วถึง และประการที่สอง ในประเทศที่มีการพัฒนาทางการเมืองแลว ผลของการลงประชามติจะมีผลบังคับใหรัฐบาลตอง ปฏิบัติตาม แตสําหรับกรณีของประเทศไทย เคยปรากฏตามรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2540 ผลของการลงประชามติ เปนเพียงขอแนะนําสําหรับรัฐบาลเทานั้น ไมมีผลบังคับ ใหรัฐบาลตองปฏิบัติตามแตอยางใด (รัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2540 มาตรา 214) และในชวงเวลาของการใชรับธรรมนูญฉบับนี้มิไดเคยมีการดําเนินการลงประชามติเลย ในรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราว พุทธศักราช 2549 ระบุวาเมื่อจัดทํารางรัฐธรรมนูญแลวเสร็จ สภารางรัฐธรรมนูญไดเผยแพรใหประชาชนทราบและจัดใหมีการออกเสียงประชามติเพื่อใหความ เห็นชอบแกรางรัฐธรรมนูญทั้งฉบับ อันเปนการออกเสียงประชามติเปนครั้งแรกของประเทศ ในวันที่ 19 สิงหาคม 2549 การออกเสียงลงประชามติ ปรากฏผลวาประชาชนผูมีสิทธิเลือกตั้งโดยเสียงขางมาก ของผูมาออกเสียงประชามติเห็นชอบใหนํารางรัฐธรรมนูญฉบับใหมมาใชบังคับ หลังจากนั้น ประธานสภานิติบัญญัติแหงชาติจึงนํารางรัฐธรรมนูญขึ้นทูลเกลาทูลกระหมอมถวายเพื่อทรงลง พระปรมาภิไธยใหประกาศใชเปนรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทยสืบไป ทรงพระราชดําริวา สมควร พระราชทานพระบรมราชานุมัติตามความเห็นชอบเห็นดีของมหาชน อนึ่ง ในรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2550 ไดกําหนดใหมี พระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญวาดวยการออกเสียงประชามติ ในมาตรา 138 โดยเปน พระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญ โดยใหคณะกรรมการการเลือกตั้งจัดทํารางพระราชบัญญัติ ประกอบรัฐธรรมนูญวาดวยการออกเสียงประชามติเพื่อใหเปนไปตามบทบัญญัติแหงรัฐธรรมนูญ ทั้งนี้ ในมาตรา 165 ตามรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2550 ระบุวา ประชาชนผูมีสิทธิเลือกตั้งยอมมีสิทธิออกเสียงประชามติ โดยการจัดใหมีการออกเสียงประชามติ ใหกระทําไดในเหตุ ดังตอไปนี้ 1.1) ในกรณีที่คณะรัฐมนตรีเห็นวากิจการในเรื่องใดอาจกระทบถึงประโยชนไดเสีย ของประเทศชาติหรือประชาชน นายกรัฐมนตรีโดยความเห็นชอบของคณะรัฐมนตรีอาจปรึกษา ประธานสภาผูแทนราษฎรและประธานวุฒิสภาเพื่อประกาศในราชกิจจานุเบกษาใหมีการออกเสียง ประชามติได  
  • 21.
      21 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  1.2) ในกรณีที่มีกฎหมายบัญญัติใหมีการออกเสียงประชามติ การออกเสียงประชามติตาม (1) หรือ (2) อาจจัดใหเปนการออกเสียงเพื่อมีขอยุติ โดยเสียงขางมากของผูมีสิทธิออกเสียงประชามติในปญหาที่จัดใหมีการออกเสียงประชามติ หรือเปน การออกเสียงเพื่อใหคําปรึกษาแกคณะรัฐมนตรีก็ได เวนแตจะมีกฎหมายบัญญัติไวเปนการเฉพาะ การออกเสียงประชามติตองเปนการใหออกเสียงเห็นชอบหรือไมเห็นชอบในกิจการ ตามที่จัดใหมีการออกเสียงประชามติ และการจัดการออกเสียงประชามติในเรื่องที่ขัดหรือแยงตอ รัฐธรรมนูญหรือเกี่ยวกับตัวบุคคลหรือคณะบุคคล จะกระทํามิได นอกจากนี้ ในระดับทองถิ่นยังสามารถจัดใหมีการลงประชามติไดดังระบุในมาตรา 287 ที่วาประชาชนในทองถิ่นมีสิทธิมีสวนรวมในการบริหารกิจการขององคกรปกครองสวนทองถิ่น โดยองคกรปกครองสวนทองถิ่นตองจัดใหมีวิธีการที่ใหประชาชนมีสวนรวมดังกลาวไดดวย ทั้งนี้ในกรณี ที่การกระทําขององคกรปกครองสวนทองถิ่นจะมีผลกระทบตอชีวิตความเปนอยูของประชาชน ในทองถิ่นในสาระสําคัญ องคกรปกครองสวนทองถิ่นตองแจงขอมูลรายละเอียดใหประชาชนทราบ กอนกระทําการเปนเวลาพอสมควร และในกรณีที่เห็นสมควรหรือไดรับการรองขอจากประชาชนผูมี สิทธิเลือกตั้งในองคกรปกครองสวนทองถิ่น ตองจัดใหมีการรับฟงความคิดเห็นกอนการกระทํานั้น หรืออาจจัดใหประชาชนออกเสียงประชามติเพื่อตัดสินใจก็ได ทั้งนี้ ตามที่กฎหมายบัญญัติ ดังนั้น ประชามติในรัฐธรรมนูญจึงเปนทั้งแบบที่มีผลบังคับใชและเปนการปรึกษาหารือ ประชาชนก็ได ซึ่งตางจากอดีต และใชไดในทุกระดับของการบริหารราชการแผนดิน ทั้งยังเปนโอกาสที่ จะชวยตัดสินยุติปญหาตางๆไดหากทุกฝายยอมรับกติกานี้ แตตองมีกระบวนการใหขอมูลที่ถูกตอง เหมาะสม พอเพียงและทันการณ ทั้งนี้ การที่ประชาชนจะมีสวนรวมในลําดับสูงขึ้นๆไปได จะตองมีสวนรวมในลําดับลางๆ กอน จึงจะทําใหมีสวนรวมมีประสิทธิผล เพราะหากปราศจากขอมูลประชาชนจะทําหนาที่รวมให ความเห็น ปรึกษาหารือ รวมตัดสินใจ ติดตาม ตรวจสอบไดอยางไร ในการจะแสดงความคิดเห็น นอกจากนี้ การใหความคิดเห็นที่เหมาะสมอาจดําเนินการหลังจากไดมีเวลาศึกษาขอมูลมาแลว รูปแบบการรับฟงความคิดเห็น อาทิ การสํารวจโดยแบบสอบถาม แบบสัมภาษณ การรับ ฟงผานเวทีประชาชน ผานวิทยุ โทรทัศน หนังสือพิมพ โทรศัพท จดหมายหรือกลองรับความคิดเห็น เปนตน เพื่อชวยใหเขาใจระดับขั้นการมีสวนรวมของประชาชน ความแตกตางและเครื่องมือสําคัญที่ใช ในแตละระดับไดงายยิ่งขึ้น จึงไดนําเสนอในรูปตอไปนี้และแสดงระดับการมีสวนรวมของประชาชนไว ดวยแลว
  • 22.
     22 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ต่ํา ระดับของ การมีสวนรวม สูง มาก จํานวนประชาชน ที่เกี่ยวของ นอย มาก การวางแผนและตัดสินใจรวมกัน การมีสวนรวมที่กวางขึ้นมีความรับผิดชอบรวมกันในการวางแผน และผลจะที่เกิดขึ้น ใชสําหรับประเด็นที่ซับซอนและมีขอโตแยงมาก เชน กลุมที่ปรึกษา การเจรจา การมีอนุญาโตตุลาการ การประนีประนอม การประชุมวางแผน การปรึกษาหารือ การเจรจากันอยางเปนทางการระหวางผูวางแผนโครงการและประชาชน เพื่อประเมินความกาวหนาหรือระบุประเด็นหรือขอสงสัยตางๆ เชน การจัดประชุม การจัดสัมมนาเชิงปฏิบัติการ การเปดกวางรับขอคิดเห็น การประชาเสวนา การรวมปฏิบัติ ดําเนินกิจกรรมรวมกัน รูปที่ 1 แสดงระดับขั้นการมีสวนรวมของประชาชน รวมติดตาม ตรวจสอบ โดยประชาชนมีสวนรวมในการติดตาม ตรวจสอบ การควบคุมโดยประชาชน ระดับสูงสุดของการมีสวนรวม / แกปญหาที่ขัดแยงอยูทั้งหมด เชน การลงประชามติ การเปดรับความคิดเห็นจากประชาชน ผูวางแผนโครงการเชิญชวนใหประชาชนแสดงความคิดเห็นเพื่อใหไดขอมูลมากขึ้นและ เพื่อใหประเด็นในการประเมินผลชัดเจนยิ่งขึ้น เชน การสํารวจ การบรรยายใหประชาชนฟง ถึงกิจกรรม แลวรับขอคิดเห็นและการใชสื่อตางๆ เปนชองทางรับฟง การใหขอมูล เปนวิธีการที่งายที่สุดของการติดตอสื่อสารระหวางผูวางแผนโครงการและประชาชนเพื่อใหขอมูล แกประชาชนเกี่ยวกับการตัดสินใจของผูวางแผนโครงการหรือกิจกรรมนั้นๆ แตไมเปดโอกาสให มีการแสดงขอคิดเห็นหรือเขามาเกี่ยวของใดๆ เชน การแถลงขาว การแจกขาว การแสดงนิทรรศการ การทําหนังสือพิมพ ใหขอมูลเกี่ยวกับกิจกรรม การใชสื่อตางๆ
  • 23.
      23 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  นอกจากนี้ ในการริเริ่มนโยบายตางๆ ประชาชนยอมสามารถที่จะกระทําไดเชนกัน มิใชเพียง รัฐเปนผูริเริ่มเทานั้นซึ่งอาจเขียนแผนผังทางการมีสวนรวมทางนโยบายไดดังนี้ รูปที่ 2 กระบวนการมีสวนรวมทางนโยบาย ริเริ่ม รับรู รับฟง ปรึกษา/วางแผน ยุติ/ตอเนื่อง ติดตาม/ประเมินผล ปฏิบัติ ตัดสินใจ โดยสรุป หลักการหรือองคประกอบสําคัญของคําวา ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม มีดังนี้ คือ การใหประชาชน มีสวนรวมในการเมืองและการบริหาร มีการกระจายอํานาจ ในการตัดสินใจและการจัดสรรทรัพยากรตางๆ ในระหวาง ประชาชนใหเทาเทียมกัน อํานาจในการตัดสินใจและการจัดสรร ทรัพยากรตางๆ นั้น จะสงผลกระทบตอชีวิตความเปนอยูของ ประชาชน มีการเพิ่มการคุมครองสิทธิและเสรีภาพของประชาชน กลาวคือ มีโครงสรางการทํางานที่สามารถตรวจสอบได มีความ โปรงใส และคํานึงถึงความตองการทรัพยากรของผูมีสวนรวม และ การมีสวนรวมของประชาชนมีทั้งในระดับทองถิ่นและระดับชาติ  
  • 24.
     24 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  เนื่องจากประชาธิปไตยแบบมีสวนรวมใหความสําคัญอยางยิ่งตอการมีสวนรวมของ ประชาชนเปนสําคัญโดยที่การมีสวนรวมของประชาชนเปนกระบวนการซึ่งประชาชน หรือผูมีสวนได สวนเสีย (ผูที่ไดรับทั้งทางตรง ทางออม ไมวาจะเปนเชิงบวกหรือเชิงลบ) ไดมีโอกาสแสดงทัศนะ และ เขารวมในกิจกรรมตางๆ ที่มีผลตอชีวิตความเปนอยูของประชาชน รวมทั้งมีการนําความคิดเห็น ดังกลาวไปประกอบการพิจารณากําหนดนโยบายและการตัดสินใจของรัฐ การมีสวนรวมของ ประชาชนเปนกระบวนการสื่อสารในระบบเปด กลาวคือ เปนการสื่อสารสองทาง ทั้งอยางเปน ทางการและไมเปนทางการ ซึ่งประกอบไปดวยการแบงสรรขอมูลรวมกันระหวางผูมีสวนไดสวนเสีย และเปนการเสริมสรางความสามัคคีในสังคม ทั้งนี้ เพราะการมีสวนรวมของประชาชน เปนการ เพิ่มคุณภาพของการตัดสินใจ การลดคาใชจายและการสูญเสียเวลา เปนการสรางฉันทามติ และทําให งายตอการนําไปปฏิบัติ อีกทั้งชวยหลีกเลี่ยงการเผชิญหนาใน ‘กรณีที่รายแรงที่สุด’ ชวยใหเกิดความ นาเชื่อถือและความชอบธรรม และชวยใหทราบความหวงกังวลของประชาชนและคานิยมของ สาธารณชนรวมทั้งเปนการพัฒนาความเชี่ยวชาญและความคิดสรางสรรคของสาธารณชน การมีสวนรวมของประชาชนมีความสําคัญในการสรางประชาธิปไตย อยางยั่งยืนและสงเสริมธรรมาภิบาล ตลอดจนการบริหารงาน หากการ มีสวนรวมของประชาชนมากขึ้นเพียงใดก็จะชวยใหมีการตรวจสอบการทํางาน ของผูบริหาร และทําใหผูบริหารมีความรับผิดชอบตอสังคมมากยิ่งขึ้น อีกทั้ง ยังเปนการปองกันนักการเมืองจากการกําหนดนโยบายที่ไมเหมาะสมกับสังคม นั้นๆ นอกจากนี้ การมีสวนรวมของประชาชนยังเปนการสรางความมั่นใจวา เสียงของประชาชนจะมีคนรับฟง อีกทั้ง ความตองการหรือความปรารถนา ของประชาชนก็จะไดรับการตอบสนอง
  • 25.
      25 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  บทที่ 2 การใชเทคโนโลยีของการมีสวนรวมในการคนหาทุนทางสังคม 2.1 การประชุมปฏิบัติการอยางมีสวนรวม ในการประชุมเราตองมีองคประกอบ ดังนี้ 1) ผูเอื้อกระบวนการ คือ ผูอํานวยการประชุมที่ชวยใหการประชุมลุลวง 2) เปาหมายของการประชุมวา ประชุมเพื่ออะไร ตองการอะไร 3) สมาชิกที่เขารวมที่ตองเกี่ยวของกับเรื่องที่ประชุม 4) สถานที่ประชุม 5) วัสดุอุปกรณ เชน กระดาน กระดาษสี ปากกาเคมี เทปกาวยน ในที่นี้จะขอนําเสนอวิธีการใชกระดาษสีในการประชุมเชิงปฏิบัติการเพื่อคนหาทุนทางสังคม วิธีนี้ มี 5 ขั้นตอน คือ 2.1.1 บริบท เปนการกําหนดขอบเขตของการศึกษาของกลุมซึ่งจะมีคําถามเฉพาะที่ตองการ คําตอบ เปนการอธิบายคําถาม เชน “ในชุมชนของเรามีอะไรบางที่เราคิดวาเปนขุมทรัพยหรือสิ่งที่ดี คนดี นายกยอง นาเก็บรักษาเพื่อลูกหลาน” “เรามีอะไรบางที่เปนขุมพลังชุมชนของเรา” “เราจะรวมกันสรางพลังชุมชนใหเกิดขึ้นไดอยางไร” 2.1.2 การระดมสมอง เปนการระดมขอมูลและความคิดจากระดับบุคคล ระดับกลุมขนาด เล็กและที่ประชุมขนาดใหญ ขั้นตอนนี้เปนการขอใหสมาชิกจดความคิดของตนลงบนแผนกระดาษ และอภิปรายกัน แลวเลือกความคิดเห็นที่สําคัญที่สุด 5-7 ประเด็น จากนั้นจึงจดบันทึกลงกระดาษสี หรือบัตรความคิดหรือบัตรคํา 2.1.3 การจัดหมวดหมู จัดหมวดหมูความคิดที่คลายกันอยูกลุมเดียวกัน โดยเรียงบัตร ความคิดทุกใบบนกระดาน
  • 26.
     26 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  2.1.4ตั้งชื่อ ตั้งชื่อกลุมความคิดแตละกลุม โดยความเห็นพองตองกันของกลุม โดยใชชื่อ สั้นๆ เขาใจงาย และอภิปรายกันวากลุมมีความเห็นอยางไร 2.1.5 ไตรตรอง เปนการยืนยันความมุงมั่นของกลุม เสวนาถึงความสําคัญของผลจาก กิจกรรมกลุมเปนการทบทวนและยืนยันผลจากการประชุม กระบวนการกลุมนี้เปนการเปดโอกาสใหสมาชิกทุกคนไดแสดงความคิดเห็น รูจักตรึกตรองสราง ฉันทามติ กระบวนการนี้ทําใหไดขอมูลที่มาจากสมาชิกทุกคนในเวลาอันรวดเร็ว ตัวอยางภาพการประชุม
  • 27.
      27 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  2.2 การสนทนาแบบมีสวนรวม การสนทนาแบบมีสวนรวมจะมี 4 ขั้นตอน ดังนี้ (ผูเอื้อกระบวนการ ในที่นี้ คือ ผูที่อํานวยการ ประชุม เริ่มโดยกลาวถึงสิ่งที่กําลังจะสนทนาหรือมีรูปใหดู) 2.2.1 เห็นอะไร ใหสมาชิกชวยกันตอบ ผูเอื้อกระบวนการอาจแสดงผลงานการคนหาขุมทรัพย ชุมชนใหดู หรือผลการศึกษาที่แสดงดวยภาพถาย ขอมูลตางๆ 2.2.2 รูสึกอยางไร หลังจากเห็นแลว 2.2.3 ที่รูสึกนั้นหมายความวาอยางไรกันแน? อะไรที่ดี อะไรประทับใจ อะไรที่ไมประทับใจ อะไรตองปรับปรุง 2.2.4 แลวจะทําอะไรตอไปดี จะชวยกันแกปญหาอยางไร จะทําอยางไรเพื่อใหดีขึ้น จะรวมกัน สรางทุนทางสังคมอยางไร การสนทนาแบบนี้จะชวยใหสมาชิกไดตอบสนองตอสิ่งที่ผูเอื้อกระบวนการไดนําเสนอ และ ชวยกันหาคําตอบรวมกันได 2.3 สุนทรียปรัศนี การเสริมสรางพลังชุมชนดวยการเรียนรูเรื่องราวแหงความสําเร็จและรวมกันคนหาความฝนของ ชุมชน (Empowering Community by Sharing Stories & Discovering Dreams) ลองนึกวาดภาพโลกใบนี้เพงตรงเฉพาะสิ่งดีงาม ความมีชีวิตชีวาของผูคน แลวตั้งความปรารถนา ที่จะชวยกันเปลี่ยนแปลงไปสูสิ่งที่ตองการจะเห็น นี่คือที่มาของกระบวนการประสานความคิดเนรมิต ชุมชนดวยสุนทรียปรัศนี ดวยกระบวนการสุนทรียปรัศนีที่กลาวถึงนี้ จึงเปนการคนหาประสบการณที่ดีที่สุด และการ คนพบสิ่งใชการไดที่มีอยูแลว แทนที่จะคนหาแตสิ่งที่ไมดีแลวนํามาแกไขเพียงเทานั้น สุนทรียปรัศนีแทจริงแลว ก็คือ กระบวนการที่เชื้อเชิญใหผูคนมา ผลัดกันตั้งคําถามถึง “สิ่งที่ใหชีวิตชีวา” กับชุมชน แลวชื่นชมกันและกัน ตางคนตางไดยิน และเห็นถึงคุณคาความเปนมนุษยของกัลยาณมิตรที่จะ รวมชะตากรรมกันในวันขางหนา 
  • 28.
     28 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  วงจรแหงสุนทรียปรัศนี เมื่อพิจารณาวงจรแหงสุนทรียปรัศนีในผังภาพขางบนจะพบวาแบงไดเปน 4 ขั้นตอนหรือระยะ ที่เนนสิ่งดี (4D) ดี 1 คือ การรวมคนพบสิ่งดีแลวชื่นชม (Discovery) เริ่มตนดวยการตั้งคําถามวา “อะไร ใหชีวิตชีวากับทีมงาน องคกรหรือชุมชน” ดวยการจับคูระหวางสมาชิกกลุมผลัดกันเลาเรื่องราว จากคําถามที่วา “กรุณาบอกฉันทีวา มีชวงเวลาใดบางที่คุณตื่นเตนและภาคภูมิใจที่สุดที่ไดมีสวนรวม ในการทํางานในองคกรนี้?” รวมออกแบบรวมออกแบบ ทํางานอยางสุนทรียทํางานอยางสุนทรีย ((DDeessiiggnn)) รวมคนพบ สิ่งดีแลวชื่นชม (Discovery) รวมถักทอฝน อยางสมศักดิ์ศรี (Destiny)   รวมสรางสรรค สิ่งดีเพื่อสังคม (Destiny) สุนทรียปรัศนี เปนรูปแบบหนึ่งของการทํางานเพื่อแกไขปญหา ที่ใหความสําคัญกับคุณคาและศักดิ์ศรีของมนุษยและใชแทนการแกไข ปญหาแบบดั้งเดิมที่แกอยางไรก็ไมสําเร็จ และเปนที่ประจักษชัดวา คนตางหากที่แกปญหา ไมใชกระบวนการหรือวิธีการ
  • 29.
      29 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  ดี 2 คือ การรวมถักทอความใฝฝนอยางสมศักดิ์ศรี (Dream) คําถามตั้งตนจาก “อะไรคือ สิ่งที่ทานอยากจะ....?” มันทําใหเราสามารถสรางสรรควิสัยทัศนในอนาคตที่รวมเขาไดกับความสําเร็จ ที่เคยเกิดขึ้นแลวในอดีตและความตื่นตาตื่นใจ วิสัยทัศนกลายเปนประโยคทองในเรื่องโอกาสที่กําลัง จะมีมาในอนาคต หลังจากนั้น วิสัยทัศนจะเขามากําหนดชะตาชีวิตโดยผานการนําเสนอที่สรางสรรค ดั่งคําประกาศเจตนารมณ การทองเที่ยวทางจินตนาการ ฯลฯ แลวทําใหมันชัดเจน ดี 3 คือ การออกแบบสรรสรางอยางสุนทรียะ (Design) ตั้งคําถามวา “หากจะทําให ความใฝฝนเปนจริง เราจะออกแบบ วิธีการ กระบวนการ โครงสรางและสัมพันธภาพในการทํางาน อะไรบาง?” ดี 4 คือ การสรางสรรคสิ่งดีเพื่อชุมชน องคกรหรือสังคม (Destiny) คําถามที่นําไปสูการ ทํางานรวมกันอยางสรางสรรคก็คือ “เราจะทํากันอยางสรางสรรคไดยังไง?” เพื่อจะใชขุมพลังที่เรามีอยู รวมทั้งระยะเวลาและการกําหนดลําดับความสําคัญ ในขั้นตอนนี้ทานตองทํางานเพื่อใหบรรลุวิสัยทัศน ที่ไดกําหนดไวแลว 2.3.1 สุนทรียปรัศนีในกระบวนการพัฒนาโดยอาศัยสินทรัพยชุมชนเปนฐาน การพัฒนาโดยอาศัยสินทรัพยชุมชนเปนฐาน เปนตัวผลักใหสุนทรียปรัศนีเกิดความ เคลื่อนไหว ความคิดที่เปนกุญแจดอกสําคัญในเรื่องนี้ก็คือ เมื่อใดก็ตามที่ชุมชนไดรับการมองในสวนที่ มีสินทรัพย ผลจะเปนไปในทางบวก ในขณะที่หากชุมชนถูกมองวาขาดแคลนผลก็จะออกมาในทางลบ หรือเปนปญหาที่จะตองแกไขเยียวยา ปรัชญาของการทํางานในชุมชน เริ่มตั้งตนที่ “ปญญาของชุมชน” แทนที่จะตั้งตนที่ “ปญหาของชุมชน” การเสริมสรางพลังชุมชนจึงเปนเรื่องที่ชุมชนนั้น จะตัดสินใจใชวิธีการไหนจัดการกับสิ่งที่ ทาทายในชุมชนของตนเองระหวาง “จะแนวแนแกไขในสิ่งผิด” กับ “จะรักชาติยิ่งชีวิต ทําสิ่งถูก” 2.3.2 วิธีการคิดและตั้งคําถามแบบสุนทรียปรัศนี เมื่อเริ่มจากการมองโลกในแงดีเสมอ คําถามจึงเวียนวนอยูในแงบวก อาทิ ความมีชีวิตชีวา มีความหมาย มีคุณคา ความสุข ความสําเร็จ ความหวัง พลังของตัวเรา องคกรของเรา และชุมชน ของเรา เมื่อชุมชนใชสุนทรียปรัศนี การแลกเปลี่ยนเรียนรูจึงสกัดความรูจาก 1) สิ่งที่ดีที่สุดของการปฏิบัติในชวงอดีตที่ผานมา 2) การมองไปในอนาคตขางหนาอยางงดงาม สดใส กระจางชัด 3) การชื่นชมในคุณคาของสิ่งที่ประสพรวมกัน
  • 30.
     30 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  4)การออกแบบทางเลือกใหมที่ตนเองเปนผูปฏิบัติในฐานะพลเมือง 5) การดําเนินกิจกรรมอยางขันอาสาและรูคุณคาของสิ่งที่มี 6) ขอสําคัญที่สุดอยูที่ การจินตนาการ มองเห็นตนเองอยูในฐานะเปนผูปฏิบัติการ ผูให ผูโรมรุกหรือผูเปลี่ยนแปลง แทนที่จะเปนผูรับกรรม ผูถูกปฏิบัติ หรือผูรองรับ ดังนั้น ผูที่ตั้งคําถาม แบบสุนทรียปรัศนี จะตองรําลึกไวเสมอก็คือ 6.1) ถามถึงสิ่งที่ดีที่สุด ไมวาจะใหเลาในเรื่องใดก็ตาม อาทิ • ผลลัพธที่เคยเกิดขึ้นในเรื่องของปริมาณ คุณภาพ เปนอะไร อยางไร เทาใด ? • มีวิธีการที่ทําใหเกิดในรูปแบบใด กลวิธีใด กุศโลบายใด หรือยุทธศาสตรใด ? • ปจจัยที่เอื้ออํานวยใหเกิด อาทิ ผูรวมกันทําคือใคร ในชวงเวลาใด ที่สิ่งที่มี คุณคาใดที่ไดถูกนํามาใชใหเกิดผลลัพธเชนนั้น ? ฯลฯ 6.2) ใชคําถามในเชิงบวก ที่มาจากคติฐานในทางบวกเชนเดียวกัน เชน เพื่อนรวมงานของเราเปนอยางไรบาง? สิ่งที่ทําใหทานดีใจที่ไดทํางานชิ้นนี้ ? 6.3) ใชประเด็นที่ทําใหเกิดความตื่นเตน ทาทาย เชน “ผูนํา” นั้นอาจเปนใครก็ได ที่ตองการชวยใหงานชิ้นนี้ประสพความสําเร็จ. 6.4) ใชคําถามที่แสดงออกถึงการเชื้อเชิญ การใหแสดงความรูสึกที่ดีๆ หรือการให เห็นโลกในแงบวก 6.5) ตั้งคําถามที่นําไปสูการเลาเรื่องราวประสบการณที่นาประทับใจของผูตอบเอง เปนหลัก 6.6) ทาทีของการตั้งคําถามใหออกเปนทํานองชวนสนทนา ไมเปนทางการ เปน แบบพี่ๆ นองๆ และที่สําคัญที่สุด คือ ทาทีของการตั้งใจฟง ใหเกียรติ สุภาพ ชื่นชม ยกยอง ดุจกัลยาณมิตร หรือญาติธรรม ปราศจากการหักหาญน้ําใจ ประชด หรือลบหลู 6.7) ใชคําถามปลายเปด ซึ่งไมตองการคําตอบตายตัว ยิ่งเปนการไมคาดฝน หรือนาอัศจรรยใจ ยิ่งทําใหเกิดรสชาติและความรูสึกที่ดี คาดหวังวาจะทําใหเกิดการเรียนรูอยาง นาตื่นเตน ประหลาดใจ 6.8) แสดงความชื่นชมในประสบการณที่เขาเลาอยางจริงใจ เมื่อคิดบวก มองบวก เห็นบวก พูดบวก เมื่อลงมือทําก็เลยบวกตามไปดวย !!!!!
  • 31.
      31 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  2.3.3 คําถามที่เสริมสรางพลัง ตั้งกันอยางไร? หากเรายังไมเคยเรียนรูในเรื่อง “คําถามที่เสริมสรางพลัง” มากอน ลองมาใหคะแนน คําถามตอไปนี้ วาคําถามใดจะชวยเสริมสรางพลังมากกวากัน หากมีชวงคะแนนตั้งแต 1-10 และ 10 คือ คะแนนที่เสริมสรางพลังมากที่สุด ทานจะใหคะแนนในคําถามตอไปนี้กี่คะแนน ? - ตอนนี้กี่โมงแลว ? - มีความเปนไปไดอะไรบางที่เรายังไมไดคิดถึง ? - ทานขาวแลวหรือยัง ? - ที่วามีจริยธรรมนั้นหมายถึงยังไง ? - ทานเคยมีความสุขและความสําเร็จที่สุดในการทํางานตอนไหน ? - เสื้อตัวนี้สวยดี ทานซื้อมาจากไหน ? คําถามที่เสริมสรางพลัง - ทําใหเกิดความอยากรูอยากเห็นและเชื้อเชิญใหตอบแบบสรางสรรค - มุงเนนที่การทําใหผูเขารวมไดแสดงความคิดเต็มที่ - ทําใหอยากตอบดวยดวงตาที่เปนประกาย - คําตอบความหมายที่ลึกไปกวาปรกติและเปนสิ่งที่ผูตอบ“มี”อยูแลว - คําตอบทําใหกลายเปนเรื่องที่แพรกระจายไปในหมูเพื่อนฝูงหรือชุมชนไดรวดเร็ว (ผูคนสนใจ แพรไปไดเร็ว) คําถามที่เสริมสรางพลัง มี 3 มิติ 1) มิติแรก “ออกแบบโครงสรางการถาม” ทําใหเกิดความแตกตางอยางเห็นไดชัดเจน ระหวางการเปดกวาง กับการปดทางความคิดของผูตอบ คําถามตอไปนี้เรียงกันอยูระหวางการเสริมสรางพลัง จากนอยไปหามาก คําถามแบบถูก / ผิด ทําไม ยังไง อะไร สิ่งใด หากวา... ใคร เมื่อไหร ที่ไหน
  • 32.
     32 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ทดลองตั้งเปนประโยคคําถาม -ลูกหลานของเราที่นี่ไดออกกําลังกายตามที่อยากทําหรือไม ? - กรุณาอธิบายถึงตอนที่เด็กๆ ในชุมชนของเราเทาที่ผานมาไดมีความสุขและออก กําลังกายกันอยางสนุกสนานไดไหมครับ ? - มีการสนับสนุนกันในชุมชนของเราใหเด็กๆ มีสุขภาพดี ยังไงกันบางครับ ? และ หาไดจากไหน? - ทําไมเด็กๆ ที่นี่จึงดูไมขยัน ? - หากคิดจะทําดีใหลูก ทําถูกใหหลานของเราทานคิดวาชุมชนของเราจะสนับสนุน ใหเด็ก มีชีวิตชีวา มีความสุข และรางกายแข็งแรงอยางไรไดบางครับ? หากทาน เปลี่ยนจากคําถาม ถูก/ผิด มาเปนทําไม? แลวไปสู อะไรจะเกิดขึ้นบาง หากเรา….? คําถามจะทําใหมีการสะทอนความคิด และสรางสรรคมากขึ้นกวาเดิม ขอพึงระวัง ในกรณีที่มีการถามวาทําไม ? บางครั้งอาจยั่วยุใหผูตอบปกปองตัวเองจากการถูกตําหนิ มากกวาที่จะคิดออกแบบอยางสรางสรรค ดังเชน ...ทําไมแนวรวมของเราจึงสะดุดและไมขยายวง ออกไป ? 2) มิติที่ 2 “ขอบเขตของคําถาม” การตั้งคําถามตองสื่อไดอยางเหมาะสม ลองดู ผลกระทบของขอบเขตตอไปนี้ - ในฐานะทีมงาน เราจะแลกเปลี่ยนเรียนรูกันอยางดีที่สุดไดอยางไร? - ในฐานะแนวรวม เราจะแลกเปลี่ยนเรียนรูกันอยางดีที่สุดไดอยางไร? - ในชุมชนของเราเอง เราจะแลกเปลี่ยนเรียนรูกันอยางดีที่สุดไดอยางไร? คําถามขางบนแสดงถึงการตั้งคําถามที่กาวหนาและกวางขวางพอเหมาะ แตบางคําถาม อาจกวางเกินไป แมวาจะนาสนใจ อาทิ - เราจะเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมการสรางสุขภาพคนในชาติของเราไดอยางไร? 3) มิติที่ 3 “สมมติฐาน” ปรกติแลวคําถามสวนใหญจะมีสมมติฐานอยูภายในตัวคําถาม - เราจะสรางทุนทางสังคมที่เรามีไปใชประโยชนอยางไร - เราไดทําผิดอะไร และใครควรจะรับผิดชอบ? - เราลองคนหาดูวาอะไรทําใหเกิดความไมรวมมือกันระหวางกลุมตางๆ - มีบทเรียนอะไรบางจากสิ่งที่เกิดขึ้นและความเปนไปไดในอนาคตมีอะไรบาง?
  • 33.
      33 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  ลองตีความจากคําถามขางบนวา - คําถามใดที่ทําใหเกิดการแกไขปญหา ? - คําถามใดที่นําไปสูการตําหนิ? - คําถามใดที่กอใหเกิดการปกปองตัวเอง? - คําถามใดที่นําไปสูการสะทอนความคิด ความสรางสรรค? - คําถามใดที่กอใหเกิดความรวมมือระหวางผูเกี่ยวของ? กรุณาตรวจสอบตอไปอีกวาแตละคําถามนําไปสูอะไรเปนสําคัญ - มีความเชื่ออะไรที่แฝงอยูในคําถามนั้น ๆ ? การทดลองตั้งคําถามเพื่อนําไปใชกระบวนการสุนทรียปรัศนี จงใหความสนใจใน เรื่อง การออกแบบ ขอบเขต และความเชื่อในคําถามที่เราตั้ง เมื่อเราทํางานรวมกันเปนทีม เราใชเวลา ในการตั้งคําถาม - เริ่มจากการสนทนา ถึงวัตถุประสงคและ กระบวนการทํางาน - ทํางานกับทีมงานใหเขียนคําถามหลายคําถามในประเด็นที่เกี่ยวของกัน - พิจารณาและใหคะแนนคําถามเหลานั้นวา • คําถามใดที่ทําใหเกิดการสะทอนความคิดและความสรางสรรคไดดีที่สุด ? • คําถามใดที่ผลของมันจะออกมาในเชิงบวก ? • มีอะไรแฝงอยูในแตละคําถามนั้น ? - ลองเอาไปถามกับคนนอกที่ไมไดเกี่ยวของกับกรณีนั้น เพื่อดูวามันใชการไดดี ยังไง ? และพิจารณาวามันนําไปสูการสนทนาในแบบไหน ? 2.3.4 ตัวอยางการตั้งคําถามเพื่อใชในกระบวนการสุนทรียสนทนา 1) การรวมคนพบสิ่งดีแลวชื่นชม (Discovery) ตัวอยางคําถามที่รวมคนพบสิ่งดีแลวชื่นชม - ทานมีความสุข และความสําเร็จที่สุดในการทํางาน ตอนไหน ? - อะไรทําใหงานของทานมีคา/มีความหมาย ? ‐/+ 
  • 34.
     34 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  -บทบาทของทานมีคุณคาหรือนาตื่นเตนอยางไรบาง ? - คุณไดรับความบันดาลใจมาจากไหน/ใคร ? - คุณมีความยินดีและภาคภูมิใจในอะไรมากที่สุด ? - คุณรูสึกมั่นใจในอะไรมากที่สุด ? - บอกของดี 3 อยางในชุมชนที่ทานชอบมากที่สุด ? 2) การรวมถักทอฝนอยางสมศักดศรี (Dream) ตัวอยางคําถามที่ถักทอความใฝฝนรวมกัน : - ทานลองจินตนาการแลวบอกผมสิครับวา อะไรคือสิ่งที่ควรจะเกิดขึ้นจากนี้ตอไป ในอนาคต อีก 5-10 ปขางหนา ? - คุณปรารถนาอยากจะเห็นอะไรเกิดขึ้นกับชุมชนที่นี่ในอนาคตบาง ? - หากคุณมีเวทมนตเสกใหสิ่งดีๆ เกิดขึ้นในอนาคต คุณจะเสกอะไรสําหรับชุมชนนี้ ? - คุณอยากจะเห็นอะไรเกิดขึ้นในอีก 5 ปตอไปขางหนาที่ชุมชนนี้ ? - มีวิถีทางใดบางที่เราจะอยูรวมกันกับชาวบานที่นี่อยางมีความสุข ? - หากมีโอกาสอยางไมมีที่สิ้นสุด ทานและชุมชนที่นี่ ทานอยากจะเห็นอะไร เกิดขึ้นระหวางเราดวยกันบาง ? **แบงกลุมยอย พัฒนาวิสัยทัศน นําเสนออยางมีศิลปะและสรางสรรค โดยใชถอยคํา บัตรคํา การวาดรูป ใชแผนที่ความคิด และอื่นๆ โดยเตรียมอุปกรณใหพรอม อุปกรณประกอบดวย - กระดาษขาวขนาดใหญ (ฟลิบชารต) - ปากกาเมจิกหลากสี หรือสีเทียน - บัตรคําสีตางๆ - วัสดุอื่นๆ ที่ใชในการตกแตงใหสวยงาม เชน ริบบิ้น กาว กรรไกร 3) รวมออกแบบสรรคสรางอยางสุนทรียะ (Design) ตัวอยางคําถามในการออกแบบ “วิธีการ” รวมกัน - เมื่อคุณคนพบจุดแข็งและโอกาสในชวงแรกไดแลว เราจะหาทางสูฝนของเรา มันจะมีหนาตาเปนยังไง ? ลองเขียนประโยคทองที่สรางสรรค, ทาทายและนาตื่นเตน จากจุดปจจุบัน ที่เปนอยู ใชความภาคภูมิใจในอดีต หรือความสําเร็จที่เคยมี เปนตัวเริ่มไปสูอนาคต
  • 35.
      35 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  ตัวอยางคําถามคือ - เราจะทําใหความหวังของเราบรรลุผลสําเร็จไดอยางไร? - หากจะทําใหฝนเปนจริง ลองหาวิธีการใหมๆที่จะสรางใหฝนเปนจริง? เคล็ดลับของการเขียนตัวแบบใหไปสูแผนปฏิบัติการ - ทํางานเดี่ยวโดยเขียนสิ่งที่ตนสนใจเล็ก ๆ - จากนั้นระดมความคิดเปนกลุม จัดใหเปนหมวดหมู - ทําใหเปนรูปแบบที่เรียบเรียงเปนขั้นตอน - นําไปสูการสรางแผนปฏิบัติการ 4) รวมสรางสรรคสิ่งดีเพื่อสังคม (Destiny) ตัวอยางคําถามที่กําหนดชะตากรรมรวมกัน - หากจะมีสิ่งดีๆเกิดขึ้นแกเรา เพื่อนบานและชุมชนของเรา เราจะตั้งตนทําอะไร รวมกันในวิธีการ/แนวทาง/กระบวนการ/กิจกรรม/เทคนิคใหม ? - พวกเราจะวางแผนทํางานกันอยางไรใหเกิดความริเริ่มสรางสรรค - หากหวังจะประสบความสําเร็จที่ไมเคยมีมากอน เราจะทําอะไรดีที่ไมวนอยูใน รูปแบบเดิมๆ - ทีมงานไดวางแผนปฏิบัติการแลว ขอใหแตละทาน กําหนดวา ตัวเองเหมาะสม ในงานไหน ตามความสามารถ / พรสวรรค และใชขุมพลังสินทรัพยที่มีอยู ? 2.4 แผนที่เดินดิน 2.4.1 แผนที่เดินดินคืออะไร   แผนที่เดินดินมีความสําคัญในการศึกษาชุมชน โดยเฉพาะอยางยิ่งหากจะเขาถึงชุมชนในเชิงบวกเพราะการเรียนรูและจัดทําแผนที่ ทําใหสามารถบอกถึงเรื่องราว ความเปนไปในชุมชนสถานการณสําคัญๆ จุดแข็ง ขุมพลังของชุมชน สถานที่ที่ใชทํากิจกรรมตางๆ ตามวิถีชีวิตและวัฒนธรรมชุมชน ซึ่งจะทําใหเขาใจ มิติทางสังคมและวัฒนธรรมของชุมชน ทําใหเขาใจสังคมของชาวบานไดดียิ่งขึ้น 
  • 36.
     36 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  แผนที่เดินดินทําไดไมยากเพียงการเดินสํารวจ สังเกต และจดบันทึกสิ่งที่พบเห็นลงบน แผนกระดาษ ไมวาจะเปนลักษณะทางดานกายภาพ เชน แหลงน้ํา ภูเขา ทะเล ทรัพยากรและ สิ่งแวดลอมชุมชน เชนปาไม หรือสิ่งที่ดีในชุมชน เชน แหลงที่ตั้งวัด มัสยิด โบสถ แหลง ศิลปวัฒนธรรม โบราณสถาน ที่อยูของปราชญชาวบาน ศิลปน เปนตน แผนที่เดินดินทําไดโดยการ หาขอมูล ผูทําตองเดินไปดู สังเกต สัมผัส และทําแผนที่ดวยตนเอง เปาหมายของแผนที่เดินดิน  1)  เห็นภาพรวมของชุมชน  2) ไดขอมูลในระยะเวลาอันรวดเร็ว  3) ไดขอมูลที่นาเชื่อถือมากขึ้น เพราะไดจากการสํารวจและสังเกตดวยตนเอง  4) ไดขอมูลที่ทันสมัย 2.4.2 แผนที่เดินดินตางจากแผนที่นั่งโตะอยางไร   แผนที่นั่งโตะ เปนเพียงแผนที่ที่มีผูทําไวอยูแลว มักมาจากหนวยงานตางๆ นํามาใชเลย เพราะไมไดลงไปในพื้นที่จริง อาจจะเปนภาพในอดีตที่ไมทันสมัยแลว จะรูวาปจจุบันมีความ เปลี่ยนแปลงไปเพียงใด อยางไร ตองสํารวจใหม 2.4.3 ขั้นตอนการทําแผนที่เดินดิน 1) ศึกษาใหรูวา เรากําลังจะไปศึกษาอะไร ในที่นี้เราจะไปศึกษาทุนทางสังคม 2) สํารวจเพื่อไปเสาะหาสิ่งดีๆ ในชุมชนเพื่อเห็นสภาพจริงและเขาใจ 3) เดินไปดูชุมชน มองเห็นชีวิตและเรื่องราวในชุมชนของตนและอาจไปสอบถามคนใน พื้นที่เพิ่มเติม 4) กลับมาวาดแผนที่โดยใชกระดาษขนาดใหญ ใสสีสวยงาม 5) การทําแผนที่เดินดินสามารถทําไดในระดับองคกร ระดับชุมชนเล็กๆ ระดับหมูบาน ระดับอําเภอก็ได ความละเอียดจะแตกตางกันออกไป 2.4.4 ขอมูลที่อาจใสในแผนที่เดินดิน ขุมทรัพยากรชุมชน พื้นที่ทางกายภาพและทรัพยากรธรรมชาติ เชน ภูเขา ทะเล แมน้ํา ถนน บาน สถานที่ ตางๆ โบราณสถาน สวนสัตว สวนสาธารณะ ปาไม สวนปาลม สวนยาง เปนตน แหลงของดี เชน วัด มัสยิด ที่ทองเที่ยว บานคนดี บานศิลปน แหลงวัฒนธรรม เปนตน
  • 37.
  • 38.
  • 39.
  • 40.
  • 41.
      41 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  บทที่ 3 ทุนทางสังคม : ความหมายและองคประกอบ 3.1 ทุนทางสังคมคืออะไร 5 คําวา “ทุนทางสังคม” (Social Capital) เปนเรื่องที่ไดรับอิทธิพลจากวิชาเศรษฐศาสตรซึ่งมี ความหมายคอนขางหลากหลาย แลวแตวัตถุประสงค สภาพโครงสรางเศรษฐกิจ สังคม รวมทั้ง วัฒนธรรมของสังคมนั้น เนื่องจากทุนทางสังคมเปนคําที่กวางและมีนักวิชาการไดใหแนวคิดเกี่ยวกับทุนทางสังคม ที่หลากหลาย ในที่นี้ขอจัดการใหความหมายของทุนทางสังคมตามแนวคิดตางๆ ดังนี้ 3.1.1 ทุนทางสังคม ปจจัยที่สําคัญของกระบวนการสรางความสัมพันธที่เหนียวแนนใน สังคม โดยการริเริ่มของประชาชนที่รวมกันสรางความเชื่อมโยงในลักษณะตางๆ ภายใตหลักการ ของความไววางใจ การตอบแทนซึ่งกันและกัน และการทําใหเกิดความเปนไปไดที่องคกรที่มีสมาชิก จํานวนมากสามารถบรรลุเปาหมายรวมกันขององคกรได แนวคิดทุนทางสังคมกลายเปนแนวคิดที่ไดรับความนิยมและกลายเปนปจจัยที่สําคัญใน การสรางความแข็งแกรงใหกับประชาธิปไตย โดยรูปแบบบางประการของทุนทางสังคมนั้น กอใหเกิด ผลดีตอประชาธิปไตยและความเขมแข็งของสังคม                                                              5 ถวิลวดี บุรีกุล. ทุนทางสังคมของผูหญิง : ความยั่งยืนของประชาธิปไตย. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. 2551. หนา 7-9. ทุนทางสังคม ยังหมายถึง สถาบัน ความสัมพันธ และขนบธรรม- เนียม ตางๆที่กอรูปปฏิสัมพันธทางสังคมภายในสังคมทั้งในเชิงปริมาณ และคุณภาพ ทุนทางสังคมเปน "ความเกี่ยวพันตางๆทางสังคม หรือ เครือขาย ตางๆ ที่วางอยูบนหลักการของความไววางใจ การตอบแทนซึ่งกันและกัน และบรรทัดฐานตางๆของการกระทํา
  • 42.
     42 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  โดยมีแนวทางหลักๆ6 ประการ ไดแก 1) การตอบแทนซึ่งกันและกัน 2) ความไววางใจ 3) บรรทัดฐานทางสังคม 4) การมีสวนรวมในเครือขาย 5) การครอบครองและบริหารจัดการ ทรัพยากรของชุมชน (ทรัพยากรที่มีการใชและเปนเจาของรวมกันโดยกลุมคนและใชโดยสมาชิกของ กลุมเหลานั้น) และ 6) ลักษณะความกระตือรือรนในการเขามามีสวนรวมในชุมชน (หมายถึง ความ กระตือรือรนและเต็มใจของประชาชนในการเขามามีสวนรวมในชุมชนซึ่งขับเคลื่อนดวยการมีสวนรวม อยางกระตือรือรนและเต็มใจ) 3.1.2 ทุนทางสังคมเปนเรื่องของระบบคุณคา ทุนทางสังคม เปนลักษณะหนึ่งที่มีมานานในสังคมเกษตรกรรมทุกแหงในโลก นั่นคือ การ ชวยเหลือกัน แตปจจุบันที่ชีวิตของแตละคนคํานึงถึงสิทธิสวนตัวมากขึ้น จึงลดความรับผิดชอบตอสิ่งที่ เปนของคนอื่นหรือสวนรวม ทําใหมีชีวิตที่หางกันมากขึ้น ทําใหทุนทางสังคมลดลง 1) วัฒนธรรม เปนวิถีชีวิตที่สืบทอดกันมายาวนานและเปนที่ยอมรับในสังคมนั้นๆ ซึ่งมี ความหลากหลายในแตละพื้นที่ โดยอยูในรูปของความเชื่อ ความศรัทธา จารีตประเพณีที่ดีงาม คานิยม ความเปนไทย นอกจากนี้ ยังมีในรูปของแหลงประวัติศาสตร โบราณสถาน ฯลฯ วัฒนธรรม เปนตัวยึดโยงคนในสังคมใหตระหนักถึงรากเหงาของตนเอง เกิดความหวงแหน ภูมิใจที่จะรักษา อนุรักษ ฟนฟู พัฒนา และตอยอด เพื่อประโยชนตอตนเอง ครอบครัว ชุมชน และประเทศ “ทุนทางสังคม” คือ ระบบคุณคา ซึ่งประกอบดวยตัวคุณคาที่รอยรัดผูคน เขาดวยกันใหอยูเปนครอบครัว ชุมชน เปนกฎเกณฑ ระเบียบ จารีตประเพณี วิถีปฏิบัติของชุมชน การเชื่อมโยงคนกับธรรมชาติกับคนอื่น เปนพี่เปนนอง เปนกลุมเปนกอน ไมอยูแบบตัวใครตัวมัน ทุนทางสังคมเปนคุณธรรมตางๆ ความไวใจกัน ความเอื้ออาทรตอกัน การพึ่งพาอาศัยกัน การที่ทําใหมี ความสัมพันธอันดีตอกัน  “ทุนทางสังคม” หมายถึง ผลรวมของสิ่งดีงามตางๆ ที่มีอยูในสังคม ทั้งใน สวนที่ไดจากการสั่งสมและการตอยอด รวมถึงการรวมตัวของคนที่มีคุณภาพ เพื่อสรางประโยชนตอสวนรวม บนพื้นฐานของความไวเนื้อเชื่อใจ สายใยแหง ความผูกพันและวัฒนธรรมที่ดีงาม ตลอดจนการมีองคความรูและภูมิปญญา
  • 43.
      43 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  2) องคความรู ประกอบดวยภูมิปญญาทองถิ่นและความรูที่เกิดขึ้นใหม โดยภูมิปญญา ทองถิ่น เปนศาสตรและศิลปของการดําเนินชีวิตที่สืบทอดมาจากบรรพบุรุษ เปนฐานคิดและ หลักเกณฑการกําหนดคุณคาและจริยธรรมที่มีการสั่งสมสืบทอดกันมายาวนาน ทําใหเกิดความ หลากหลายของความรูที่นํามาใชประโยชนไดและสรางสมดุลในการอยูรวมกันของคนและ ธรรมชาติ 3.1.3 ทุนทางสังคมเปนสินคาสาธารณะ ทุนทางสังคม ยังมีลักษณะที่เปนสินคาสาธารณะ เหมือนกับการมีอากาศบริสุทธิ์หรือการ มีถนนที่ปลอดภัย ซึ่งอาจมีองคกรนิติบุคคลเปนตัวแทนในการจัดการได นั่นหมายถึง ทุนทางสังคม มีลักษณะเปนผลพลอยไดที่เกิดจากกิจกรรมทางสังคม ทุนทางสังคม ประกอบดวย ขอผูกมัด บรรทัดฐาน และความไววางใจ ที่สามารถ แลกเปลี่ยนระหวางกัน เชน การที่สมาชิกของชมรมรองเพลงเขามามีกิจกรรมรวมมือกัน ก็เปนเพราะ เขาชอบรองเพลง ไมใชเพราะเขาตองการรวมมือเพื่อสรางเครือขายสังคมที่แข็งแรง แตโดยผลพลอยได ก็คืออยางนั้น 3.1.4 ทุนทางสังคมเปนปจจัยขับเคลื่อนในเรื่องการเมืองการปกครอง ทุนทางสังคม หมายถึง "เครือขายของการรวมตัวกันในรูปแบบตางๆ ภายในประชาสังคม บรรทัดฐาน และความไววางใจ" ซึ่งสงเสริมใหผูมีสวนรวมทางการเมืองสามารถกระทําการรวมกันได อยางมีประสิทธิภาพในการบรรลุจุดมุงหมายรวมกัน 3.2 ทุนทางสังคมประกอบไปดวยอะไรบาง องคประกอบของทุนทางสังคมมีหลายรูปแบบ คือ 1) การรวมกลุมในลักษณะเฉพาะ เชน ความสัมพันธ 2) การสื่อสาร 2 ทาง ความไววางใจและความรูสึกทางบวก 3) วัฒนธรรมชุมชน เปนสิ่งผูกพันแนบแนนกับวิถีชีวิตของคนในชุมชน เปนสิ่งสะทอน ใหเห็นถึงวิธีการคิด การมองโลก ความเชื่อและจิตสํานึกที่สัมพันธกับบุคคลในระดับปจเจกบุคคล ไดแก ความเชื่อในสิ่งศักดิ์สิทธิ์ พิธีกรรมและประเพณีตางๆ ตามแตละเชื้อชาติ 4) กฎจารีต ประเพณี เปนลักษณะเฉพาะของทองถิ่นที่หลอหลอมจากประสบการณของ คนรุนหนึ่งไปสูอีกรุนหนึ่ง เปนสํานึกของคนในชุมชนที่มุงสรางระบบขึ้นมา เพื่อดูแลควบคุมชุมชนให ดําเนินชีวิตไปตามระบบคิดของชุมชนนั้น
  • 44.
     44 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  5)ภูมิปญญาทองถิ่น เปนกระบวนการเรียนรูที่ชุมชนสั่งสมกันมา เชน ภูมิปญญาดาน เกษตรกรรม การแพทยพื้นบาน เปนตน 6) ระบบกรรมสิทธิ์ การจัดการรวมและการจัดการทรัพยากรของชุมชน 7) ระบบความสัมพันธที่มีลักษณะของการเปนครอบครัวเครือญาติ โดยมีความ เอื้อเฟอเผื่อแผกัน ชวยเหลือเกื้อกูลกันในยามตกทุกขไดยาก ซึ่งเปนโครงสรางสําคัญที่จะยึดโยงชุมชน ใหเขมแข็ง 8) ทรัพยากรบุคคล แบงออกเปน 2 กลุม คือ 1) ผูนําชาวบาน พระ ผูอาวุโส ผูนํา เกษตรกร และปราชญชาวบาน ซึ่งมีความสําคัญในกระบวนการเรียนรูของชุมชน การเสริมสราง ภูมิปญญาทองถิ่น และ 2) กลุมองคกรชุมชนที่ดําเนินกิจกรรมสาธารณะ เปนกลุมที่รวมกันทางความคิด กลุมอาชีพ กลุมศาสนา เพื่อทํากิจกรรมที่เปนประโยชนตอชุมชน กลาวโดยสรุป ทุนทางสังคม ประกอบดวย ความไววางใจ ความเชื่อ ทัศนคติ พฤติกรรม บรรทัดฐานทางสังคม ประชาคม รูปแบบความสัมพันธเปนเครือขายกิจกรรมตางๆ ทุนทางสังคม เปนทรัพยากรที่มีลักษณะพิเศษ ที่ยิ่งใชยิ่งเพิ่ม ไมลดลงอยางทรัพยากรอื่น เปนทรัพยากรที่ใชอยางไมมีวันหมด ทุนทางสังคม เปรียบเสมือนสินคาสาธารณะ ไมใชของใครคนใดคนหนึ่ง ใครคนใดคนหนึ่ง ไมสามารถใชประโยชนแตเพียงคนเดียว หรือกีดกันมิใหคนอื่นไดเขามาใช 3.3 ทุนทางสังคมมีประโยชนอยางไร ทุนทางสังคมมีประโยชนมากมาย อาทิ 1) ทุนทางสังคมเปนสิ่งสําคัญที่มีสวนเพิ่มพูนผลประโยชนในดานอื่นๆ เปนขุมทรัพยของ ชุมชน ทําใหมีความตื่นตัว และพลเมืองมีใจเชื่อมโยงกัน ทําใหการทํางานเครือขายทางสังคมและ การเมืองเปนไปในแนวราบ เปนตัวเพิ่มคาความเปนน้ําหนึ่งใจเดียว ความรวมมือของพลเมือง และ บูรณภาพ ประชาธิปไตยจะดําเนินไปดวยดี ตรงขามในเขตอิทธิพลซึ่งความสัมพันธของพลเมืองไมใช แบบแนวราบ แตเปนแบบอุปถัมภ สภาพประชาธิปไตยจะมีปญหา และรัฐบาลไมมีประสิทธิภาพ เทาเขตที่เต็มไปดวย ชุมชนของพลเมือง สิ่งเหลานี้เปนรากฐานที่สงผลใหมีรัฐบาลที่ประสบความสําเร็จ และมีเศรษฐกิจที่รุงเรือง ในปจจุบัน ซึ่งแกนของมัน ก็คือ การเกิดเปนเครือขายที่หนาแนนไปดวยการสานประโยชนของทุกฝาย เขาดวยกัน
  • 45.
      45 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  2) ทุนทางสังคมกอใหเกิดสัญญาประชาคม สรางการมีสวนรวมของประชาชนอันเปนการ เสริมสรางกระบวนการประชาธิปไตย 3) ทุนทางสังคมเปนการรวมตัว อยางไมเปนทางการ ยังชวยแกปญหาที่การรวมตัวแบบ ทางการแกไมได 4) ทุนทางสังคมมีผลตอความสําเร็จของประชาธิปไตย ทุนทางสังคมจึงกอใหเกิดผลตางๆ มากมาย ทั้งกอใหเกิดทุนอื่นๆ ที่มีคุณคาตอสังคมมนุษย ตามมา เกิดสัญญาประชาคม หรือการสรางขอตกลงรวมกัน ชวยแกปญหาความขัดแยงตางๆ ได เพราะการมีความเชื่อมั่น ไววางใจ และการมีบรรทัดฐานรวมกัน ทั้งยังเสริมสรางการมีสวนรวมของ ประชาชนประชาสังคม ทําใหเกิดมีการตอรองระหวางพลเมืองและรัฐ มีความขับเคลื่อนหรือสะทอน ความตองการของประชาชนสูรัฐ อันเปนการเสริมสรางกระบวนการประชาธิปไตย 3.4 จะคนหาทุนทางสังคมไดอยางไร ทุนทางสังคมสามารถคนหาไดโดยหลายวิธี ดังนี้ 1) จัดทําตัวชี้วัดทุนทางสังคมและจัดทําแบบสํารวจทุนทางสังคมตามตัวชี้วัด เชน การ วัดระดับความไววางใจกัน การเปนสมาชิกกลุม การเขารวมกิจกรรมของชุมชน การมีกิจกรรมทาง วัฒนธรรม ประเพณี 2) จัดทําแผนที่ทุนทางสังคม โดยการคนหาทุนทางสังคมตามองคประกอบของทุนทาง สังคม เชน การระบุวาของดีในชุมชนมีอะไร อยูที่ไหน ชุมชนมีทรัพยากรอะไรบาง มีคนดี อยูที่ไหน 3) การประชุมรวมกันเพื่อคนหาทุนทางสังคม โดยสมาชิกชุมชน 3.5 ใครคือผูบอกวามีทุนทางสังคมเทาไร อยูที่ไหน 1) นักวิชาการ/ผูรู นักวิชาการหรือผูรูตางๆ อาจชวยคนหาทุนทางสังคมใหกับชุมชนนั้นๆ ไดโดยใชวิธีการตางๆ เชน การใชแบบสํารวจ แบบสอบถาม การสัมภาษณ การสนทนากับผูรู กับผูเกี่ยวของ และประชาชนในชุมชนนั้นๆ นอกจากนี้ ยังอาจมีการใชเครื่องมือตางๆ เขามา ประกอบการคนหา เชน กลองถายภาพ แผนที่ภาพถายทางอากาศ ภาพถายจากดาวเทียม แผนที่ สารสนเทศทางภูมิศาสตร ซึ่งมักเปนขอมูลที่คอนขางเปนวิชาการ แตจะไดขอมูลที่ประชาชนสามารถ นําไปใชประกอบกับขอมูลที่ประชาชนคนหากันมาไดเปนอยางดี
  • 46.
    46 ที่ดีที่สุด รูปแบบ 0 10 20 30 40 50 60 0 20 40 60 80 100 สถาบันพระ “การเสริมส 2) คนห คือประชาชน ทั้งการสังเกต ตัวอยางทุนท 0 0 0 0 0 0 0 ป 2545 17 0 0 0 0 0 0 ธันวาค 2544 ะปกเกลา สรางศักยภาพ าโดยคนในชุ นในที่นั้นเอง ตสัมภาษณ ทางสังคมขอ รอ 5 ป 2546 ป .7 19.3 คม 4 กรก 2 69.1 พผูนําการเปลี่ย มชนเอง ผูที เพราะอยูมา ณ ประชุม เป งคนไทยในเรื ความไววาง ความไ อยละของประ ป 2547 ป 2 29.8 กฎาคม 2545 84.7   ยนแปลงชุมชน ที่สามารถบอก านานและรูจั นตน รื่องตางๆ ที่ได งใจกันในสัง ไววางใจรัฐบ ะชาชนที่ไววา 2548 ป 254 39.3 53 เมษายน 2549 65. น : นวัตกรสังค กไดวาชุมชน ักพื้นที่ดี กา ดจากการสําร งคมไทย บาล างใจรัฐบาล 49 ป 2550 3.8 41.3 25 มิถุนายน 12 สิงหาคม 2550 9 45 คม”  มีอะไรดี อะไ ารคนหาก็สา รวจดวยแบบส 3 - 1 ตุลาค 30 พฤศจิก 2551 5.2 ไรคือทุนทางสั มารถทําไดห สอบถาม ม - กายน 34.4 จะเห็นไดวา คนไทยไววางใ คนอื่นนอยลง สังคม หลาย ใจ ง
  • 47.
      47 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  3.6 ไดทุนทางสังคมแลวจะเอาไปทําอะไร 1) ทุนทางสังคมทําใหรูจักตัวเอง และนํามาสูการแกปญหาของชุมชนได 2) ทุนทางสังคมสามารถนํามาใชในการเปนขอมูลพื้นฐานเพื่อการพัฒนาตอไปได เมื่อรวบรวมทุนทางสังคมไดแลว ควรนํามาเสนอใหประชาชน ผูนําชุมชน และผูบริหารใน หนวยงานตางๆ ทราบเพื่อนํามาใชในการวางแผนการพัฒนาชุมชนนั้นตอไป
  • 48.
  • 49.
  • 50.
  • 51.
      51 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  บทที่ 4 การคนหาขุมพลังชุมชนและสินทรัพยชุมชน 4.1 ขุมพลังชุมชนคืออะไร ขุมทรัพยชุมชนเปนสิ่งที่จัดวาดีในสังคม เปนทรัพยากรของชุมชน ไมวาจะเปนสิ่งมีชีวิต ไมมีชีวิต เปนมนุษย วัฒนธรรม ขนบธรรมเนียมประเพณี ศิลปะ โบราณสถาน โบราณวัตถุ ตางๆ ก็ได ขุมพลังชุมชนจัดเปนสินทรัพยชุมชนดวย 4.2 การทําแผนที่สินทรัพยชุมชน เปนกระบวนการที่ระบุไดวามีทรัพยากรอะไรบางที่เปนมนุษย สิ่งของ เงิน ผูประกอบการ และ อื่นๆ ในชุมชน เปนกระบวนการที่สําคัญสําหรับโครงการตางๆ ในชุมชน เพราะการมีขุมทรัพยชุมชน จะทําใหชาวบาน รูจักตัวเอง รูจักชุมชน กอนทําการวางแผนพัฒนาโครงการเพื่อชุมชน 4.3 จะจัดทําทําเนียบสินทรัพยชุมชนไดอยางไร ทําเนียบสินทรัพยชุมชนเปนการรวบรวมขอมูลที่เปนเรื่องของสิ่งดีๆ ในสังคมนั้นมาอยูรวมกัน ซึ่งไดมาจากหลายแหลง ไมวาจะเปนการคนหาโดยชาวบานเองหรือโดยนักวิชาการชวยคนหา การจัดทําทําเนียบอาจเริ่มตนงายๆ โดยใชแบบฟอรม ดังตัวอยางตอไปนี้
  • 52.
     52 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  การคนหาสินทรัพยชุมชนของทาน ตัวอยางแผนที่สินทรัพยชุมชน ชื่อชุมชน…........................................... ชุมชน ของเรา กายภาพ เศรษฐกิจ ชุมชน ปจเจก ชน สถาบัน สมาคม หอการคา  กลุมนักศึกษา  ชมรมดนตรี /กลุมนักเขียน  ครอบครัวคนเกง  กลุมออกกําลังกาย  กลุมแมบาน  กลุมเกษตรกร กลุมผูสูงอายุ  กลุมเยาวชน  กลุมผูชาย/กลุมผูหญิง  กลุมศาสนา กลุมนําสังคม  กลุมชีวิตอิสระ  สมาคม สวนสาธารณะ สนามเด็กเลน ชายหาด / ทะเล ทางจักรยาน  ปา / ปาชุมชน สถานที่ปกนิก ภูเขา / แมน้ํา  สวนปาลม  สวนยางพารา   ศาลาประชาคม  พื้นที่ทางกายภาพ   โรงเรียน มหาวิทยาลัย  วิทยาลัยชุมชน พิพิธภัณฑ โรงพยาบาล หองสมุด       มูลนิธิ  โรงงานอุตสาหกรรม สถาบัน  ความรู ความสามารถ  ความชํานาญ พรสวรรค คุณลักษณะพิเศษของ  พอคา พอบาน แมบาน  เยาวชน ศิลปน พระสงฆ  ผูพิการ นักกิจกรรม  ทหารผานศึก ขาราชการเกษียณ  ผูปกครอง นักเรียน ฯลฯ  ประชาชน (ปจเจกชน) รานคาของเกา โอทอป (OTOP) สหกรณ สาขาของหางใหญ ผูประกอบการรายยอย ธุรกิจไมหวังกําไร สมาคมพอคา ธนาคาร เศรษฐกิจชุมชน/ทองถิ่น
  • 53.
      53 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  แผนที่สินทรัพยชุมชนของทาน ชื่อชุมชน………………........................................................................ กรุณาเติมรายชื่อสินทรัพยชุมชนที่พบในชุมชนของทานในชองวางตามที่ทานคนพบลาสุด ชุมชน ของเรา กายภาพ เศรษฐกิจ ชุมชน ปจเจกชนสถาบัน สมาคม   สมาคม               พื้นที่ทางกายภาพ ประชาชน (ปจเจกชน)     เศรษฐกิจชุมชน/ทองถิ่น   สถาบัน 
  • 54.
     54 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ชุมชน....................................................หมูบาน............................................. ผูสัมภาษณ............................................ ผูใหสัมภาษณ.................................... มีสื่อทองถิ่น จดหมายขาวชุมชน/หมูบาน โทรทัศนชุมชน หนังสือพิมพหมูบาน วิทยุชุมชน ที่อานหนังสือพิมพ หองสมุดชุมชน มีกลุม/ชมรม/เครือขาย ผูสูงอายุ แมบาน เยาวชน เกษตรกร ผูนําศาสนา อสม. กลุม/ชมรมอื่น ๆ ชื่อ………………………………….……………….. มีกิจกรรมในชุมชน ออกกําลังกาย ฟงเทศน / ฟงธรรม เดิน/วิ่ง เลนดนตรีพื้นเมือง เลนพระเครื่อง เลนกีฬา…………. ปองกันเอดส/เสี่ยงทางเพศ สรางบาน กิจกรรมทางศาสนา การอนุรักษวัฒนธรรม การคุมครองผูบริโภค พิทักษสิทธิชุมชน การแพทยพื้นบาน การแพทยแผนไทย การดูแล บํารุง รักษาตนเอง ขี่จักรยาน อนุรักษสมุนไพร อนุรักษภาษา/ตัวหนังสือพื้นเมือง เตนแอโรบิค รํามวยจีน/ไทย/ไทฉี จี้กง อนุรักษแมน้ํา/สิ่งแวดลอม ปลูกผักปลอดสารพิษ เกษตรอินทรีย ปองกัน/ตอตานยาเสพติด จัดการปาชุมชน จัดการที่ดินสาธารณะ จัดการปาชุมชน สหกรณรานคา สหกรณออมทรัพย กลุมจัดการฌาปนกิจ สภาวัฒนธรรม สภาหมูบาน กลุมเกษตรกร………. ธนาคารโค-กระบือ ธนาคารขาว ประชาคม…………. พิพิธภัณฑ ………. อื่นๆ (ถามี)...................................................................... ตัวอยางแบบสํารวจเพื่อคนหา “ขุมพลัง” ชุมชน (Community Assets Survey) ชุมชนของทานมีขุมพลังใดบางที่จะนําไปสู คุณภาพชีวิตที่ดี และชุมชนเขมแข็ง ?
  • 55.
      55 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  อาคารสถานที่/อุปกรณ สิ่งอํานวยความสะดวกที่มีในหมูบานของทานมีอะไรบาง? วัด โรงเรียนชุมชน ขวง/ลาน.....……..……. โรงละคร ศูนยวัฒนธรรม/ศิลปกรรม ศูนยเศรษฐกิจชุมชน ตลาดสด/ตลาดนัด โรงพยาบาล สวนสาธารณะ สนามกีฬาโรงเรียน อาคารเอนกประสงค ศาลาประชาคมในหมูบาน ศูนยสงเสริมสุขภาพ ศูนยการเรียนรูชุมชน สถานีอนามัย ศูนยฯสาธิตผลิตภัณฑในหมูบาน สวนสุขภาพในหมูบาน อาคารออกกําลังกายในหมูบาน สวนสาธารณะในหมูบาน สนามเด็กเลน สํานักงาน อบต./ เทศบาล ศูนยฯผลิตภัณฑทองถิ่น ตลาดนัด หองสมุดหมูบาน, ชุมชน สํานักงานชุมชน ศูนยฝกอาชีพ/ศิลปาชีพ การเคหะชุมชน ศูนยถายทอดเทคโนโลยี สถาบัน สํานัก ศูนยอื่นๆ (ถามี) ………………………… คนที่มีความสามารถในหมูบานทาน มีหรือไม ? ชางกอสราง ชางไฟฟา ชางประปา หมอเมือง นักกีฬา ประธานกลุมหนุมสาว ประธานกลุมผูสูงอายุ ประธานกลุมแมบาน ประธานกลุม…………… อสม. พระสงฆ ศิลปน………………….. นักกิจกรรมประชาธิปไตย นักกิจกรรมสิ่งแวดลอม นักกิจกรรมสุขภาพ ผูนําธรรมชาติ………… ทรงคุณวุฒิทองถิ่น/ปราชญชาวบาน……………………... อื่นๆ (ถามี ……………………………………………) ทุนธรรมชาติ มีหรือไม ? น้ําตก……………………… ที่ดินสาธารณะ……… ปาไม…………… แมน้ํา…………….. ความเขมแข็งของชุมชนจะเกิดไดอยางยั่งยืนถาวร “ตองสรางเสริมเพิ่มพลังจากขางใน มิใช อุปถัมภ ทําใหจากภายนอก”
  • 56.
     56 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  หนาตางภายในองคกรชุมชนของทาน โปรดทบทวนชนิดของสินทรัพยที่สามารถพบไดในองคกรใดองคกรหนึ่ง แลวใชหนาถัดไปกรอกรายการสินทรัพยขององคกรของทาน บุคลากร  ความสามารถของแตละคน  - ศิลปะ - ดนตรี/เพลง - กีฬา คุณลักษณะแตละคน  - ความคิด - พลังงาน - ความกระตือรือรน - การพัฒนาทักษะผูนํา - การอบรมทางเทคนิค - การมีสวนรวม - การสื่อสาร - คอมพิวเตอร - ความรูจากชุมชน อุปกรณ/เครื่องมือ  - เฟอรนิเจอร - หนังสือ - ศิลปะ - หนังสือพิมพ - เครื่องมือ - อุปกรณ/เทคโนโลยี สารสนเทศ เชน คอมพิวเตอร ฯลฯ - สื่อทั้งหลาย - ขอมูลขาวสาร - ประวัติศาสตรชุมชน พื้นที่/เครื่องอํานวยความสะดวก - หองประชุม  - หองครัว  - หองคอมพิวเตอร  - สวน  ความเชี่ยวชาญ - ดานศิลปะ  - การอานออกเขียนได  - ภาษา  - ทักษะผูนํา  - วิทยากร  - วิทยากรบริการ  - พละ  - การกีฬา  ปจจัยสําคัญ  ของแตละคน   - ความสามารถ  - ความสนใจ   - คุณลักษณสวนตัว  - ความคิด / พลังงาน / อุดมการณ / การติดตอ  เครือขายประสานงาน - องคกรเอกชน - องคกรสาธารณะ - สมาคม - ปจเจก พลังเศรษฐกิจ  - การอบรมอาชีพ - การจางงานทองถิ่น - สนับสนุนทุน - การซื้อขาย  
  • 57.
      57 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  โปรดใชแบบฟอรมตอไปนี้จัดทํา ทําเนียบสินทรัพยชุมชนของทาน ชุมชนของทาน มีผูคน บุคลากร ความรู ความสามารถ ความเชี่ยวชาญ และเครื่องมืออํานวยความ สะดวก • โปรดระบุสินทรัพยของชุมชนทาน • จัดทํา ทําเนียบสินทรัพย • ใชหนาตอไปประสานสินทรัพยกับโครงการ บุคลากร พื้นที่และเครื่องอํานวยความ สะดวก  เครื่องมือ/อุปกรณ  ความเชี่ยวชาญ ปจจัยสําคัญ  เครือขายของการประสานงาน พลังเศรษฐกิจ 
  • 58.
     58 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  การนําสินทรัพยชุมชนของทานไปใชในโครงการพัฒนา เมื่อมองเขาไปในชุมชนของทานจะพบสินทรัพยมากมายที่สามารถนําไปใชเพื่อทําใหโครงการเขมแข็ง โปรดระบุสินทรัพย ในชุมชนของทาน เราจะนําสินทรัพยชุมชน มาใชงานโครงการไดอยางไร? บุคลากร ความชํานาญ/เชี่ยวชาญ พลังทางเศรษฐกิจ ปจจัยสําคัญ การประสานเครือขาย พื้นที่และเครื่องอํานวยความสะดวก เครื่องมือ/อุปกรณ
  • 59.
      59 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  ตัวอยางการจัดทําทําเนียบความสามารถในตัวของทานและสมาชิกในชุมชน บทนํา ฉันชื่อ............................................ทานชื่ออะไร.......................................... ขอบคุณที่มาวันนี้ มีใครคุยกับทานหรือยังวา • การแบงปน “พรสวรรค” หมายถึงอะไร? • ทานเขาใจวายังไง? ปกติแลวแลวเรามีความเชื่อวา พระเจาประธานชีวิต ความสามารถ และสติปญญามาใหเรา ซึ่งสามารถนํามาใชในชุมชนได ผมใครขอเวลาพูดคุยกับทานสักนิดหนึ่ง ในเรื่องของขวัญและทักษะ ของทาน พรสวรรค (Gift) คือ สิ่งที่เปนความสามารถ ทักษะ ที่ติดตัวมาตั้งแตเกิด เราอาจพัฒนามัน ขึ้นมาเองโดยไมมีใครสอนเรา 1. อะไรคือสิ่งที่ผูอื่นพูดถึงในตัวเราวาเรามีดี? 2. ใครคือคนที่ในชีวิตของเราที่เรามีแตใหคุณใหยังไง? 3. คุณไดแลกเปลี่ยนครั้งสุดทายเมื่อไหร? 4. คุณเคยใหอะไรผูอื่นที่ทําใหคุณรูสึกดี ทักษะ (Skills) บางครั้งเรามีความเฉลียวฉลาดในชีวิตประจําวัน เชน ทํากับขาว เลนดนตรี พูดในที่ชุมนุมชน หรือซอมแซมของใช 1. คุณทําดวยความเริงราหรือไม? 2. หากคุณเริ่มงานธุรกิจ มันจะเปนอยางไร 3. คุณอยากจะทําอะไรที่มีคนจายเงินใหคุณทํา? 4. คุณเคยทําอะไร สําเร็จบาง หรือคุณเคยซอมอะไรหรือไม ความใฝฝน (Dreams) มีสิ่งใดบางที่ทานอยากจะมี หรืออยากจะทําใหสําเร็จ? 1. ทานมีความใฝฝนอะไรบาง? 2. ถาหากวาทานจะอธิษฐานอะไรก็ได 3 ประการทานจะอธิษฐานวายังไง?
  • 60.
     60 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ตัวอยางของการจัดทําทําเนียบความสามารถ/พรสวรรคของทาน ความสามารถที่ฉันอยากจะแบงปนใหกับชุมชนของฉัน 1.พรสวรรคในสวนของหัว (Head) สมอง ความรู ปญญา ความหลักแหลม - ฉันเปนวิทยากร เรื่อง..หมอดิน ทําดอกไมจันทน ทําอาหาร ................................................. ........................................................................................................................................... - ฉันเคยทํางานใหชุมชน ที่เขายอมยกให เรื่อง....................................................................... ........................................................................................................................................... - สิ่งที่ฉันรูหรือสนใจจะคุยกับใครๆ บอย เชน • งานศิลปะ............................................................................................................. • ประวัติศาสตร ...................................................................................................... • ศาสนา................................................................................................................. • ........................................................................................................................... • ฉันจําเกงในเรื่องตาง ๆ เชน o วิถีชีวิต/การละเลน........................................................................................... o วัฒนธรรมชุมชน.............................................................................................. o งานพัฒนาชุมชน............................................................................................. 2.พรสวรรคในสวนของมือ (Hand) สิ่งที่ฉันทําเปนอยางคลองแคลว เชน - ฉันเกงงานชาง เชน ไฟฟา ประปา ชางกอสราง คอมพิวเตอร............................................... - ฉันเลนกีฬาเกง เชน เปตอง ปงปอง ฟุตบอล.................................................................... - ฉันเลนดนตรีเกง เชน เปาขลุย ตีระนาด ดีดกีตาร............................................................. - ฉันทําสวนเกง เชน ปลูกผัก ทําเกษตรอินทรีย................................................................... - ฉันทํากับขาวเกง เชน แกงไตปลา คั่วกลิ้ง ขนมจีนซาวน้ํา ................................................ - ฉันทํางานฝมือเกง เชน นวด เย็บปกถักรอย ....................................................................
  • 61.
      61 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  3. พรสวรรคในสวนของหัวใจ (Heart) ฉันใสใจกับ : • ชีวิต เรื่อง................................................................................................................ • ศีลธรรม เรื่อง................................................................................................................ • สังคม เรื่อง............................................................................................................... • โลก เรื่อง………………………………………………………………………………… • ธรรมชาติ เรื่อง............................................................................................................... • ฉันรักสิ่งแวดลอมและเด็ก ๆ เชนเรื่อง............................................................................... • ฉันรักบานเกิด อยากทําอะไรดีๆ ใหบานเราเรื่อง................................................................. • ฉันอยากทํางานเพื่อสวนรวม เรื่อง..................................................................................... • ฉันเปนแฟนพันธแทเรื่อง.................................................................................................. • ฉันภาคภูมิใจอยากแสดงใหโลกรู เรื่อง.............................................................................. 4. ความใฝฝน (Dreams) มีสิ่งใดบางที่ทานอยากจะมีหรืออยากจะทําใหสําเร็จ ? • ทานมีความใฝฝนอยากจะเห็นบานเรามี............................................................................ .................................................................................................................................................... • ถาหากวาทานจะเสกอะไรก็ไดใหมีในหมูบานของทาน 3 ประการ ทานจะเสกอะไรบาง ? 1) ........................................................................................................................ 2) ....................................................................................................................... 3) ....................................................................................................................... 5. ในความเปน “พลเมืองเขมแข็ง” ของทานในวันนี้ ทานคิดวาเรานาจะริเริ่มทําอะไรใหเปนที่ประจักษไดบาง ? .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................
  • 62.
  • 63.
  • 64.
  • 65.
      65 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  บทที่ 5 นวัตกรสังคมกับชุมชนยั่งยืน ในการเสริมสรางทุนทางสังคม เราตองการผูนําที่จะมาชวยในการคนหาทุนทางสังคมและเปน ผูนํามาสูการเปลี่ยนแปลงชุมชนโดยใชทุนทางสังคมเปนฐาน เขาผูนั้นเราเรียกวา “นวัตกรสังคม” 5.1 ความหมาย 5.1.1 ความหมายของ “นวัตกรสังคม” บุคคลที่ตองการใหเกิดการเปลี่ยนแปลงขึ้นในกลุม องคกร ชุมชน และสังคม ในเรื่องใด เรื่องหนึ่ง และตองทํางานรวมกับบุคคล กลุมบุคคล เพื่อผลักดันใหเกิดการเปลี่ยนแปลงขึ้นตามที่ ตองการ 5.1.2 ชุมชนยั่งยืน ชุมชนยั่งยืน เปนแนวคิดหนึ่งใน การพัฒนาที่อยูบนพื้นฐานการพึ่งพาตนเอง โดย อาศัยระบบการจัดการของชุมชนในการพัฒนาตางๆ ที่ชุมชนเปนผูเรียนรู ผูเลือกสรร ผูวางแผน ผูปฏิบัติ และรับผลจากการปฏิบัตินั้น ดวยวิธีคิดที่มีพื้นฐานมาจากระบบคิดเดิมของชุมชน หรือ ภูมิปญญาพื้นบานผสมผสานเขากับวิธีคิดและระบบการจัดการใหมของสังคม ชุมชนยั่งยืน มีความเปนองครวม ของสรรพสิ่งเปนพื้นฐานและมีความเดนชัด ในแนวทางเฉพาะดานเปนทางเลือก ชุมชนยั่งยืน เนนคุณคาของ “คนและสรรพสิ่ง” อันหมายถึงทรัพยากรและเทคโนโลยี ตางๆ ควบคูไปกับการจัดการที่มีประสิทธิภาพ ซึ่งไมไดหมายถึงระบบการจัดการงานดานเดียว แตมี ระบบการบริหารและการพัฒนา “คนเปนแกนกลาง” ของการทํางาน ชุมชนยั่งยืน เปนการพัฒนาแบบครบครัน พัฒนาทุกดานไปพรอมกันโดยมีการ อยูรวมกันเปนชุมชนที่มีความเอื้อเฟอเผื่อแผ รูจักให และเปาหมายใหญอยูที่มีความเคารพตอ ทั้งตนเอง ผูอื่น และสิ่งแวดลอมรอบขาง ชุมชนยั่งยืน เนนการกระจายการพัฒนาไปสูทุกสวนของชุมชน ไมใชระบบที่ให โอกาสกับผูที่อยูเหนือกวาทางดานเศรษฐกิจหรือการเมือง
  • 66.
     66 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  ชุมชนยั่งยืนเปนความยั่งยืนของคนหรือสังคมชุมชน ซึ่งเปนการพัฒนาที่มีความ ตอเนื่องจากรากฐานทางวัฒนธรรมของตนเอง 5.2 องคประกอบของชุมชนยั่งยืน • ภูมิปญญาและความรูที่สืบสาน และประยุกตใหสอดคลองตอการเปลี่ยนแปลงจากภายนอก • องคกรชุมชนและกลุมผูทําที่มีคุณธรรมและภูมิปญญา รวมถึงการจัดตั้งกลุมและจัดระเบียบ ในชุมชน • เวทีการเรียนรูและกระบวนการเรียนรูอยางตอเนื่องเพื่อใหเทาทันตอการเปลี่ยนแปลงและการ รุกจากภายนอก 5.3 บทบาทสําคัญของ นวัตกรสังคม เพื่อการสรางเสริม “ชุมชนยั่งยืน” • เปนผูสรางแรงบันดาลใจ กระตุน จูงใจใหผูอื่นเห็นความสําคัญและความจําเปนของการ เปลี่ยนแปลง ทําใหทุกคนเกิดความรูสึกมั่นคง มีความหวังในทางบวก สรางความรูสึกเปนทีมเพื่อ กระตุนใหทุกคนรวมมือกันจนเกิดพลังพฤติกรรม • เปนผูใหคําปรึกษา ชวยแกไขปญหา โดยติดตามผลการปฏิบัติงานอยางตอเนื่อง เพื่อ ความกาวหนาและชวยคลี่คลายจุดที่เปนปญหา ชวยผอนคลายความกดดันจากการตอตานการ เปลี่ยนแปลง ตลอดจนชวยแกปญหาความหวาดกลัว วิตกกังวล • เปนผูสื่อสาร ชี้แจง ถายทอดขาวสารขอมูลใหทุกคนไดเขาใจ คลอยตาม นําเสนอวิสัยทัศน เปาหมายใหทุกคนรับรูอยางชัดเจน สม่ําเสมอตอเนื่อง • เปนผูที่เปนตัวเรงใหเกิดการเปลี่ยนแปลง (Catalyst) แกปญหา (Solution given) ใหความ ชวยเหลือ อํานวยความสะดวก อํานวยกระบวนการเปลี่ยนแปลง (Process Helper/ Facilitator) และ เปนผูที่เชื่อมโยงระหวางแหลงทรัพยากร (Resource Linker) • เปนผูที่เปนทั้งผูริเริ่ม ชวยเหลือใหเกิดการเปลี่ยนแปลง และทําใหบุคคลอื่นเกิดการยอมรับตอ สิ่งใหม โดยมีความยืดหยุน ปรับ ประยุกตใช ดวยความมุงมั่นจริงจังตอความสําเร็จ • เปนผูสรางโอกาส กระตุน สนับสนุน สงเสริมกระบวนการชุมชนในการรมกันวิเคราะห ริเริ่ม และวางแผนการใชในการพัฒนาชุมชนของตน
  • 67.
      67 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  • เปนผูนําเทคนิคตางๆ ไปใชในชุมชน เพื่อใหชุมชนเขามามีสวนรวม ซึ่งจะเปนการสราง ประสบการณ และชวยใหชุมชนสามารถคนหา วิเคราะห สรุป และ วางแผนไดอยางเปนระบบ ทั้งการ คนหาขอมูลที่ตองการการมองปญหา มองแนวทางแกไข หรือการพัฒนา ซึ่งจะมีสวนทําใหการพัฒนา เปนไปตามความตองการของชุมชนที่แทจริง อันจะนําไปสูขบวนการของการพัฒนาที่ยั่งยืนไดในที่สุด • รวมคนหาความจริง แลกเปลี่ยนแนวคิดและขอมูลอยางจริงจัง โดยคํานึงถึงความยืดหยุนของ วิธีการ การใชโอกาสใหเปนประโยชน เพื่อใหเกิดการเรียนรู ปรับตัว ปรับวิธีการ ใหเขากับกระบวนการ เรียนรูที่กําลังดําเนินอยูโดยไมยึดเอาตัวเองเปนสําคัญ
  • 68.
  • 69.
      69 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  บทที่ 6 การวางแผนปฏิบัติการโดยใชทุนทางสังคมเปนฐาน 6.1 การนําขอมูลทุนทางสังคมไปใช การนําขอมูลทุนทางสังคมไปใชในการวางแผนเพื่อการพัฒนาสังคมแบบมีสวนรวม เริ่มตนดวย คําถาม 3 ขอที่ตองหาคําตอบ คือ 6.1.1 มีอะไร ? เมื่อมีขอมูลเรื่องทุนทางสังคมในดานตางๆ ไมวาจะเปน ขอมูลสํารวจโดยประชาชนเอง เชน ขุมทรัพยชุมชนดาน • วัฒนธรรม ขนบธรรมเนียม ประเพณี • โบราณสถาน โบราณวัตถุ • ปราชญชาวบาน ขุมความรู คนดีศรีสังคม ขอมูลจากการสํารวจโดยนักวิชาการ เชน ทุนทางสังคมเรื่อง • ความไววางใจกันในชุมชน • การรวมกลุมในชุมชน เพื่อทํากิจกรรมเพื่อสวนรวม • แผนที่ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม เชน ภูเขา แหลงน้ํา ดิน หิน ทราย • ขอมูลอื่นๆ เชน สภาพเศรษฐกิจ สังคม (รายได รายจาย อาชีพ) 6.1.2 เอาไปทําอะไร ? ขอมูลเหลานี้ถือวาเปนฐานขอมูลของชุมชนนั้นๆ ที่ทําใหประชาชนรูจักตัวเอง รูจักชุมชน มากขึ้น สามารถนําขอมูลเหลานี้มารวมกันและแลกเปลี่ยน เพื่อใชในการวางแผนอนาคตของตนเองได 6.1.3 ทําอยางไร ? ในที่นี้ขอเสนอวิธีการงายๆ ในการนําขอมูลที่มีมาใชประโยชนดวยเทคนิคการวางแผนเพื่อ พัฒนาสังคมแบบมีสวนรวม
  • 70.
     70 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  -แนะนําเหตุการณ ทําแผนพัฒนาเพื่ออะไร - บอกขอมูลพื้นฐานซึ่งเปนขอมูลทุนทางสังคมที่มีอยู และประโยชนของทุนทางสังคมเพื่อแผนพัฒนา - กลาววัตถุประสงค ระยะเวลาที่ใช ในการดําเนินกิจกรรม - เมื่อทําแผนพัฒนาโดยการมีสวนรวมและใชทุนทางสังคม เปนฐาน - ความผูกพันของประชาชนที่มีเพื่อให แผนงานประสบความสําเร็จอยางแทจริง - กําหนดกิจกรรมที่ตองทํา สภาพความเปนจริง จุดออน จุดแข็ง ขั้นตอนที่ 1  บริบท ขั้นตอนที่ 2              หัวใจแหงชัยชนะ ขั้นตอนที่ 3               สภาพความเปนจริง ในปจจุบันของชุมชน ทุนทางสังคมของชุมชน เปนอยางไร ขั้นตอนที่ 4              สัญญาใจ ขั้นตอนที่ 5               กําหนดกิจกรรม การดําเนินการ โดยการประชุมปฏิบัติการ แบบมีสวนรวม  พัฒนาแลว ประชาชน จะไดอะไร ประชาชน จะกลาวถึงเรา วาอยางไร
  • 71.
      71 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  - กําหนดแผนงานที่ระบุ กิจกรรม วัตถุประสงค เวลาดําเนินการ ตัวชี้วัด วิธีเก็บขอมูล แหลงทุน ผูรับผิดชอบ - ยืนยันความมุงมั่นของทุกคน โดยการไตรตรองทบทวน แผนงานที่ทําเสร็จเรียบรอยเพื่อความถูกตองเหมาะสม เมื่อเสร็จสิ้นแลว เราจะไดกิจกรรมที่ตองทําตอไปและรูวาจะไปหาการสนับสนุนจากที่ไหน ซึ่งสามารถนําไปเสนอขอการสนับสนุนจากกลุมชาวบานเอง จากองคกรปกครองสวนทองถิ่น หรือ หนวยงานตางๆ ของรัฐก็ได แลวแตเรื่องนั้นจะเกี่ยวของกับอะไร ที่สําคัญบางกิจกรรมทําไดกอนเลย โดยชาวบานเอง และยังไดผูรับผิดชอบอีกดวย ขั้นตอนที่ 6 ปฏิทินกิจกรรม / แผนงาน ขั้นตอนที่ 7            ทบทวนความเหมาะสม 
  • 72.
  • 73.
      73 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  บทที่ 7 การประเมินผลและถอดบทเรียน เมื่อดําเนินโครงการไประยะหนึ่ง เรานาจะรูวาไดผลตามที่ตั้งใจไวหรือไม จึงควรมีการ ประเมินผลดวย 7.1 การประเมินผลโครงการ 7.1.1 ปญหาของการประเมินผลโครงการ ที่ผานมาพบปญหา 3 ประการ คือ 1) ผูปฏิบัติอยูในฐานะ “ผูถูกประเมิน” โดยผูประเมิน 2) ปญหาการยอมรับ “ผลการประเมิน” 3) ผลการประเมินไมถูกนําไปใชประโยชน การประเมินผลไมนําไปสูการปรับปรุงโครงการ ใหบรรลุเปาหมายหรือนําไปพัฒนาโครงการ การประเมินในแนวคิดใหม เพื่อการเรียนรูและพัฒนา 7.1.2 ความแตกตางของการประเมินผล 2 แนวทาง 1) การประเมินแบบดั้งเดิม - คนนอกโครงการเปนผูประเมิน - ผูทรงคุณวุฒิเปนผูรับผิดชอบในการประเมิน - ประเมินโดยผูทรงคุณวุฒิ - การตัดสินผลการประเมินอยางอิสระโดยผูประเมิน 2) การประเมินเพื่อการเรียนรู - คนในโครงการเปนผูประเมิน - กัลยาณมิตรโครงการเปนผูรับผิดชอบในการประเมิน
  • 74.
     74 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  -ภาคีโครงการประเมินตนเองและพัฒนาตนเอง - การตัดสินใจผลการประเมินแบบรวมมือระหวางภาคี 7.1.3 การประเมินผลเพื่อการเรียนรู แบงออกเปน 3 แนวทาง ประกอบดวย 1) การประเมินผลภายใน (Internal Evaluation) 2) การประเมินแบบมีสวนรวม (Participatory Evaluation) 3) การประเมินแบบเสริมพลัง (Empowerment Evaluation) 3.1) แนวคิดสําคัญของการประเมินแบบเสริมพลัง “ประเมินตนเองเพื่อยกระดับความสามารถ ของผูที่เกี่ยวของกับโครงการเพื่อใหบรรลุเปาหมาย” • การพัฒนา • ความเปนเจาของการประเมิน • ภาคีทุกฝายเกี่ยวของ • ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม • เกิดความเปนธรรม เสมอภาค เทาเทียม • ขอมูลจากของจริง ประสบการณจริง • กลยุทธอยูบนฐานขอมูลเชิงประจักษ • พัฒนาสมรรถนะของผูมีสวนไดเสีย • องคกรพัฒนา • ความรับผิดชอบตอสังคม สงมอบผลลัพธ ผลงาน 3.2) คานิยมรวมในการประเมินผลเพื่อการเรียนรู • การประเมินผลเปนงานในหนาที่ของทุกคนที่เกี่ยวของ • “หลายหัวดีกวาหัวเดียว” • การประเมินตองทําตอเนื่อง และเพื่อมองไปขางหนา • เกิดการแลกเปลี่ยน (Share) การใช (Use) และการบันทึก เพื่อประโยชนของทุกคน
  • 75.
      75 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  7.1.4 ขั้นตอนการประเมินผลโครงการ 1) กําหนดวัตถุประสงคในการประเมิน 2) กําหนดกรอบในการประเมิน (จากการทบทวนโครงการ และแนวคิดทฤษฎีที่เกี่ยวของ) 3) สรางตัวชี้วัดที่มีความสําคัญ (Key Performance Indicator : KPI) 4) กําหนดเกณฑในการประเมิน 5) สรางเครื่องมือในการประเมิน/กําหนดแหลงขอมูลและวิธีในการประเมิน) 6) เก็บขอมูลและวิเคราะหผลการประเมิน 7) สื่อสารและใชประโยชนจากผลการประเมิน 7.2 การถอดบทเรียนจากผลการประเมิน (Lesson Learned Evaluation) - เปนการสกัดความรูที่เกิดขึ้นจากผลการประเมินโครงการวา มีเงื่อนไขปจจัยใดบางที่สงผลให โครงการมีผลการดําเนินงานเปนเชนนั้น - การถอดบทเรียนจากผลการประเมิน ความสําคัญ คือ ตองมีผลการประเมินที่ถูกตอง เชื่อถือ ได และตรงตามสภาพที่เปนจริง ขั้นตอนในการถอดบทเรียน จากผลการประเมิน คําถามในการถอดบทเรียน 1. สรุปผลการประเมินโครงการ 2. วิเคราะหปจจัยเงื่อนไขที่สงผลตอ ผลลัพธของการดําเนินโครงการ (ทั้งที่สงผลในทางบวกและในทางลบ) 3. อธิบายวาปจจัยเงื่อนไขนั้น สงผลตอ ผลลัพธของโครงการอยางไร 4. เขียนและใหขอเสนอแนะของแตละ บทเรียน 1. ผลการดําเนินงานเปนไปตามที่ คาดหวังหรือไม อยางไร 2. การที่ไดผลเชนนั้น เปนเพราะปจจัย อะไรบาง ทั้งปจจัยจากโครงการนี้ และปจจัยภายนอกอื่นๆ 3. ปจจัยนั้นสงผลอยางไรตอผลการ ดําเนินงาน 4. หากตองการรักษาผลที่ดีไว / ทําให ดียิ่งขึ้น หรือไมใหเกิดผลที่ไมดีขึ้นอีก จะตองทําอยางไร
  • 76.
     76 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน : นวัตกรสังคม”  7.3การถอดบทเรียนดวย AAR การถอดบทเรียนดวยเอ เอ อา (AAR หรือ After Action Review) คือ “การเรียนรูระหวางทํางาน” ขั้นตอนหนึ่งในวงจรการทํางานเปนการทบทวนวิธีการทํางานทั้งดานความสําเร็จและปญหาที่เกิดขึ้น ทั้งนี้ ไมใชเพื่อคนหาคนที่ทําผิดพลาด ไมใชการกลาวโทษใครทั้งสิ้น แตเพื่อแกปญหาที่เกิดขึ้น 7.3.1 จุดเดนของการถอดบทเรียนระหวางปฏิบัติงาน 1) ทําใหเรียนรูปญหาที่เกิดขึ้น 2) ฝกการรับฟงความคิดเห็นหรือคําแนะนําของเพื่อนรวมงาน 3) ทํางานเปนทีม 4) สามารถใชเทคนิคนี้กับงานทุกอยาง 7.3.2 วิธีการถอดบทเรียน คือ การตอบคําถาม 4 คําถาม 1) สิ่งที่คาดวาจะไดรับจากการทํางานคืออะไร 2) สิ่งที่เกิดขึ้นจริงคืออะไร (ในที่นี้โดยใหพิจารณาจาก 1. การเปนไปตามวัตถุประสงค 2. อะไรที่ไมเปนไปตามเปาหมาย และ 3. อะไรที่เกินความคาดหมายหรือไมคิดวาจะเกิดขึ้น) 3) ทําไมจึงแตกตางกัน 4) สิ่งที่ไดเรียนรูและวิธีการลด หรือแกความแตกตางคืออะไร 7.3.3 ขั้นตอนของเอ เอ อา (AAR) 7 ขั้นตอน 1) ประเมินเร็วที่สุดหลังจากจบงานนั้นๆ 2) ไมมีการกลาวโทษ ซํ้าเติม มีบรรยากาศที่เปนกันเอง 3) มี “คุณอํานวย” คอยอํานวยความสะดวก กระตุน ตั้งคําถามใหทุกคนไดแสดงความ คิดเห็น ขอเสนอแนะของตน 4) ถามตัวเองวาสิ่งที่คุณควรไดรับคืออะไร 5) ดูวาสิ่งที่เกิดขึ้นจริงคืออะไร 6) ความแตกตางคืออะไร ทําไมจึงตางกัน 7) จดบันทึกเพื่อเตือนความจําวาวิธีการใดบางที่คุณไดเคยนํามาแกปญหาแลว คําตอบ ที่ไดไมใชคําตอบสุดทายเพราะเมื่อเวลาเปลี่ยนไป บริบทเปลี่ยนไป ยอมทําใหเกิดปญหาใหมได
  • 77.
      77 สถาบันพระปกเกลา “การเสริมสรางศักยภาพผูนําการเปลี่ยนแปลงชุมชน :นวัตกรสังคม”  บรรณานุกรม คนึงนิจ ศรีบัวเอี่ยม และคณะ. แนวทางการเสริมสรางประชาธิปไตยแบบมีสวนรวมตามรัฐธรรมนูญ แหงราชอาณาจักรไทย พ.ศ.2540 : ปญหา อุปสรรค และทางออก. กรุงเทพฯ : สถาบัน พระปกเกลา. 2545. เจมส แอล เครตัน. คูมือการมีสวนรวมของประชาชนในการตัดสินใจของชุมชน. แปลโดย ศ.นพ.วันชัย วัฒนศัพท. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. 2543. ถวิลวดี บุรีกุล. การมีสวนรวม : แนวคิด ทฤษฎี และกระบวนการ. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกลา. 2548. ถวิลวดี บุรีกุล. ทุนทางสังคมของผูหญิง : ความยั่งยืนของประชาธิปไตย. กรุงเทพฯ : สถาบัน พระปกเกลา. 2551. บวรศักดิ์ อุวรรณโณ และ ถวิลวดี บุรีกุล. ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม. กรุงเทพฯ : สถาบัน พระปกเกลา. 2548.
  • 78.