3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Alina Krawczak
Ewa Łoś
Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii
organizmu człowieka 322[10].O1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
Recenzenci:
dr hab. Anna Gumieniczek
dr Dorota Kowalczuk
Opracowanie redakcyjne:
mgr Ewa Łoś
mgr Alina Krawczak
Konsultacja:
dr hab. Henryk Budzeń
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].O1.03
„Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka”, zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu technik farmaceutyczny.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Organizm jako całość 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzające 10
4.1.3. Ćwiczenia 10
4.1.4. Sprawdzian postępów 11
4.2. Budowa i czynność narządów układu ruchu 12
4.3. Budowa i czynność układu nerwowego 30
4.4. Budowa i czynność układu krążenia 41
4.5. Budowa i czynność układu oddechowego 52
4.6. Budowa i czynność układu moczowego 56
4.7. Budowa i czynność układu rozrodczego 59
4.8. Budowa i czynność układu trawiennego 63

3
4.9. Budowa i czynność układu endokrynologicznego 68
4.10. Budowa i czynność skóry i narządów zmysłu 73
4.11. Podstawowe procesy patologiczne 76
4.12. Patologia układowa 82
5.Sprawdzian osiągnięć 95
6.Literatura 102

4
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o budowie, czynności
i zaburzeniach w funkcjonowaniu organizmu człowieka.
W poradniku zamieszczono:
– wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
– cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
– materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
– zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
– ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
– sprawdzian postępów,
– sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,
– literaturę uzupełniającą.

5
Schemat układu jednostek modułowych
322[10].O1.02
Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów
społecznych
322[10].O1.03
Charakteryzowanie budowy, fizjologii
i patofizjologii organizmu człowieka
322[10].O1.04
Stosowanie przepisów prawa
i zasad ekonomiki
322[10].O1
Podstawy działalności zawodowej
322[10].O1.01
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej
oraz ochrony środowiska

6
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu biologii,
− określać funkcje fizjologiczne różnych układów organizmu ludzkiego,
− opisywać struktury anatomiczne odpowiedzialne za pełnienie tych funkcji,
− rozpoznawać zagrożenia dla zdrowia człowieka,
− przedstawiać działania sprzyjające zachowaniu zdrowia,
− przedstawiać zasady dziedziczenia,
− współpracować w grupie.
− korzystać z różnych źródeł informacji,
− obsługiwać komputer.

7
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu anatomii, fizjologii, patofizjologii,
– scharakteryzować budowę tkanek,
– rozróżnić poszczególne części ciała człowieka oraz określić ich położenie,
– scharakteryzować budowę i czynność układu nerwowego,
– scharakteryzować budowę i czynność układu krążenia,
– wyjaśnić budowę i funkcję układu oddechowego,
– wyjaśnić budowę i funkcję układu moczowego,
– wyjaśnić budowę i funkcję układu rozrodczego,
– wyjaśnić budowę i funkcję układu trawiennego,
– wyjaśnić budowę i funkcję układu endokrynologicznego,
– wyjaśnić budowę i funkcję skóry,
– wyjaśnić pojęcie zdrowia i choroby,
– dokonać klasyfikacji chorób oraz określić ich przebieg i objawy,
– scharakteryzować czynniki chorobotwórcze,
– wyjaśnić proces starzenia się ustroju,
– wyjaśnić podstawowe procesy patologiczne,
– scharakteryzować choroby dotyczące poszczególnych układów i narządów.

8
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Organizm jako całość
4.1.1. Materiał nauczania
Człowiek jest ustrojem wielokomórkowym. Powstaje przez zespolenie się komórki
płciowej żeńskiej i komórki płciowej męskiej. W ciągu życia przechodzi wiele faz rozwoju,
rozwój ten dzieli się na okres płodowy i pozapłodowy. Rozwój płodowy dotyczy wzrastania
i kształtowania się zarodka. Stopniowo zwiększa się liczba jego komórek i ich masa. Komórki
różnicują się, wyodrębniają się zespoły przystosowane do wykonywania poszczególnych
czynności rozwijającego się zarodka. W przebiegu tego różnicowania wyodrębniają się
struktury zwane tkankami.
Komórka jest strukturalną i czynnościową jednostką organizmów żywych, zdolną do
wykonywania podstawowych czynności życiowych, takich jak odżywianie, pobudliwość,
praca mechaniczna, fizyczna, chemiczna oraz rozmnażanie. Komórka składa się z dwóch
zasadniczych części: jądra i cytoplazmy. Cytoplazma jest oddzielona od otoczenia błoną
komórkową. Podstawowym składnikiem cytoplazmy jest cytosol (macierz), w którym
znajdują się struktury zwane organellami. Należą do nich: jądro komórkowe, rybosomy,
siateczka śródplazmatyczna, aparat Golgiego, endosomy i lizosomy, mitochondria.
Jądro komórkowe jest częścią komórki, w której znajduje się materiał genetyczny w postaci
kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA). Jądro jest oddzielone od cytoplazmy otoczką
jądrową, która otacza karioplazmę. Głównym składnikiem karioplazmy jest chromatyna,
która stanowi kompleks DNA. Chromatyna bierze udział w przepisywaniu kodu
genetycznego DNA na kod genetyczny RNA oraz w syntezie DNA. Chromosomy są
skondensowaną postacią chromatyny, przygotowaną do rozdzielenia i przekazania komórkom
potomnym w czasie mitozy.
Genom człowieka składa się z 46 chromosomów, w tym 44 autosomów i dwóch
chromosomów płciowych (XX lub XY).
Zestaw chromosomów komórki płciowej składa się z 23 chromosomów, w tym 22
autosomów i jednego chromosomu płciowego X lub Y.
Wzrost komórek, tkanek narządów i całego organizmu jest zwiększeniem ich masy
i objętości.
Tkanka to zespół komórek pełniących wyspecjalizowane funkcje oraz wytwarzana przez
nie istota międzykomórkowa. Rozróżnia się cztery rodzaje tkanek: nabłonkową, łączną,
mięśniową i nerwową.
Tkanka nabłonkowa, czyli nabłonki wchodzą w skład wielu narządów; pokrywają
zewnętrzna powierzchnię skóry jako naskórek, wyścielają jamy ciała jako nabłonek
surowiczy, wyścielają naczynia krwionośne jako śródbłonek, ponadto wyścielają przewody
oraz tworzą narządy zwane gruczołami zewnątrz i wewnątrzwydzielniczymi. Pełnią
w narządach różne czynności i budową swoją są do tego przystosowane.
Tkanka nabłonkowa spełnia funkcje: ochronną, wydzielniczą, wchłaniającą, zmysłową.
Tkanka łączna obejmuje wiele tkanek różniących się budową i czynnością.
Wyróżniamy: tkanki łączne właściwe (zarodkową, luźną, zbitą), tkanki łączne o charakterze
swoistym (barwnikową, siateczkową, tłuszczową), tkanki łączne szkieletowe(chrzęstną,
kostną).
Tkanki łączne pełnią trzy podstawowe funkcje: stanowią zrąb i ochronę mechaniczna dla
innych narządów, transportują substancje odżywcze i produkty metabolizmu, bronią organizm
przed obcymi związkami chemicznymi takimi jak wirusy, bakterie i inne obce komórki.

9
Tkanka mięśniowa jest czynnym elementem narządów ruchu: czynność jej polega na
kurczeniu się i rozkurczaniu. Zbudowana jest z komórek mięśniowych zwanych włóknami
mięśniowymi. Tkanka ta występuje w ustroju człowieka w trzech postaciach: tkanki
mięśniowej gładkiej (w narządach wewnętrznych), tkanki mięśniowej poprzecznie
prążkowanej szkieletowej i tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej sercowej.
Tkanka nerwowa zbudowana jest z komórek nerwowych zwanych neuronami. Neuron
składa się z ciała komórki nerwowej oraz dwóch rodzajów wypustek (aksonu i dendrytów).
Pęczki aksonów i dendrytów tworzą włókno nerwowe. Glej, czyli neuroglej, tworzy zrąb
tkanki nerwowej ośrodkowego układu nerwowego i pośredniczy w jej odżywianiu.
Narząd jest to kilka tkanek zajmujących wspólne terytorium i pełniących
skoordynowane funkcje. Narządy ciała zbudowane z różnego rodzaju tkanek połączone
w jednostki wyższego rzędu to układy narządów. Odróżniamy następujące układy narządów:
− układ szkieletowy: kości, stawy i więzadła,
− układ mięśniowy: mięśnie gładkie, poprzecznie prążkowane szkieletowe, miesień
sercowy,
− układ trawienny: przewód pokarmowy – jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito
cienkie, jelito grube, odbytnica, gruczoły trawienne – wątroba, trzustka,
− układ oddechowy: płuca, drogi oddechowe – jama nosowa, krtań, tchawica, oskrzela,
− układ moczowy: nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa,
− układ płciowy: narządy płciowe żeńskie, narządy płciowe męskie,
− układ wewnątrzwydzielniczy (dokrewny, hormonalny): gruczoły wydzielania wewnętrznego,
− układ krążenia: serce, naczynia krwionośne, śledziona,
− układ chłonny: naczynia i węzły chłonne,
− układ nerwowy: centralny układ nerwowy – mózgowie, rdzeń kręgowy; obwodowy układ
nerwowy – nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe,
− narządy zmysłów: oko, ucho, eksteroreceptory,
− powłoka wspólna (skóra).
Części ciała jest to pojęcie trójwymiarowe i oznacza wycinek organizmu jako całości.
Ciało dzieli się na następujące części: głowę, szyję, tułów i kończyny.
Okolica ciała jest to pojęcie dwuwymiarowe i oznacza wycinek powierzchni ciała np. okolica
czołowa, przednia szyi, podobojczykowa, podżebrowa, kroczowa, naramienna, pośladkowa,
przednia goleni.
Ciało człowieka jest zbudowane według figury dwubocznie symetrycznej, w której wyróżnia
się trzy zasadnicze rodzaje płaszczyzn anatomicznych i osi.
Płaszczyzny stanowią: płaszczyzny strzałkowe, płaszczyzny czołowe, płaszczyzny poziome.
Osie to: osie strzałkowe lub przednio-tylne biegną w płaszczyznach strzałkowych, osie
poziome – lub poprzeczne biegną w płaszczyznach poziomych prostopadle do osi poprzednio
wymienionych, osie podłużne – lub czaszkowo-ogonowe biegną prostopadle do płaszczyzny
poziomej.
Na powierzchni ciała przeprowadza się również linie topograficzne ułatwiające rzutowanie
narządów. Są to: linia pośrodkowa przednia, linia środkowo-obojczykowa, linia pachowa,
linia łopatkowa, linia pośrodkowa tylna. Oprócz wymienionych linii wyróżnia się linie
dodatkowe. Są to miedzy innymi: linia mostkowa, pachowa przednia, pachowa tylna,
przykręgowa.
Ponadto wyróżnia się miana oznaczające kierunek położenia części ciała: czaszkowy,
ogonowy, grzbietowy, górny, dolny, przedni, tylny, przyśrodkowy, boczny, środkowy, prawy,
lewy, strzałkowy, czołowy, bliższy, dalszy.
Do jam ciała zalicza się jamę klatki piersiowej, jamę brzuszna i jamę miednicy.

10
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest tkanka?
2. Jakie tkanki występują w organizmie człowieka?
3. Jaką rolę w organizmie pełni tkanka nabłonkowa?
4. W których miejscach naszego ciała znajdują się nabłonki?
5. Jaką rolę w organizmie pełni tkanka łączna?
6. Jakie rozróżniamy rodzaje tkanek łącznych?
7. W których miejscach naszego ciała znajdują się tkanki łączne?
8. Jakie rodzaje tkanki mięśniowej budują mięśnie człowieka?
9. Gdzie spotykamy tkankę mięśniowa gładką?
10. Jakie układy narządów wyróżniamy w organizmie człowieka?
11. Jakie narządy wchodzą w skład poszczególnych układów?
12. Jakie płaszczyzny, osie i linie można przeprowadzić przez ciało człowieka?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ miejsca w organizmie człowieka, w których występują poszczególne rodzaje
tkanki łącznej. Wpisz do tabeli rodzaje tkanki łącznej i narządy, w których ta tkanka
występuje.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o budowie
i rodzajach tkanki łącznej,
2) narysować tabelę,
3) wpisać do tabeli rodzaje tkanki łącznej,
4) przyporządkować każdemu rodzajowi tkanki łącznej przynajmniej po jednym narządzie
w którym ta tkanka się znajduje i uzupełnić tabelę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− papier formatu A4,
− poradnik dla ucznia,
− literatura zgodna z punktem 6 poradnika.
Ćwiczenie 2
Wypisz wszystkie układy tworzące organizm człowieka. Do każdego układu przyporządkuj
narządy tworzące ten układ. Możesz to zrobić w tabeli lub za pomocą mapy myśli.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o układach
narządów,
2) wypisać poszczególne układy tworzące organizm człowieka,
3) przyporządkować do poszczególnych układów narządy tworzące ten układ,
4) sporządzić tabelę lub mapy myśli.

11
− papier formatu A4, flamastry,
− poradnik dla ucznia,
Ćwiczenie 3
Nazwij płaszczyzny i osie ciała na rysunku przedstawiającym postać człowieka i przekrój
tułowia w płaszczyźnie poziomej.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o płaszczyznach
ciała człowieka,
2) zapisać nazwy płaszczyzn na załączonej rycinie nr 1.
3) zapisać nazwy osi ciała zaznaczone na rycinie nr 2.
Ryc.1 Ryc. 2
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie tkanki?  
2) wymienić rodzaje tkanek występujące w organizmie człowieka?  
3) określić rolę, jaką w organizmie pełni tkanka nabłonkowa?  
4) podać, w których miejscach naszego ciała znajdują się nabłonki?  
5) określić, jaką rolę w organizmie pełni tkanka łączna?  
6) wymienić rodzaje tkanek łącznych?  
7) określić miejscach ciała, w których znajdują się tkanki łączne?  
8) wymienić rodzaje tkanki mięśniowej budującej mięśnie człowieka?  
9) podać przykłady narządów, w których występuje tkanka mięśniowa
gładka?
 
10) wymienić układy narządów występujących w organizmie człowieka?  
11) wymienić narządy wchodzące w skład poszczególnych układów?  
12) przedstawić płaszczyzny, osie i linie, które można przeprowadzić
przez ciało człowieka?
 

12
4.2. Budowa i czynność układu narządów ruchu
W skład układu narządów ruchu wchodzą: układ kostny, układ stawowo-więzadłowy
układ mięśniowy. Układ kostny i stawowo-więzadłowy stanowi bierna część układu
narządów ruchu a układ mięśniowy jest jego częścią czynną.
Budowa ogólna kości
Kościec określa kształt i wielkość ciała. Jest on zrębem budowy całego ustroju. Wiele
kości służy do ochrony narządów, np. czaszka ochrania mózgowie, kręgi - rdzeń kręgowy.
Inne kości dostosowane są do dźwigania masy ciała np. kości udowe. Poza tym kości
stanowią dźwignie i są istotnym składnikiem narządu ruchu.
Kość składa się głównie z tkanki kostnej i ze szpiku zawartego wewnątrz kości. Tkanka
kostna jest rodzajem tkanki łącznej. W skład tkanki kostnej wchodzą: komórki – osteoblasty,
osteocyty, osteoklasty oraz istota międzykomórkowa, która składa się z części organicznej –
osteoidu i części nieorganicznej – soli mineralnych. Wyróżnia się dwa rodzaje dojrzałej
tkanki kostnej – kość gąbczastą i kość zbitą.
Zewnętrzna powierzchnia kości pokryta jest okostną, a wewnętrzna powierzchnia od
strony jamy szpikowej – śródkostną.
W okostnej znajduje się dużo naczyń krwionośnych i nerwów oraz ich zakończeń, dlatego
okostna w stosunku do kości pełni funkcje odżywcze.
Tkanka chrzęstna jest rodzajem tkanki łącznej. Jest sztywna i sprężysta i zalicza się ją do
tkanek podporowych. Chrząstka składa się z komórek (chondrocyty) i istoty
międzykomórkowej. Odróżnia się: chrząstkę szklistą, chrząstkę sprężystą i chrząstkę
włóknistą.
Kształt kości
Kształt kości zależy od ich zastosowania w ustroju. Pod względem kształtu odróżniamy:
− kości długie, w których jeden z trzech wymiarów (długość) przewyższa znacznie oba
pozostałe (szerokość i grubość). Do tej grupy należy wiele kości kończyn np. kość
ramienna, promieniowa, łokciowa, udowa. Kości te maja część środkową zwaną trzonem
oraz dwa zgrubiałe końce: koniec bliższy, czyli górny i koniec dalszy, czyli dolny. Trzon
zawiera przestrzeń tzw. jamę szpikową, wypełniona szpikiem kostnym,
− kości płaskie, np. kości sklepienia czaszki, łopatka, kość biodrowa mają dwa wymiary
zbliżone (długość, szerokość), natomiast trzeci wymiar (grubość) jest znacznie mniejszy
od poprzednich,
− kości krótkie występują przeważnie w tych okolicach kośćca, w których masywna i silna
budowa łączy się z ograniczoną ruchomością, np. w nadgarstku czy kościach stępu; są
one równomiernie rozwinięte we wszystkich trzech kierunkach,
− kości różnokształtne to te kości, które nie dają się zaliczyć do żadnej z poprzednich grup.
Występują one jako bryły w różnych postaciach,
− kości pneumatyczne jak kość sitowa, klinowa, szczęka, zawierają przestrzenie wysłane
błoną śluzową i wypełnione powietrzem.
Na kształt i architekturę kości między innymi wpływają przyczepy mięśni i więzadeł oraz
przebieg naczyń krwionośnych.
Wyniosłości zależne od kształtu oznaczamy nazwą: wyrostków, kłykci, krętarzy, guzów,
guzków, kolców, grzebieni, kres lub linii chropowatych itp.
Zagłębienia nazywamy: dołami, bruzdami lub rowkami, otworami, kanałami.
Kościec ludzki składa się z trzech zasadniczych części:
− kośćca osiowego
− z kości kończyn
− z kości czaszki.

13
Połączenia kości
Wszystkie połączenia kości dzielimy na trzy zasadnicze grupy, na: połączenia włókniste,
połączenia chrzęstne, połączenia maziowe, czyli stawy
Połączenia włókniste dzielimy na więzozrosty, szwy i wklinowania. Cechą ich jest
łączenie części szkieletowych za pośrednictwem tkanki łącznej właściwej zbitej.
Więzozrosty w zależności od budowy tkanki łącznej występują jako: więzozrost
włóknisty np. błony międzykostne przedramienia i goleni, więzozrost sprężysty np. aparat
więzadłowy krtani.
Szwy są to połączenia włókniste występujące między kośćmi czaszki. Odróżniamy trzy
rodzaje szwów: szew piłowaty (szew węgłowy, szew strzałkowy), szew łuskowaty (między
częścią łuskową kości skroniowej a kością ciemieniową), szew płaski (szew międzynosowy).
Wklinowania są to połączenia włókniste występujące między zębami a zębodołami.
Połączenia chrzęstne dzielimy na chrząstkozrosty i spojenia. Chrząstkozrosty mogą być,
zależnie od rodzaju tkanki chrzęstnej szkliste i włókniste. Chrząskozrostami szklistymi są
chrząstki żebrowe, łączące kostne części żeber z mostkiem. Chrząstkozrostami włóknistymi
są krążki międzykręgowe.
Ruchomość lub przesuwalność połączeń ścisłych jest nieznaczna lub równa zeru.
Połączenia maziowe, czyli stawy albo wolne są najbardziej ruchomym połączeniem
kości. We wszystkich stawach można odróżnić następujące składniki stałe:
− pokryte chrząstką powierzchnie stawowe kości łączących się w stawie;
− torebkę stawową, która otacza cały staw;
− jamę stawową.
Poza wymienionymi bywają jeszcze inne składniki, jak: więzadła stawowe, krążki
stawowe i łąkotki stawowe, obrąbki stawowe.
Stawy dzielimy według: liczby kości wchodzących w skład stawu, ukształtowania się
powierzchni stawowych i osi, dookoła których wykonujemy ruchy w stawie.
Jeżeli w skład stawu wchodzą dwie kości, nazywamy go stawem prostym np. staw ramienny,
jeżeli staw tworzy większa ilość kości to jest on stawem złożonym, np. staw łokciowy.
Biorąc pod uwagę ukształtowanie powierzchni stawowych odróżniamy następujące stawy:
staw kulisty staw zawiasowy, staw obrotowy, staw kłykciowy, staw płaski, staw
siodełkowy.W zależności od liczby osi, w stosunku do których odbywają się ruchy w danym
stawie, rozróżniamy stawy: jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe.
Ruchy, jakie możemy w stawach wykonywać, nazywają się następująco: zginanie,
prostowanie, odwodzenie, przywodzenie, nawracanie, odwracanie, skręcanie i obracanie.
Kości czaszki
Czaszka jest kostnym rusztowaniem głowy, którego zadaniem jest ochrona mózgowia
i narządów zmysłów. Składa się z mózgoczaszki i twarzoczaszki. Pierwsza tworzy pokrywę
kostną dla mózgowia. Tworzy ją od góry kostne sklepienie czaszki i od dołu podstawa
czaszki. Twarzoczaszka tworzy kostne rusztowanie twarzy.
W skład mózgoczaszki wchodzi osiem kości połączonych nieruchomo za pomocą szwów:
kość potyliczna, kość klinowa, kości skroniowe, kości ciemieniowe, kość czołowa i kość
sitowa. Przednią część mózgoczaszki tworzy kość czołowa. Ku tyłowi łączą się z nią obie
kości ciemieniowe. Za nimi znajduje się kość potyliczna, w środku, której przebiega otwór
potyliczny wielki, umożliwiający połączenia mózgowia z rdzeniem kręgowym. Boczne
powierzchnie mózgoczaszki tworzą kości skroniowe, zawierające kanały prowadzące do ucha
środkowego i wewnętrznego, oraz częściowo kość klinowa. Przed nią, w linii środkowej
czaszki znajduje się kość sitowa.
W skład twarzoczaszki wchodzą: małżowiny nosowe dolne, kości łzowe, kości nosowe,
kości jarzmowe, kości szczęki, kości podniebienne, lemiesz i żuchwa.

14
Przy kościach czaszki omawia się zwykle kość gnykową, mimo, że nie należy ona do kości
czaszki i kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko i strzemiączko).
Kości czaszki w większości połączone są szwami (wieńcowy, strzałkowy, węgłowy,
klinowo-ciemieniowy, łuskowy, ciemieniowo-sutkowy). W noworodków i małych dzieci
w obrębie sklepienia czaszki znajdują się ciemiączka czaszki (przednie, tylne, przednio-
boczne, tylno-boczne), które stopniowo ulęgają zarastaniu. Jedynym połączeniem stawowym
jest staw skroniowo-żuchwowy. Zęby osadzone są w zębodołach poprzez wklinowanie.
Szkielet kończyny górnej dzieli się na:
− kości obręczy kończyny górnej,
− kości części wolnej kończyny górnej, kości obręczy kończyny górnej.
Obręcz kończyny górnej składa się z obojczyka i łopatki.
Obojczyk jest mocną, w kształcie litery S wygiętą kością długą, położoną bezpośrednio
pod skórą. Stanowi wyraźną granicę między szyją a klatką piersiową. Biegnie od górnego
końca mostka do wyrostka barkowego łopatki. Wyróżnia się na nim trzon i dwa końce, koniec
przyśrodkowy zwany mostkowym i boczny zwany barkowy. Obojczyk łączy się mostkiem
stawem mostkowo-obojczykowym i z wyrostkiem barkowym łopatki stawem barkowo-
obojczykowym.
Łopatka jest płaską, cienką, trójkątną kością, która przylega do ściany grzbietowej klatki
piersiowej. Łopatka jest zawieszona swobodnie między mięśniami, tylko bocznie połączona
jest stawowo z obojczykiem i kością ramienną. Odróżniamy na niej dwie powierzchnie
(żebrową i grzbietową), trzy brzegi (przyśrodkowy, boczny, górny), trzy kąty (górny, boczny,
dolny).
Kościec kończyny górnej wolnej składa się z kości ramiennej, kości przedramienia i kości
ręki.
Kość ramienna jest najdłuższą kością kończyny górnej. Jej koniec bliższy zakończony jest
głową kości ramiennej, służąca do połączenia tej kości z łopatką w stawie ramiennym. Głowę
oddziela od reszty kości okrężny rowek zwany szyjką anatomiczną, do której przyczepia się
torebka stawowa. Bocznie i do przodu od głowy kości znajdują się dwa guzki: większy
i mniejszy. Odcinek kości poniżej głowy i guzków nosi nazwę szyjki chirurgicznej.
Kość ramienna u swego końca dolnego poszerza się poprzecznie. Część ta nosi nazwę kłykcia
kości ramiennej. Po obu stronach kłykcia znajduje się silnie występujący guzek – nadkłykieć
przyśrodkowy i nadkłykieć boczny. Na kłykciu między obu nadkłykciami znajduje się
powierzchnia stawowa, pokryta chrząstka szklistą, dla połączenia z kośćmi przedramienia.
Powierzchnia ta składa się z dwóch części łokciowej i promieniowej. Część łokciowa
zbudowana jest w kształcie bloczka i służy do połączenia z wcięciem bloczkowym kości
łokciowej. Część promieniowa stanowi główkę; łączy się ona z dołkiem głowy kości
promieniowej. Nad bloczkiem zarówno od strony przedniej jak i tylnej znajduje się
wgłębienie. Wgłębienie przednie nazywamy dołem dziobiastym, tylne dołem wyrostka
łokciowego. W trzonie kości ramiennej odróżniamy na nim trzy powierzchnie: jedna tylną
i dwie przednie (przyśrodkową i boczną). Obie powierzchnie przednie oddzielone są od
powierzchni tylnej brzegiem bocznym i brzegiem przyśrodkowym. Każdy z tych brzegów
kończy się wyrostkiem zwanym nadkłykciem bocznym i nadkłykciem przyśrodkowym.
Kościec przedramienia utworzony jest przez dwie kości długie, kość: promieniową leżącą
po stronie kciuka i łokciową położona po stronie małego palca.
Kość łokciowa jest nieco dłuższa od kości promieniowej. Trzon kości jest kształtu
trójgraniastego. Koniec bliższy kości łokciowej składa się z dwóch silnych wyrostków;
wyrostka łokciowego i wyrostka dziobiastego, oraz dwóch wklęsłych powierzchni
stawowych; wcięcia bloczkowego i wcięcia promieniowego dla połączenia tej kości z kością
ramienną i promieniową. Koniec dalszy jest znacznie mniejszy i węższy od końca bliższego;

15
tworzy on dwie wyniosłości. Wyniosłość przednia stanowi głowę kości łokciowej; do tyłu
i nieco przyśrodkowo od niej znajduje się wyniosłość druga – tzw. wyrostek rylcowaty.
Kość promieniowa jest kością długą. Koniec górny jest znacznie cieńszy od dolnego;
Odróżniamy trzon kości i dwa końce. Trzon kości promieniowej ma kształt trójgraniasty.
Odróżniamy na nim trzy brzegi: przedni, tylny, międzykostny (przyśrodkowy) i trzy
powierzchnie: przednią, tylną (grzbietową) i boczną.
Na końcu bliższym kości promieniowej odróżniamy głowę, szyjkę i guzowatość. Głowa od
trzonu oddzielona jest szyjką kości promieniowej. Koniec dalszy kości promieniowej jest
szeroki, czworoboczny, wybiega od strony bocznej w wyczuwalny pod skórą wyrostek
rylcowaty, po stronie przyśrodkowej występuje wcięcie łokciowe dla połączenia z głową
kości łokciowej. Posiada powierzchnie stawową nadgarstkową, dla stawu promieniowo –
nadgarstkowego.
Kości ręki
Na ręce w skład, której wchodzi dwadzieścia siedem kości odróżniamy: kości nadgarstka,
kości śródręcza, kości palców.
Nadgarstek składa się z ośmiu kości ułożonych w dwa szeregi po cztery kości: bliższy
i dalszy. W skład szeregu bliższego, licząc od strony kości promieniowej do łokciowej
wchodzą kości: łódeczkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata.
Szereg dalszy nadgarstka stanowią kości: czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza,
główkowata i haczykowata.
Kości śródręcza w liczbie pięciu należą do kości długich. Na każdej z nich odróżnia się
trzon, koniec bliższy, czyli podstawę i koniec dalszy, czyli głowę.
Kości palców składają się z policzków, cztery palce strony łokciowej mają po trzy
paliczki: bliższy, środkowy, dalszy; pierwszy palec – kciuk ma ich tylko dwa: bliższy
i dalszy. Każdy paliczek jest gościa długą.
Połączenia kończyny górnej
Ruchy kończyny górnej umożliwiają połączenia kości. Połączenia te dzielimy na połączenia
obręczy kończyny górnej i na połączenia kończyny górnej wolnej.
Połączenia obręczy kończyny górnej stanowią: staw mostkowo-obojczykowy oraz staw
barkowo-obojczykowy.
Staw mostkowo-obojczykowy łączy obojczyk z łopatką. Powierzchnie stawowe
utworzone są przez koniec mostkowy obojczyka i wcięcie obojczykowe mostka.
Staw barkowo-obojczykowy łączy obojczyk z łopatką. Powierzchnie stawowe położone
są na końcu barkowym obojczyka i na brzegu przyśrodkowym wyrostka barkowego łopatki.
Miedzy kośćmi kończyny górnej wolnej odróżniamy następujące stawy: staw ramienny,
staw łokciowy: staw ramienno – łokciowy i staw ramienno - promieniowy, staw promieniowo
– łokciowy bliższy, staw promieniowo – łokciowy dalszy, błonę międzykostną przedramienia,
stawy ręki.
Staw ramienny łączy kość ramienna z łopatką. Powierzchnie stawowe utworzone są
przez głowę kości ramiennej i wydrążenie, czyli panewkę stawową łopatki.
Staw ramienny jest stawem kulistym. Jako staw wieloosiowy posiada nieskończoną liczbę
osi, dookoła których mogą odbywać się ruchy we wszystkich kierunkach.
Staw łokciowy jest stawem złożonym. Składa się z trzech stawów anatomicznie
złączonych ze sobą i objętych wspólną torebką. Dwa z nich jeden staw zawiasowy i jeden
kulisty, współpracują wykonując zgięcie i prostowanie w stawie łokciowym; są to stawy
ramienno-łokciowy i ramienno-promieniowy. Staw trzeci, obrotowy, czynnościowo
niezależny od poprzednich, staw promieniowo-łokciowy bliższy, wspólnie ze stawem
promieniowo-łokciowym dalszym, umożliwia ruchy nawracania i odwracania przedramienia
wraz z ręką.

16
Ręka zawdzięcza swoją ruchomość wielu stawom, do których należą: 1) staw
promieniowo-nadgarstkowy, 2) staw środnadgarstkowy, 3) połączenia stawowe szeregu
bliższego kości nadgarstka, 4) połączenia stawowe szeregu dalszego kości nadgarstka, 5)
stawy między szeregiem dalszym kości nadgarstka i kośćmi śródręcza, 6) stawy między
kośćmi śródręcza, 7) stawy palców ręki.
Poza tym ręka zawdzięcza swoja silną budowę licznym więzadłom.
W ruchach ręki odróżniamy: 1) ruchy obrotowe, 2) zginanie dłoniowe i grzbietowe,
3) odwodzenie łokciowe i promieniowe, 4) ruchy obwodzenia, stanowiące kombinacje
ruchów zgięcia i odwodzenia.
Kości kończyny dolnej
W budowie kończyny dolnej wyróżnia się obręcz kończyny dolnej (obręcz miedniczną)
oraz kości części wolnej kończyny dolnej. Obręcz miedniczna składa się z kości miednicznej
prawej i lewej. Obie kości miedniczne obejmują szkielet osiowy i wraz z kością krzyżową
tworzą silny pierścień kostny, zwany miednicą.
Każda kość miedniczna składa się z trzech części:
− kości biodrowej skierowanej ku górze i do tyłu,
− kości kulszowej skierowanej ku dołowi i do tyłu,
− kości łonowej skierowanej ku dołowi i do przodu.
Kości te połączone początkowo chrząstkozrostem a później kościozrostem u dorosłego
tworzą jedną całość.
Obręcz kończyny dolnej połączona jest z resztą szkieletu stawem krzyżowo-biodrowym
oraz z obręczą przeciwległej kończyny spojeniem łonowym.
Kości kończyny dolnej wolnej
Kość udowa jest najdłuższą i najsilniejszą kością szkieletu. Położenie jej w pionowej
postawie ciała jest nieco skośne. Kość udowa składa się z trzonu, nasady bliższej i nasady
dalszej. Koniec bliższy kości udowej zaczyna się głową kości udowej. Głowę łączy z trzonem
szyjka kości udowej. W miejscu połączenia szyjki z trzonem odchodzą z powierzchni tylnej
dwa guzy: krętarz większy i krętarz mniejszy. Oba krętarze są połączone na tylnej
powierzchni wystającym grzebieniem międzykrętarzowym.
Koniec dalszy kości udowej jest wydatnie zgrubiały; ma dwa kłykcie, przyśrodkowy większy
i boczny mniejszy; służą do połączenia z kością piszczelową. Oba kłykcie silnie występują ku
tyłowi i są tutaj przedzielone dołem międzykłykciowym. Powierzchnie stawowe obu kłykci,
zlewają się z przodu, tworząc powierzchnię rzepkową. Powierzchnie boczne kłykci są
chropowate, na każdej z nich występuje silny guzek, zwany nadkłykciem przyśrodkowym
i bocznym.
Rzepka jest to kość spłaszczona, trójkątna, z zaokrąglonymi brzegami, włączona
w ścięgno mięśnia czworogłowego uda i położona do przodu od dolnego końca kości udowej.
Rzepka chroni staw kolanowy.
Kościec podudzia składa się z dwóch kości długich: kości piszczelowej i strzałki, które
swoimi bliższymi i dalszymi końcami łączą się.
Kość piszczelowa znajduje się po stronie przyśrodkowej goleni. U góry bierze udział
w wytwarzaniu stawu kolanowego. Składa się z trzonu i dwóch końców.
Koniec bliższy kości piszczelowej jest zgrubiały. Na jego powierzchni znajdują się dwie
wklęsłe powierzchnie stawowe górne, które spoczywają na wydatnych i szerokich kłykciach
przyśrodkowym i bocznym. Miedzy obu powierzchniami stawowymi leży wyniosłość
międzykłykciowa.. Koniec dalszy jest czworoboczny i ma pięć powierzchni. Powierzchnia
boczna łączy się ze strzałką. Powierzchnia przyśrodkowa przedłuża się ku dołowi, tworząc
kostkę przyśrodkowa. Na tej nasadzie znajduje się także powierzchnia stawowa dolna.

17
Strzałka jest to cienka kość położona wzdłuż bocznej strony kości piszczelowej, z którą
łączy się u góry i u dołu. Odróżniamy na strzałce trzon, koniec bliższy i koniec dalszy.
Koniec bliższy tworzy zgrubienie zwane głową strzałki. Ku górze głowa przedłuża się
w wierzchołek. Na stronie przyśrodkowej znajduje się powierzchnia stawowa dla połączenia
z kością piszczelową. Głowę od trzonu oddziela szyjka strzałki. Strzałka nie bierze udziału
w budowie stawu kolanowego. Koniec dalszy, czyli kostka boczna poszerza się i grubieje,
zakończony jest tępym wierzchołkiem. Na stronie przyśrodkowej ma powierzchnię stawową
dla kości skokowej, a powyżej tej powierzchni przylega do wcięcia strzałkowego kości
piszczelowej.
Stopa składa się z trzech większych odcinków: stępu, śródstopia i palców. Jako całość
stopa tworzy mocne i sprężyste sklepienie, dostosowane do dźwigania masy ciała.
W skład kości stępu wchodzi siedem kości. Szereg bliższy kości stepu składa się z kości
piętowej i kości skokowej, leżących ponad sobą (jedna na drugiej). Szereg dalszy kości stępu
składa się z leżących obok siebie w jednym rzędzie kości sześciennej i trzech kości
klinowatych, siódma kość stępu, kość łódkowata, wsuwa się między kości klinowate a kość
skokową.
W skład kości śródstopia wchodzi pięć kości; są to kości długie niewielkich rozmiarów.
W każdej z nich odróżniamy podstawę, zwrócona do kości stępu, trzon i głowę
z powierzchnią stawową dla bliższego paliczka.
W skład kości palców stopy wchodzą paliczki. Paluch posiada dwa paliczki: bliższy
i dalszy, pozostałe palce po trzy: paliczek bliższy , paliczek środkowy i paliczek dalszy.
Każdy paliczek posiada podstawę , trzon i głowę. Paliczki dalsze zakończone są guzowatością
stanowiącą oparcie dla paznokcia.
Połączenia kończyny dolnej
Wśród połączeń kończyny dolnej odróżniamy połączenia obręczy i połączenia kończyny
dolnej wolnej. Do połączeń obręczy należą: staw krzyżowo-biodrowy, spojenie łonowe oraz
liczne więzadła. Drugie stanowią: staw biodrowy, staw kolanowy, połączenia kości goleni,
stawy stopy wraz z więzadłami.
Staw biodrowy łączy kość miedniczną z kością udowa. Panewka stawowa utworzona jest
przez kość miedniczną, Główka stawowa, utworzona przez głowę kości udowej, ma kształt
kulisty. Staw biodrowy jest stawem kulistym, panewkowym, wieloosiowym.
Staw kolanowy jest największym stawem ustroju ludzkiego. Łączy on udo z golenią.
Torebka stawowa prawie na całym obwodzie jest wzmocniona więzadłami. Staw kolanowy
jest odmianą stawu zawiasowego.
Połączenia kości goleni
Kość piszczelowa i strzałkowa łączą się u góry stawem piszczelowo-strzałkowym, u dołu
więzozrostem piszczelowo – strzałkowym oraz błoną międzykostną.
W skład stopy wchodzą następujące połączenia stawowe:
Stawy stępu, stawy stępowo-śródstopne znajdują się między dalszymi powierzchniami trzech
kości klinowatych i kości sześciennej a podstawami pięciu kości śródstopia, stawy
międzyśródstopne tworzą zwrócone ku sobie powierzchnie podstaw kości śródstopia I-IV,
stawy palców.
Kościec osiowy
Do kośćca osiowego zaliczamy: kręgosłup, żebra i mostek.
Kręgosłup składa się z 33 –34 kręgów. Wyróżnia się 24 kręgi prawdziwe tworzące część
przedkrzyżową kręgosłupa. Należą do nich: kręgi szyjne (7), kręgi piersiowe (12), kręgi
lędźwiowe (5), druga część kręgosłupa to kręgi rzekome tworzące część krzyżowo-guziczną
kręgosłupa. Należą do nich: kość krzyżowa (5) i kość guziczna (4 lub 5)

18
W przebiegu kręgosłupa występują fizjologiczne wygięcia: lordoza – do przodu, w części
szyjnej i lędźwiowej; kifoza – do tyłu, w części piersiowej i krzyżowej.
Połączenia, znajdujące się pomiędzy poszczególnymi częściami kręgosłupa to: krążki
międzykręgowe (23 chrząstkozrosty włókniste), połączenia więzadłowe występujące między
łukami kręgowymi, połączenia stawowe, chrząstkozrosty.
Żebra występują w ilości 12 par, wchodzą w skład klatki piersiowej.
Żebra dzielimy na dwa rodzaje:
− żebra prawdziwe – 7 par
− żebra rzekome – 5 par w tym:
3 pary to żebra przytwierdzone (VIII, IX, X)
2 pary to żebra wolne (XI, XII)
Żebra przytwierdzone tworzą z każdej strony tułowia łuk żebrowy. Każde żebro składa
się z: kości żebrowej i chrząstki żebrowej. Zgrubiały koniec żebra zwrócony do kręgosłupa to
głowa żebra. Następny odcinek kości żebrowej to szyjka żebra. Najdłuższa część kości
żebrowej to trzon żebra. Długość żeber wzrasta od I do VII.
Chrząstki żebrowe łączą kość żebrową z mostkiem. Długość chrząstek wzrasta stopniowo
od I do VII żebra.
Do połączeń żeber należą: stawy żebrowo-kręgowe, połączenia mostkowo-żebrowe, stawy
międzychrząstkowe.
Mostek to kość płaska. Składa się z trzech części: górnej zwanej rękojeścią mostka,
środkowej zwanej trzonem mostka, dolnej zwanej wyrostkiem mieczykowatym.
Mostek ustawiony jest skośnie – jego koniec górny leży bliżej kręgosłupa niż koniec dolny.
Wszystkie trzy części połączone są w całość za pośrednictwem chrząstki włóknistej. Między
rękojeścią a trzonem występuje tzw. spojenie mostkowe. W miejscu spojenia mostka znajduje
się wystający ku przodowi kąt mostka. Rękojeść, najszersza część mostka, tworzy oparcie dla
obojczyków. Trzon, środkowa część mostka, zawiera powierzchnię zewnętrzną i wewnętrzną.
Na brzegach znajduje się 5 wcięć żebrowych.
Wyrostek mieczykowaty - twór szczątkowy.
Układ mięśniowy
Mięśnie są to narządy, które maja wybitna zdolność kurczenia się. Skurcz odbywa się pod
wpływem bodźców mechanicznych, chemicznych, nerwowych. Mięśnie zbudowane są
z tkanki mięśniowej składającej się z wydłużonych komórek, które stanowią miąższ narządu
jakim jest mięsień. Komórki mięśniowe otoczone są blaszką podstawną, która razem z tkanką
łączną właściwą luźną tworzy jego zrąb. Komórki mięśniowe są wyspecjalizowane w zmianie
swojej długości, czyli w kurczeniu się i rozkurczaniu się, oraz w zmianie swojego napięcia.
Odróżnia się trzy rodzaje tkanki mięśniowej:
− tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną szkieletową;
− tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną sercową;
− tkankę mięśniową gładką.
Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa
Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa składa się z długich,
cylindrycznych komórek, nazywanych również włóknami.
Komórka mięśniowa jest wielojądrowa i ma około 75 jąder na 1 mm długości. Głównym
składnikiem cytoplazmy komórki mięśniowej są miofibryle, które mają właściwość kurczenia
się. Są to włókienka tworzące pęczki o regularnym, równoległym ułożeniu, i składają się
z białek aktyny, miozyny i innych, które biorą udział w skurczu. Między miofibrylami
znajdują się mitochondria. Pojedyncze miofibryle, ich pęczki oraz całe komórki wykazują
poprzeczne prążkowanie, tj. naprzemienne występowanie poprzecznych ciemnych i jasnych
miofibryli. Czynność tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej jest zależna od woli.

19
W mięśniu poprzecznie prążkowanym włókna mięśniowe są zgrupowane w niewielkie
tzw. pierwotne pęczki mięśniowe. Włókna wchodzące w skład takiego pęczka spaja niewielka
ilość luźnej tkanki łącznej tzw. śródmięsna. Poszczególne pierwotne pęczki mięśniowe wiąże
luźna tkanka łączna omięsna. Całość narządu otacza włóknista błona zwana namięsną.
Namięsna jest otoczona z zewnątrz łącznotkankową błoną zwana powięzią mięśnia.
Kształt mięśni jest różnorodny. Dzielą się na trzy zasadnicze grupy: mięśnie długie,
szerokie (płaskie) i krótkie. Mięśnie długie spotykamy głównie na kończynach. W mięśniach
szerokich wymiary długości i szerokości są znacznie większe niż grubości. Większość z nich
bierze udział w wytwarzaniu ścian wielkich jam ciała: klatki piersiowej, brzucha i miednicy.
Mięśnie krótkie występują w okolicach, gdzie ruchy są nieznaczne, lecz wymagają dużej siły
np. dookoła kręgosłupa.
Mięśnie przytwierdzone są swymi końcami do powierzchni, które stanowią punkty
przyczepu mięśni. Nieliczne przyczepiają się do wewnętrznej powierzchni skóry, są to
mięśnie skórne. Znaczna większość mięśni prążkowanych przytwierdzona jest obu swymi
końcami do dwóch części szkieletu, które mięsień zbliża do siebie w czasie skurczu. Każdy
mięsień ma, co najmniej dwa punkty przyczepu, z których jeden nazywamy przyczepem
początkowym mięśnia, drugi przyczepem końcowym.
Mięsień przytwierdzony jest do miejsca przyczepu albo bezpośrednio albo częściej za
pomocą ścięgna. Ścięgna są to twory włókniste, zbudowane z tkanki łącznej włóknistej zbitej,
o zabarwieniu białawosrebrzystym. Sprężystość ich jest nieznaczna. Ścięgno stanowi istotną
część mięśnia, jest przedłużeniem mięśnia, łączy go z kośćcem i przenosi jego pracę na
kościec.
Kształt ścięgien jest różny; są walcowate, spłaszczone, niektóre przyjmują postać rozcięgna.
Mięsień składa się z masy mięśniowej zwanej brzuścem i łącznotkankowego ścięgna
znajdującego się na jednym lub obu końcach mięśnia. Część początkową mięśnia nazywany
głową, część końcową ogonem. Mięsień rozpoczyna się nieraz dwiema lub kilkoma głowami,
z których każda może mieć własne ścięgno: mówimy wówczas o mięśniu dwugłowym,
trójgłowym, czworogłowym.
Przejście części mięśniowej w ścięgno może być rozmaite. Mięsień może się na obu
końcach zwężać przy przejściu w ścięgno, przybiera wtedy kształt wrzeciona – mięsień
wrzecionowaty. Niekiedy kierunek włókien ścięgna stanowi prostolinijne przedłużenie
włókien mięśniowych – mięsień płaski. Inny układ występuje w mięśniach, w których włókna
dochodzą skośnie do ścięgna – mięsień półpierzasty, pierzasty. Inne to mięśnie
dwubrzuścowe lub przedzielone smugami ścięgnistymi.
Nazwy mięśni często zawierają określenia miejsca przyczepu (kruczo-ramienny) lub
wskazują położenie topograficzne (ramienny, piszczelowy), albo kierunek przebiegu (prosty,
skośny). Nieraz nazwa uwzględnia czynność mięśnia (zginacz, odwodziciel) lub jego ogólną
postać (dwugłowy).
Mięśnie poprzecznie prążkowane są silnie unaczynione. Do mięśnia wstępuje kilka
gałązek tętniczych i każdej z nich towarzyszą dwie żyły. Unerwienie mięśni jest również
bardzo obfite. Znajdujemy w nich włókna, pochodzące z układu autonomicznego
towarzyszące naczyniom krwionośnym oraz liczne włókna ruchowe i czuciowe, pochodzące
od nerwów czaszkowych lub rdzeniowych. Ruchowe włókno nerwowe unerwia 150 włókien
mięśniowych, tworząc wraz z nimi jednostkę czynnościową. Włókna czuciowe kończą się
wewnątrz tzw. wrzeciona mięśniowego.
Fizyczne i biologiczne właściwości mięśni
Każdy żywy mięsień jest sprężysty; daje się biernie rozciągać i szybko powraca do swej
długości spoczynkowej.

20
Każde żywe włókno mięśniowe wykazuje pewien nieznaczny stan napięcia (tonus).
Napięcie to nie podlega naszej woli i znajduje się pod wpływem autonomicznego układu
nerwowego.
Tkanka mięśniowa jest jedną z tkanek pobudliwych. Może natychmiast reagować na
dochodzące do niej pobudzenia. Skurcz włókien mięśniowych może odbywać się w różnych
warunkach. Jeśli kurczące się włókna nie mogą się skracać, wzrasta ich napięcie, a długość
pozostaje niezmieniona. Taki skurcz nazywa się izometrycznym. W skurczu izotonicznym
nieobciążone włókna mięśniowe skracają się swobodnie, nie wzrasta ich napięcie, ale długość
się skraca.
Czynność mięśnia polega na skurczu części mięśniowej, a podnietę do skurczu przewodzi
nerw ruchowy. Zależnie od rodzaju czynności odróżniamy mięśnie: zginające, prostujące,
przywodzące, odwodzące, zwieracze, rozwieracze, dźwigacze i obniżające. Mięśnie
o wspólnej czynności nazywamy synergistycznymi a spełniające czynność przeciwną
antagonistycznymi.
Mięśnie głowy
Na głowie odróżniamy mięśnie:
− mięśnie żwaczowe – grupa mięśni powodująca ruchy żuchwy.
− mięśnie mimiczne (wyrazowe) – przyczepiają się w skórze twarzy, zmieniają jej rysy,
powodują również zamykanie i otwieranie szpar powiekowych, szpary ustnej
i w pewnym stopniu nozdrzy.
− mięśnie trzewne głowy – m. języka, gałki ocznej, narządu przedsionkowo-ślimakowego.
Mięśnie szyi
Na szyi właściwej odróżniamy mięśnie trojakiego rodzaju.
Mięśniem położonym tuż pod skórą jest m. szeroki szyi – obniża żuchwę i kąty ust,
współdziała przy otwieraniu ust.
Pozostałe mięśnie dzielimy na powierzchowne i głębokie.
− powierzchowne – m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (oba mięśnie pracują wspólnie,
prostują, odchylają ku tyłowi i zginają głowę, unoszą mostek, są pomocniczymi
m. wdechowymi). Nieco głębiej leżą m. pod i nadgnykowe. Mięśnie te powodują ruchy
krtani i opuszczają żuchwę.
− głębokie – mm. pochyłe szyi, m. długi szyi, m. długi głowy.
Czynność m. szyi jest złożona i różnokierunkowa. Wpływają one na ruchy głowy i szyi,
uczestniczą w ruchach żuchwy. Przesuwając chrząstkę tarczową, a z nią krtań, współdziałają
w jej czynności głosowej. Mięśnie nadgnykowe tworzą elastyczne i ruchome dno jamy ustnej.
Mięśnie przyczepiające się do obojczyka, mostka, żeber, są pomocniczymi mięśniami
wdechowymi.
Mięśnie tułowia – w skład mięśni tułowia wchodzą: 1) mięśnie klatki piersiowej, 2) mięśnie
grzbietu, 3) mięśnie brzucha.
Mięśnie klatki piersiowej
Mięśnie klp dzielą się na trzy zespoły.
− m. powierzchowne klp – zakończenia znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej
i kości ramiennej.
− m. głębokie klp – tworzą właściwe mięśnie klp, które powodują ruchy żeber. Wraz
z przeponą tworzą zespół mięśni oddechowych.
− przepona – tworzy przegrodę między jamą klp a jamą brzuszną
Mięśnie powierzchowne klatki piersiowej:
− m. piersiowy większy – mięsień przywodzi i obraca ramię do wewnątrz, uniesione ramię
silnie obniża. Po unieruchomieniu przyczepu ramiennego działa jako pomocniczy
mięsień wdechowy.

21
− m. piersiowy mniejszy –. obniża łopatkę, przesuwa obręcz barkową do przodu, po
unieruchomieniu przyczepu barkowego działa jako pomocniczy mięsień wdechowy.
− m. podobojczykowy – hamuje ruchy obojczyka w stawie mostkowo- obojczykowym,
umocowuje obojczyk w tym stawie utrudnia zwichnięcie obojczyka w tym stawie.
− m. zębaty przedni – mięsień przytwierdza łopatkę do tułowia, bierze udział w ustawieniu
łopatki, przy ustalonej łopatce jest pomocniczym mięśniem wdechowym.
Mięśnie głębokie klatki piersiowej:
− mm. dźwigacze żeber – 12 małych mięśni biorących udział w skręcaniu i zginaniu
kręgosłupa, unoszeniu żeber,
− mm międzyżebrowe zewnętrzne – po 11 z każdej strony. Wypełniają przestrzenie
międzyżebrowe, zbliżają żebra. Są mięśniami wdechowymi,
− mm. międzyżebrowe wewnętrzne – występują we wszystkich przestrzeniach
międzyżebrowych. Biorą udział w obniżaniu żeber, są czynne przy kaszlu i kichaniu.
Są mięśniami wydechowymi,
− m. poprzeczny klatki piersiowej – należy do mięśni wydechowych,
− przepona – główny mięsień wdechowy. W czasie skurczu przepona spłaszcza się.
Powoduje to powiększenie pionowego wymiaru klp i rytmiczne zmiany ciśnienia klp.
i j. brzusznej. Różnica ciśnień umożliwia oddychanie. Z przeponą współpracują mięśnie
międzyżebrowe zewnętrzne, mm. piersiowe większy i mniejszy oraz m. zębaty przedni.
Mięśnie grzbietu
Mięśnie grzbietu dzielą się na trzy warstwy: 1) powierzchowną, 2) pośrednią, 3) głęboką.
Mięśnie powierzchowne grzbietu
Przyczepy tych mięśni znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej i na kości
ramiennej oraz na wyrostkach kolczystych kręgów. Do tej grupy mięśni należą:
− m. czworoboczny – skurcz wszystkich części mięśnia pociąga obręcz barkową ku tyłowi.
Samodzielny skurcz części zstępującej mięśnia unosi obręcz barkową ku górze
i przeciwdziała opadaniu barku pod wpływem ciężaru. Samodzielny skurcz części
poprzecznej zbliża łopatkę do kręgosłupa. Skurcz części wstępującej obniża bark.
− m. najszerszy grzbietu – kształtuje ruchy w obrębie ramienia. Wspomaga czynność
wdechową i wydechową. Zwany też „mięśniem kaszlu”.
− mm. równoległoboczny mniejszy i większy – zbliżają łopatkę do kręgosłupa.
− m. dźwigacz łopatki – unosi łopatkę ku górze.
Mięśnie pośrednie grzbietu:
− mm. zębate tylne górny i dolny: górny - unoszenie żeber (m. wdechowy), dolny –
obniżanie żeber (m. wydechowy)
Mięśnie głębokie grzbietu: kształtują ruchy kręgosłupa.
Mięśnie brzucha
Mięśnie brzucha tworzą przednią i boczne ściany jamy brzusznej. Wypełniają lukę kośćca
między klatką piersiową a miednicą, zwaną rozstępem mostkowo-łonowym kośćca i tworzą
w stanie napięcia wytrzymałą na uraz powłokę, równającą się wytrzymałości kośćca. Rola
ochronna ustaje z chwilą zwiotczenia mięśni.
Mięśnie brzuszne brzucha są mięśniami wydechowymi Łącznie z przeponą i mm. krocza
stwarzają podczas skurczu tłocznię brzucha odgrywającą ważną rolę przy czynnościach
fizjologicznych. Skurcz obustronny mm. brzucha powoduje zgięcie kręgosłupa ku przodowi,
napięcie tych mięśni hamuje zginanie kręgosłupa ku tyłowi. Skurcz jednostronny
mm. brzucha wywołuje boczne zgięcie kręgosłupa. Od wyrostka mieczykowatego do spojenia
łonowego ciągnie się kresa biała, oddzielająca mięsnie brzucha prawej i lewej strony. Do tej
grupy mięśni należą:
− m. prosty brzucha,
− m. skośny zewnętrzny brzucha,

22
− m. skośny wewnętrzny brzucha,
− m. poprzeczny brzucha.
Więzadło pachwinowe to łącznotkankowy powrózek biegnący od kolca przedniego górnego
kości biodrowej do guzka łonowego. Rozcięgna mięśni brzucha wplatają się w to więzadło,
tworząc ponad nim szczelinowatą przestrzeń, zwaną kanałem pachwinowym. Kanał
pachwinowy biegnie równolegle do więzadła pachwinowego. Zaopatrzony jest w pierścień
pachwinowy głęboki i powierzchowny. Przez kanał pachwinowy przechodzi u mężczyzn
powrózek nasienny, a u kobiet – więzadło obłe macicy. Wzdłuż kanału mogą przedostawać
się do moszny i pod skórę trzewia (jelita, sieć), tworząc przepukliny.
Mięśnie kończyny górnej
Mięśnie obręczy kończyny górnej
Sześć mięśni okolicy barku łączy obręcz kończyny z kością ramienną. Są to
mm.: naramienny, nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy, obły mniejszy i obły większy oraz
podłopatkowy. Wszystkie mięśnie okolicy barku są unerwione przez gałęzie części
grzbietowej splotu ramiennego:
− m. naramienny – część barkowa podnosi ramię w stawie ramiennym (odwodzi); część
obojczykowa mięśnia obraca ramię do wewnątrz i przywodzi do przodu; część
grzebieniowa obraca ramię na zewnątrz i przywodzi do tyłu.
− m. nadgrzebieniowy – wspólnie z mięśniem naramiennym odwodzi ramię, napina torebkę
stawu ramiennego, nieco obraca ramie na zewnątrz i nieznacznie je zgina.
− m. podgrzebieniowy – obraca ramię na zewnątrz (odwracanie), pomoc w podnoszeniu
ramienia (odwodzi i zgina).
− m. podłopatkowy – obraca ramię do wewnątrz, przywodzi ramię.
Mięśnie kończyny górnej wolnej
Mięśnie ramienia
Mięśnie ramienia w liczbie czterech, dzielą się na dwie grupy: przednią, mięśni zginaczy
i tylną, prostowników. Do grupy przedniej należą mm. kruczo – ramienny, dwugłowy
i ramienny. Grupę drugą stanowi jeden mięsień – trójgłowy.
Mięśnie przedramienia
Mięśnie przedramienia dzielą się na trzy zasadnicze grupy: grupę przednią (dłoniowa),
tylną (grzbietowa) i boczną promieniową.
Grupa przednia (dłoniowa) grupa ta składa się z dwóch ułożonych na sobie warstw
mięśni: powierzchownej i głębokiej. Należą do niej: mm. nawrotowy obły, zginacz
promieniowy nadgarstka, dłoniowy długi, zginacz łokciowy nadgarstka, zginacz
powierzchowny palców, zginacz głęboki palców, zginacz długi kciuka, nawrotowy
czworoboczny,
Grupa boczna mięśni przedramienia (promieniowa) składa się z czterech mięśni. Należą
do niej: mm. ramienno – promieniowy, prostownik promieniowy długi nadgarstka,
prostownik promieniowy krótki nadgarstka, odwracacz.
Grupa tylna mięśni przedramienia składa się z siedmiu mięśni, ułożonych w dwie
warstwy: powierzchowną i głęboką.
Do warstwy powierzchownej należą: mm. prostownik palców, prostownik palca małego,
prostownik łokciowy nadgarstka,
Do warstwy głębokiej należą: mm. odwodziciel długi kciuka, prostownik długi kciuka,
prostownik krótki kciuka, prostownik wskaziciela.
Mięśnie ręki
Mięśnie ręki leżą na powierzchni dłoniowej, powierzchnia grzbietowa zawiera tylko
ścięgna mięśni przedramienia. Są to: mm. kłębu kciuka, mm. kłębu palca małego, mm
środkowe dłoni

23
Mięśnie kończyny dolnej
Dzielimy na mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie kończyny dolnej wolnej.
Mięśnie obręczy kończyny dolnej (m. miednicy)
Łączą kości miednicy z kością udową. Mięśnie te dzielą się na trzy grupy: grupę przednią
mięśni grzbietowych obręczy, grupę tylną mięśni grzbietowych obręczy i grupę mięśni
brzusznych obręczy. Mięśnie miedniczno-udowe ustalają czynnie kość udową względem
miednicy. Utrzymują pionową postawę ciała, zapewniają równowagę ciała podczas stania na
jednej nodze i naprzemiennie w czasie chodu, obracają udo na zewnątrz i do wewnątrz.
Należą do nich:
Grupa przednia mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej:
− m. biodrowo-lędźwiowy.
Grupa tylna mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej:
− m. pośladkowy wielki, m. pośladkowy średni, m. pośladkowy mały.
Grupa mięśni brzusznych obręczy kończyny dolnej:
− m. zasłaniacz wewnętrzny, m. zasłaniacz zewnętrzny.
Mięśnie kończyny dolnej wolnej
Mięśnie uda – mięśnie uda można podzielić na trzy grupy: przednią, tylną i przyśrodkową.
Z mechanicznego punktu widzenia są to mięśnie działające na staw biodrowy, staw
kolanowy, albo na oba stawy równocześnie. Mięśnie uda pełnią podstawową rolę
w utrzymaniu postawy, w chodzie, przywodzeniu uda, prostowaniu i obracaniu stawu
biodrowego. Należą do nich:
Grupa przednia mięśni uda
Zawiera mięśnie zginające staw biodrowy. Należą do niej:
− m. krawiecki, m. czworogłowy uda, m. naprężacz powięzi szerokiej.
Grupa przyśrodkowa mięśni uda
Grupa ta składa się z pięciu mięśni przywodzicieli uda. Grupa ta wypełnia przestrzeń, która
znajduje się między rozchodzącymi się ku górze kośćmi udowymi.
Grupa tylna mięśni uda:
Grupę te stanowią trzy mięśnie:
− m. dwugłowy uda, m. półbłoniasty, m. półścięgnisty
Mięśnie goleni
Mięśnie goleni służą do poruszania stopą, tj. do jej zginania grzbietowego, zginania
podeszwowego, do podnoszenia brzegu przyśrodkowego stopy, czyli jej odwracania i do
podnoszenia brzegu bocznego stopy, czyli jej nawracania, ponadto mięśnie goleni poruszają
palcami stopy, tj. zginają je i prostują. Mięśnie goleni dzielą się na trzy grupy: 1) grupę
przednią – mm. prostowniki stopy, 2) grupę tylną (powierzchowne i głębokie) – zginaczy, 3)
grupę boczną, w skład, której wchodzą mm. strzałkowe.
Mięśnie stopy
Mięśnie stopy dzielimy na grzbietowe i podeszwowe. Mięśnie stopy oprócz znaczenia
dynamicznego, polegającego na poruszaniu palcami, czyli ich zginaniu podeszwowym,
prostowaniu i zginaniu grzbietowym, odwodzeniu i przywodzeniu, przede wszystkim
spełniają zadanie statyczne, które polega na utrzymaniu charakterystycznego dla stopy
ludzkiej uwypuklenia podłużnego i poprzecznego oraz na ściślejszym związaniu ze sobą
składników biernego aparatu ruchu wchodzącego w skład stopy.
Mięśnie goleni i stopy przystosowały się do pracy statycznej podczas utrzymywania postawy
stojącej i do pracy dynamicznej w chodzie.

24
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co składa się na narząd ruchu? Jakie są jego części?
2. Jaka jest rola kości w organizmie człowieka?
3. Do jakiego rodzaju tkanki zalicza się kości?
4. Jakie składniki wchodzą w skład tkanki kostnej?
5. Jakie rodzaje tkanki kostnej występują u człowieka?
6. W których częściach kości występują poszczególne rodzaje tkanki kostnej?
7. W których miejscach kośćca znajduje się tkanka chrzęstna?
8. Jakie znasz rodzaje tkanki chrzestnej?
9. Jaki kształt mają kości występujące w organizmie człowieka?
10. Jakie nazwy noszą wypukłości i zagłębienia znajdujące się na powierzchni kości?
11. Co to jest okostna i jakie ma znaczenie?
12. W jaki sposób kości są ze sobą połączone?
13. Jakie elementy wchodzą w skład stawu?
14. Jakie ruchy możemy wykonywać w stawach?
15. Jak dzielą się stawy ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych?
16. Z jakich części składa się czaszka?
17. Jakie kości wchodzą w skład mózgoczaszki a jakie budują twarzoczaszkę?
18. Jak łączą się kości czaszki?
19. Jakie kości wchodzą w skład kończyny górnej?
20. Z jakich kości składa się kończyna dolna?
21. Jak połączenia kości znajdujemy w kończynie górnej i dolnej?
22. Z jakich kości składa się klatka piersiowa?
23. Jakie połączenia występują w obrębie klatki piersiowej?
24. Jak zbudowany jest kręgosłup?
25. Co to jest tkanka mięśniowa?
26. Jakie są rodzaje tkanki mięśniowej?
27. Jaka jest budowa tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej?
28. Do czego i jak przyczepiają się mięśnie?
29. Co to jest tonus mięśnia?
30. Jakie rodzaje skurczu wykonuje mięsień?
31. Jak dzielą się mięśnie w zależności od rodzaju czynności, którą wykonują?
32. Na jakie grupy zasadnicze dzielimy mięśnie szkieletowe?
33. Jakie grupy mięśni wyróżniamy na tułowiu?
34. Jakie grupy mięśni wyróżniamy na kończynach?

25
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
W oparciu o załączony rysunek określ kształt kości i opisz jej elementy. Określ, z jakiego
rodzaju tkanki kostnej zbudowane są poszczególne części tej kości.
1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ szkieletowy człowieka,
2) skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,
3) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria podziału kości pod względem kształtu,
4) rozpoznać kształt kości przedstawionej na rysunku,
5) opisać poszczególne części kości zaznaczone na rycinie.
− tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,
− rysunek kości,
Ćwiczenie 2
Opracuj schemat graficzny kości wchodzących w skład kończyny górnej.
1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości kończyny górnej lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej ,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych podział kości kończyny górnej,
3) zapisać wszystkie kości wchodzące w skład kończyny górnej w formie schematu na
plakacie.
− papier formatu A4 lub arkusz papieru, flamastry,

26
Ćwiczenie 3
Opracuj schemat graficzny kości kończyny dolnej.
1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości kończyny dolnej lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych podział kości kończyny dolnej,
3) zapisać wszystkie kości tworzące kończynę dolną w formie schematu na plakacie.
Ćwiczenie 4
Opisz konstrukcję czaszki.
1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości czaszki lub skorzystać
z tablic i modelu kośćca czaszki znajdującego się w pracowni anatomicznej,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy czaszki,
3) dokonać podziału czaszki na dwie zasadnicze grupy,
4) zapisać nazwy kości wchodzące w skład poszczególnych części czaszki w układzie
tabelarycznym lub za pomocą mapy myśli.
Ćwiczenie 5
Opisz konstrukcję klatki piersiowej.
1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości klatki piersiowej lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy klatki piersiowej,
3) wyodrębnić kości tworzące rusztowanie kostne klatki piersiowej,
4) w układzie tabelarycznym lub za pomocą mapy myśli zapisać nazwy kości i ich
elementy.
5) wyjaśnij pojęcie – łuk żebrowy.

27
Ćwiczenie 6
Opisz budowę kręgosłupa
1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kręgosłup lub skorzystać
z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy kręgosłupa,
3) na załączonej rycinie zaznaczyć odcinki kręgosłupa i podać liczbę kręgów tworzących te
odcinki,
4) dokonać analizy porównawczej budowy kręgów w poszczególnych odcinkach
kręgosłupa,
5) wyjaśnić co to jest kifoza i lordoza,
6) zaznaczyć na rysunku kifozy i lordozy.
7) określić sposób łączenia się poszczególnych elementów kręgosłupa.
− karta do ćwiczeń,
Ćwiczenie 7
Wypisz rodzaje połączeń kości. Wskaż miejsca w układzie szkieletowym człowieka,
w których występują poszczególne rodzaje połączeń.
1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające połączenia kości lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej ,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych klasyfikację połączeń kości,
3) wypisać części szkieletu i rodzaje połączeń które w nich występują,
4) wypisać przynajmniej dwie nazwy połączeń kości w obrębie czaszki, kończyny górnej
i dolnej oraz szkieletu osiowego.

28
− papier formatu A4, flamastry
− tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka, rodzaje i budowę
połączeń kości,
Ćwiczenie 8
Przeanalizuj położenie mięśni w obrębie klatki piersiowej.
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych, podręcznikach i atlasach ryciny i informacje
dotyczące mięśni klatki piersiowej,
2) odszukać i zapisać nazwy poszczególnych mięśni.
3) dokonać analizy położenia poszczególnych mięśni i ich przyczepów,
4) określić zakres czynności mięśni klatki piersiowej,
− atlasy anatomiczne, tablice muskulatury człowieka, model muskulatury człowieka,
Ćwiczenie 9
Przeanalizuj warstwę mięśniową jamy brzusznej.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych, podręcznikach i atlasach ryciny przedstawiające
muskulaturę brzucha,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące mięśni brzucha,
3) wypisać nazwy mięśni,
4) dokonać analizy położenia poszczególnych mięśni i ich przyczepów,
5) określić zakres czynności danej grupy mięśni brzucha,
− atlasy anatomiczne, podręcznik do anatomii, tablice muskulatury człowieka, model
muskulatury człowieka,

29
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić co składa się na narząd ruchu i jakie są jego części?  
2) określić rolę kości w organizmie człowieka?  
3) opisać budowę tkanki łącznej szkieletowej kostnej i chrzestnej?  
4) przedstawić składniki budujące kość?  
5) wskazać w których częściach kości występują poszczególne rodzaje
tkanki kostnej?
⁭ ⁭
6) wskazać w których miejscach szkieletu znajduje się tkanka
chrzęstna?
 
7) sklasyfikować kości ze względu na kształt?  
8) nazwać wypukłości i zagłębienia znajdujące się na powierzchni
kości?
 
9) wyjaśnić co to jest okostna i jakie ma znaczenie?  
10) określić rodzaje połączeń kości?  
11) wskazać miejsca występowania poszczególnych rodzajów
połączeń?
 
12) opisać elementy wchodzące w skład stawu?  
13) określić zakresy ruchów które można wykonywać
w poszczególnych rodzajach połączeń .
 
14) rozróżnić stawy ze względu na ukształtowanie powierzchni
stawowych?
 
15) wyjaśnić z jakich części składa się czaszka?  
16) przedstawić kości wchodzące w skład mózgoczaszki
i twarzoczaszki?
 
17) wyjaśnić jak łączą się kości czaszki?  
18) scharakteryzować kości i połączenia kończyny górnej?  
19) scharakteryzować kości i połączenia kończyny dolnej?  
20) scharakteryzować kości i połączenia w obrębie klatki piersiowej?  
21) scharakteryzować budowę kręgosłupa?  
22) zdefiniować pojęcie tkanki mięśniowej?  
23) rozróżnić rodzaje tkanki mięśniowej?  
24) przedstawić budowę tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej?  
25) określić do czego i jak przyczepiają się mięśnie?  
26) wyjaśnić jak dzielą się mięśnie w zależności od rodzaju czynności,
którą wykonują?
 
27) wyjaśnić co to jest tonus mięśnia?  
28) rozróżnić rodzaje skurczów jakie wykonuje mięsień?  
29) wymienić urządzenia pomocnicze mięśni?  
30) dokonać podziału mięśni na zasadnicze grupy?  
31) sklasyfikować mięśnie tułowia?  
32) sklasyfikować mięśnie kończyny górnej i kończyny dolnej?  

30
4.3. Budowa i czynność układu nerwowego
Układ nerwowy pełni w organizmie szczególną rolę. Zapewnia organizmowi łączność ze
światem zewnętrznym, odbiera z niego informacje za pośrednictwem narządów zmysłów,
zarządza narządem ruchowym, a także integruje czynności poszczególnych narządów
i zapewnia równowagę wewnętrzną organizmu.
Najważniejszym elementem składowym układu nerwowego jest komórka nerwowa
(neuron). W obrębie komórki nerwowej wyróżnia się ciało komórki nerwowej i dwa rodzaje
wypustek: wypustkę długą (akson) i liczne wypustki krótkie (dendryty), Aksony przenoszą
informacje:
z ciała komórki do innych komórek nerwowych lub narządów wykonawczych (efektorów),
dendryty natomiast przekazują pobudzenia do ciała komórki nerwowej. Poszczególne
komórki nerwowe łączą się ze sobą poprzez złącza (synapsy), które pośredniczą
w przekazywaniu informacji. Komórkom nerwowym towarzyszą komórki glejowe, które
spełniają funkcje pomocnicze (odżywcze, izolacyjne, podporowe) w stosunku do neuronów.
Tabela 2. Podział układu nerwowego
Podział topograficzny Podział czynnościowy
Układ nerwowy
ośrodkowy
(centralny)
− Mózgowie
− Rdzeń kręgowy
Układ somatyczny − piramidowy
− pozapiramidowy
Układ nerwowy
obwodowy
− 12 par nerwów
czaszkowych
− 31 par nerwów
rdzeniowych
Układ autonomiczny − współczulny
− przywspółczulny
Tabela 3. Podstawowe pojęcia dotyczące układu nerwowego
Komórka nerwowa neuron
Istota szara skupienie ciał k. nerwowych w cun.
Istota biała skupienie wypustek k. nerwowych w cun.
Jądro, pole, warstwa, ośrodek ograniczone skupienie ciał komórek nerwowych w cun.
Droga nerwowa wiązka wypustek k. nerwowych przebiegająca w cun.
Zwój skupienie ciał komórek nerwowych poza cun.
Nerw wiązka wypustek k. nerwowych przebiegająca poza cun.
Splot nerwowy wiązka nerwów oraz występujące między nimi zespolenia.
Synapsa miejsce styku dwóch neuronów.
Czynność odruchowa odbieranie bodźców i adekwatne reagowanie na nie.
Łuk odruchowy droga impulsu od receptora do efektora.
Tabela 4. Podział mózgowia
Podział czynnościowy Podział topograficzny Podział rozwojowy
− Mózg
− Pień mózgu
− Mózg
− Pień mózgu
− Móżdżek
− Kresomózgowie
− Międzymózgowie
− Śródmózgowie
− Tyłomózgowie
− Rdzeniomózgowie

31
Półkule mózgu – są oddzielone przez szczelinę podłużną mózgu i sierp mózgu, połączone
są przez ciało modzelowate. Na półkuli wyróżniamy trzy powierzchnie: górno-boczną,
przyśrodkowa i dolną. Ponadto występują trzy bieguny: czołowy, skroniowy i potyliczny.
Powierzchnie półkul pokrywa warstwa istoty szarej, zwana korą mózgową stanowiąca
skupienie komórek nerwowych. Pod korą znajduje się istota biała, która składa się ze ściśle
do siebie przylegających włókien nerwowych. Skupienia komórek nerwowych w istocie białej
nosi nazwę jąder podkorowych. Jądra podkorowe mają liczne połączenia z korą mózgu,
wzgórzem i ośrodkami pnia mózgu i stanowią część tzw. układu pozapiramidowego, który
bierze udział w planowaniu i programowaniu ruchów dowolnych. W korze mózgu można
wyróżnić szereg pół o odrębnej budowie (pola cytoarchitektoniczne). Kora mózgu jest
pofałdowana. Dzieli się na płaty, a te podzielone są bruzdami na zakręty. W podziale kory
mózgu na płaty i ich ograniczeniu główną role odgrywają trzy głębokie bruzdy: bruzda
środkowa, boczna i bruzda obręczy. Korę mózgu dzielimy na płaty: czołowy, ciemieniowy,
skroniowy, potyliczny, wyspowy i limbiczny.
Funkcje kory mózgu związane są między innymi ze świadomym odczuwaniem,
planowaniem ruchów, procesami poznawczymi, pamięcią, emocjami i mową.
Istotą białą półkul tworzą włókna nerwowe, które dzielimy na:
− włókna nerwowe kojarzeniowe, zespalające poszczególne części mózgu w obrębie tej
samej półkuli,
− włókna nerwowe spoidłowe, zespalające ze sobą struktury odrębnych półkul (ciało
modzelowate),
− włókna nerwowe rzutowe, zespalające mózg ze strukturami położonymi w pniu mózgu
i rdzeniu kręgowym.
Hipokamp i ciało migdałowate stanowią część układu limnicznego, do którego zalicza się
również niektóre obszary kory mózgowej. Układ limniczny odpowiada przede wszystkim za
kontrole stanów emocjonalnych (strach, agresja, wściekłość) i popędów (pobieranie
pokarmów, zachowania seksualne), odgrywa nadrzędną rolę w stosunku do podwzgórza.
Natomiast hipokampowi przypisuje się role w procesach zapamiętywania, zwłaszcza
w powstawaniu pamięci świeżej i uczeniu się.
Komory boczne półkul mózgowych
Komory boczne są to jamy półkuli mózgu, zawierają płyn mózgowo-rdzeniowy i splot
naczyniówkowy, łączą się z komorą trzecią.
Pień mózgu tworzą trzy połączone ze sobą struktury położone nad rdzeniem kręgowym:
rdzeń przedłużony, most i śródmózgowie. Znajduje się w nim wiele skupisk komórek
nerwowych, które biorą udział w procesach sterowania ruchem. Dwanaście par nerwów
czaszkowych, których jądra rozmieszczone są w całym pniu mózgu, unerwia większość
mięśni głowy i szyi, przekazuje informacje czuciowe z receptorów tego obszaru oraz unerwia
przywspółczulnie większość narządów wewnętrznych. Przez pień mózgu przechodzą liczne
drogi łączące rdzeń kręgowy z wyższymi poziomami układu nerwowego oraz drogi łączące
z móżdżkiem, poprzez konary móżdżku. Ponadto wzdłuż całego pnia mózgu rozciąga się twór
siatkowaty, struktura utworzona przez krzyżujące się włókna nerwowe. Neurony tworu
siatkowatego mają połączenia z wieloma obszarami mózgowia i są zaangażowane
w koordynacje odruchów rdzeniowych i prostych czynności ruchowych, uczestniczą
w kontroli pracy serca, ciśnienia krwi i oddychania, a także wpływają na regulację stanów snu
i czuwania.
Międzymózgowie tworzą dwie główne struktury: wzgórze i podwzgórze.
Wzgórze jest największym skupiskiem istoty szarej międzymózgowia. W obrębie
wzgórza można rozróżnić wiele jąder. Stanowi ważny ośrodek przekaźnikowy w drogach ze
wszystkich rodzajów receptorów (z wyjątkiem węchu) do kory mózgu, który moduluje

32
informacje czuciowe oraz w dużej mierze decyduje o ich dotarciu do świadomości. Ponadto
wpływa na funkcje ruchowe.
Podwzgórze jest strukturą, położona brzusznie do wzgórza. Spełnia wiele zadań
związanych z homeostazą organizmu. Składa się z jąder, które maja połączenie ze wszystkimi
obszarami ośrodkowego układu nerwowego. Podwzgórze integruje czynność układu
autonomicznego oraz nadzoruje układ wydzielania wewnętrznego. Ponadto ośrodki
podwzgórza uczestniczą w regulacji rytmów dobowych, snu i czuwania, wpływają na
zachowania emocjonalne i sterują reakcjami obronnymi na stres.
Śródmózgowie jest to krótki i wąski odcinek pnia mózgu, leżący we wcięciu namiotu
oraz przykryty od tyłu półkulami mózgu i móżdżkiem. W jego skład wchodzą: konary mózgu
leżące po stronie brzusznej utworzone przez włókna biegnące z kory mózgu do ośrodków
pnia i rdzenia kręgowego, oraz pokrywa śródmózgowia zajmująca część grzbietową, w której
znajduje się kilka ważnych skupisk neuronów. Śródmózgowie pośredniczy w odruchach
słuchowych i wzrokowych, zawiera jądra nerwów czaszkowych, które unerwiają mięśnie
zewnętrzne gałki ocznej, w górnej części zawiera ośrodek skojarzonego spojrzenia ku górze,
zawiera istotę czarną, mającą połączenie z jądrami kresomózgowia, odgrywającą ważną rolę
w regulacji czynności dowolnej mięśni, zawiera jądro czerwienne, które daje początek
drogom zstępującym do rdzenia kręgowego oraz wstępującym do wzgórza. We wnętrzu
śródmózgowia przebiega wodociąg mózgu.
Most ma kształt nieregularnego sześcianu o silnie uwypuklonej powierzchni brzusznej
(przedniej) i bardziej płaskiej powierzchni grzbietowej. Położony jest między
śródmózgowiem a rdzeniem przedłużonym. Granice mostu, dolna i górna, są bardzo wyraźne
na powierzchni brzusznej, gdzie most silnie uwypukla się do przodu (silnie zaznaczone
brzegi). Z boku most przechodzi w konar środkowy móżdżku (boczne przedłużenie mostu).
Na pograniczu mostu i tworów sąsiednich wychodzą z mózgowia nerwy czaszkowe:
trójdzielny, odwodzący, twarzowy, przedsionkowo-ślimakowy.
W moście, oprócz przebiegających licznych dróg łączących ośrodki leżące na niższych
i wyższych poziomach układu nerwowego, znajdują się jądra mostu, których główna rola
polega na przekazywaniu do móżdżku informacji z kory mózgu.
Rdzeń przedłużony rozciąga się od skrzyżowania piramid do bruzdy dolnej mostu. Przez
rdzeń przedłużony przebiegają wszystkie impulsy, idące z mózgu do rdzenia kręgowego
i odwrotnie. Na jego powierzchni brzusznej przebiega szczelina pośrodkowa przednia, od
której bocznie leży parzysta piramida zawierająca drogi piramidowe. Większość włókien tej
drogi przechodzi na druga stronę, tworząc w dolnym odcinku rdzenia przedłużonego
skrzyżowanie piramid. Bocznie od piramid znajduje się oliwka. Na powierzchni grzbietowej
zlokalizowanych jest kilka bardzo istotnych ośrodków nerwowych. Jądra smukłe i klinowate,
leżące w przedłużeniu sznurów tylnych rdzenia kręgowego, stanowi ośrodek przekaźnikowy
w drodze do wzgórza. Jądro oliwki przekazuje informacje do móżdżku. W rdzeniu
przedłużonym znajdują się tez jądra nerwów czaszkowych. W tworze siatkowatym rdzenia
przedłużonego zlokalizowane są ośrodki autonomiczne. Są to: ośrodek naczynioruchowy,
oddechowy, połykania, wymiotny, kaszlu, ssania, kichania.
Móżdżek jest położony w dole tylnym czaszki. Jest umocowany do pnia mózgu przez trzy
konary móżdżku, przez które, przebiegają drogi doprowadzające i odprowadzające
informacje. Oddzielony jest od płatów potylicznych i skroniowych przez namiot móżdżku. Na
powierzchni zewnętrznej zawiera zakręty i szczeliny.
Do móżdżku dochodzą informacje czuciowe z rdzenia kręgowego i ruchowe z kory
mózgowej oraz dotyczące równowagi z narządu przedsionkowego w uchu wewnętrznym.
Dzięki integracji sygnałów z tych źródeł móżdżek wpływa na planowanie ruchów, jak i na ich
wykonanie, kontroluje napięcie mięśniowe, reguluje postawę ciała oraz koordynuje ruchy
głowy i gałek ocznych. Uczestniczy też w procesach uczenia się ruchów. Odgrywa także rolę

33
w niektórych procesach poznawczych i związanych z mową. Składa się z robaka, który
stanowi wąską część środkową, oraz dwóch półkul. Powierzchnia móżdżku jest pofałdowana
i podzielona licznymi szczelinami i bruzdami na płaty, płaciki, i zakręty. Istota szara
zgromadzona jest na powierzchni, gdzie tworzy korę móżdżku. Pod powierzchnią kory
znajduje się istota biała a w niej zlokalizowane są jądra móżdżku.
Rdzeń kręgowy stanowi dolną część ośrodkowego układu nerwowego. Położony jest
w kanale kręgowym, otoczony jest oponami. Zaczyna się poniżej skrzyżowania piramid, na
wysokości otworu wielkiego potylicznego, kończy się stożkowato tzw. stożkiem rdzeniowym
na wysokości drugiego kręgu lędźwiowego.
W rdzeniu kręgowym wyróżnia się:
− część szyjną,
− część piersiową,
− część lędźwiową,
− część krzyżową,
− część guziczną.
W miejscach gdzie z rdzeniem łączą się nerwy kończyn występują wrzecionowate
zgrubienia tworzące:
− zgrubienie szyjne (C3 – Th2),
− zgrubienie lędźwiowo – krzyżowe (Th10 – L1).
Na wysokości pierwszych kręgów lędźwiowych (L1 – L2) rdzeń kręgowy zwęża się
tworząc stożek rdzeniowy, którego przedłużeniem jest nić końcowa sięgająca do S2. Jej część
nie zawierająca już tkanki nerwowej opuszcza kanał kręgowy, kończąc się na powierzchni
tylnej kości guzicznej jako więzadło guziczne.
Z rdzeniem kręgowym łączą się korzenie brzuszne i grzbietowe 31 – 33 par nerwów
rdzeniowych, tworząc segmenty rdzenia kręgowego. Są to segmenty:
− szyjne – 8 par nerwów szyjnych
− piersiowe – 12 par nerwów piersiowych
− lędźwiowe – 5 par nerwów lędźwiowych
− krzyżowe – 5 par nerwów krzyżowych
− guziczne – 1- (3) par nerwów guzicznych.
Nerwy rdzeniowe opuszczają kanał kręgowy przez otwory międzykręgowe, przy czym
w części szyjnej otwory te znajdują się na tym samym poziomie, co nerwy. W miarę
przesuwania się ku dołowi otwory międzykręgowe leżą coraz niżej w stosunku do nerwów, co
spowodowane jest nierównomiernym wzrostem rdzenia kręgowego i kręgosłupa.
W następstwie tego procesu najdłuższe korzenie mają nerwy lędźwiowe i krzyżowe.
Biegną one równolegle do nici końcowej i razem z nią tworzą ogon koński.
Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego
Na powierzchni rdzenia znajduje się szereg podłużnych bruzd. Na powierzchni przedniej
(brzusznej) rdzenia kręgowego przebiega głęboka szczelina pośrodkowa przednia. Po obu jej
stronach nieco do tyłu przebiega bruzda boczna przednia zwana polem korzeniowym
przednim dla korzeni brzusznych nerwów rdzeniowych.
Na powierzchni tylnej (grzbietowej) w płaszczyźnie pośrodkowej przebiega bruzda
pośrodkowa grzbietowa (tylna). W odległości 2 -3 mm od niej ku przodowi leży bruzda
boczna tylna stanowiąca pole korzeniowe dla korzeni grzbietowych nerwów rdzeniowych.
Wymienione bruzdy na powierzchni rdzenia kręgowego zaznaczają podział na sznury: sznur
przedni, sznur boczny, sznur tylny.
Sznury zbudowane są z istoty białej, tworzą drogi nerwowe.

34
Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego
Rdzeń kręgowy zbudowany jest z istoty szarej położonej wewnętrznie i istoty białej
leżącej zewnętrznie (obwodowo), przy czym ich wzajemny stosunek ilościowy jest różny na
różnych poziomach rdzenia.
Na przekroju poprzecznym istota szara wyglądem przypomina motyla lub literę H.
Wyróżnia się w niej:
− róg przedni (brzuszny),
− róg boczny,
− róg tylny (grzbietowy).
Róg przedni zwany jest również ruchowym. Zawiera neurony ruchowe. Róg tylny zwany
również czuciowym, odbiera i przekształca impulsy czuciowe.
W środku istoty szarej występuje kanał środkowy, który jest pozostałością embrionalnej cewy
nerwowej, ku górze przechodzi w kanał środkowy rdzenia przedłużonego a ten w komorę
czwartą mózgowia. Twory widoczne na przekrojach poprzecznych jako rogi są
w rzeczywistości długimi pionowymi listwami istoty szarej zwanymi słupami.
Istota szara rdzenia kręgowego podobnie jak mózgowie składa się z ciał komórek
nerwowych, włókien bezrdzennych, włókien rdzennych oraz z gleju i tkanki łącznej.
Wyróżnia się 3 główne typy komórek nerwowych rdzenia kręgowego: korzeniowe,
sznurowe, wewnętrzne. Układają się w jądra istoty szarej.
Zasadniczym składnikiem istoty białej są włókna nerwowe. Biegną one podłużnie. Ich
grubość jest bardzo różna. Włókna łączą się w istocie białej w szereg niewyraźnie
odgraniczonych od siebie dróg nerwowych. W rdzeniu można wyróżnić:
− drogi własne rdzenia kręgowego,
− drogi rdzeniowo-mózgowe,
− drogi mózgowo-rdzeniowe.
Ośrodki rdzenia kręgowego
− ośrodek ruchów przepony (III –IV segment szyjny)
− ośrodki ruchowe kończyn górnych (V –VIII segment szyjny i I piersiowy)
− ośrodki ruchów mięśni klatki piersiowej, grzbietu i brzucha (część piersiowa)
− ośrodki ruchowe kończyn dolnych (zgrubienie lędźwiowe)
− ośrodki autonomiczne:
− odruchów źrenicy (VIII segment szyjny, I –II piersiowy)
− odruchy mikcji, defekacji, ejakulacji, erekcji (segment krzyżowy)
− ośrodki naczynioruchowe i wydzielnicze dla gruczołów potowych skóry (segment
piersiowy i górny lędźwiowy).
Opony mózgowia i rdzenia kręgowego
Mózgowie i rdzeń kręgowy otoczone są trzema łącznotkankowymi błonami, które
nazywamy oponami. Opona zewnętrzna jest mocna, gruba i odporna i nosi nazwę opony
twardej. Od okostnej oddziela ją jama nadtwardówkowa. Opona środkowa, czyli opona
pajęcza lub pajęczynówka leży do wewnątrz od opony twardej, oddzielona od niej włosowatą
szczeliną – jamą podtwardówkowa. Od opony miękkiej pajęczynówkę dzieli jama
podpajęczynówkowa.
Opona wewnętrzna, czyli opona miękka jako cienka błonka ściśle powleka mózgowie
i rdzeń kręgowy.
Opony mózgowia tworzą zbiornik zawierający płyn mózgowo-rdzeniowy. Płyn mózgowo-
rdzeniowy służy jako ochrona dla ośrodkowego układu nerwowego, pełni funkcje odżywcze
i usuwa produkty metabolizmu neuronalnego, zapewnia komórkom nerwowym stałe,
chemiczne środowisko.

35
Układ nerwowy obwodowy
Do obwodowego układu nerwowego zaliczamy nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe
i układ autonomiczny współczulny i przywspółczulny.
Tabela 4. Nerwy czaszkowe – rodzaj włókien, zakres unerwienia, czynność
Miano nerwu Kolejno
ść
Unerwienie ruchowe Unerwienie
czuciowe
Unerwienie
przywspółczulne
Czynność
Nerw węchowy I narząd węchu przewodzenie
wrażeń
węchowych
Nerw
wzrokowy
II narząd wzroku przewodzenie
wrażeń
wzrokowych
Nerw
okoruchowy
III mm.
zewnątrzgałkowe,
oprócz mm. skośnego
górnego i prostego
bocznego
m. rzęskowy,
m. zwieracz źrenicy
ruchy gałki
ocznej,
akomodacja,
średnica źrenicy
Nerw
bloczkowy
IV m. skośny górny
gałki ocznej
ruchy gałki
ocznej
Nerw
trójdzielny
V mm. życiowe,
m. napinacz błony
bębenkowej, niektóre
mm. nadgnykowe
skóra głowy,
błony śluzowej
jamy ustnej i
nosowej,
opona twarda,
błona
bębenkowa
ruchy żuchwy,
odbiór wrażeń
słuchowych,
odbiór czucia ze
skóry
Nerw
odwodzący
VI m. prosty boczny
gałki ocznej
ruchy gałki
ocznej
Nerw twarzowy VII mm. wyrazowe,
m. strzemiączkowy,
m. dźwigacz
podniebienia
ucho
zewnętrzne
i środkowe,
smakowo 2/3
przednie
języka
gruczoł łzowy,
ślinianka
podjęzykowa i
podżuchwowa
wyraz twarzy,
odbiór wrażeń
słuchowych,
wydzielanie łez
i śliny
Nerw
przedsionkowo-
ślimakowy
VIII narząd słuchu,
narząd
równowagi
słuch,
równowaga
Nerw
językowo-
gardłowy
IX mm. gardła
i podniebienia
błona śluzowa
gardzieli,
smakowo 1/3
tylna języka
ślinianka przyuszna smak,
wydzielanie
śliny, połykanie
Nerw błędny X mm. gardła
i podniebienia,
mm. krtani
błona śluzowa
gardła i krtani,
ucho
zewnętrzne
narządy szyi, klatki
piersiowej, jamy
brzusznej
fonacja,
połykanie,
czynność
narządów
Nerw
dodatkowy
XI m. czworoboczny,
m. mostkowo-
obojczykowo-
sutkowy
ruchy głowy
i barku
Nerw
podjęzykowy
XII mm. języka ruchy języka

36
Nerwy rdzeniowe
Nerwy łączące się z rdzeniem kręgowym nazywają się nerwami rdzeniowymi. Jest ich
zwykle 31 par.
Dzieli się je topograficznie, w zależności od okolicy ciała, podobnie jak kręgi
w kręgosłupie, na:
− nerwy szyjne; 8 par (C1-C8),
− nerwy piersiowe; 12 par (Th1-Th12),
− nerwy lędźwiowe; 5 par (L1-L5),
− nerwy krzyżowe; 5 par (S1-S5),
− nerwy guziczne; zwykle 1 para (Co1).
Od liczby par nerwów guzicznych zależy ogólna liczba nerwów rdzeniowych.
Każdy nerw rdzeniowy zaopatruje własny wycinek (segment ciała), w zakresie miotomu,
sklerotomu i dermatomu, np. nerwy pochodzące z C1-C4 unerwiają głowę, nerwy pochodzące
z C3-C5 przeponę, nerwy z C5-Th1 kończynę górną, nerwy z Th1-Th12 tułów, a nerwy z L1-
S2 kończynę dolną.
W każdym nerwie można wyróżnić następujące składowe: korzeń przedni (brzuszny lub
ruchowy) i korzeń tylny (grzbietowy lub czuciowy) nerwu rdzeniowego oraz pozostający
w łączności z tym ostatnim, zwój rdzeniowy, pień nerwu rdzeniowego oraz gałęzie, na które
ten pień się dzieli.
Korzeniem nerwu rdzeniowego nazywamy część tego nerwu przebiegająca w obrębie kanału
kręgowego. Zwoje rdzeniowe znajdują się blisko otworów międzykręgowych.
Gałęzie przednie nerwów rdzeniowych tworzą sploty nerwowe powstałe w następstwie
licznych zespoleń pomiędzy nimi. Wyróżnia się następujące sploty i gałęzie nie tworzące
splotów: splot szyjny, splot ramienny, nerwy piersiowe, splot lędźwiowo-krzyżowy.
Układ nerwowy autonomiczny
Układ nerwowy autonomiczny jest częścią układu nerwowego wyodrębnioną ze względu
na odmienną budowę i czynność, składającą się z zespołu ośrodków nerwowych, z dróg
nerwowych odśrodkowych oraz nerwów i gałęzi.
Układ autonomiczny czuwa nad czynnością narządów, zapewniając organizmowi równowagę
wewnętrzną (homeostasis)
Układ autonomiczny różni się od układu somatycznego:
− nierównomiernym (niemetamerycznym) rozmieszczeniem ośrodków w mózgowiu
i w rdzeniu kręgowym,
− występowaniem w przebiegu włókien nerwowych odśrodkowych zwojów nerwowych,
dzielących te włókna na włókna przed i zazwojowe,
− odmienną budową nerwów wchodzących w jego skład (włókna szare Remaka),
− powolnym przebiegiem impulsów nerwowych (około 0,5 m/s),
− wydzielaniem w synapsach efektorycznych nie tylko acetylocholiny, lecz również
noradrenaliny,
− efektorami, którymi są mięsnie gładkie, mięsień sercowy i gruczoły.
Część współczulna układu autonomicznego
Część współczulna zbudowana jest z części ośrodkowej, z pni współczulnych i z nerwów
współczulnych.
Część ośrodkowa stanowi skupienie istoty szarej w rdzeniu kręgowym, tworząc słupy
pośrednio-boczne prawy i lewy przebiegające w rogach bocznych rdzenia kręgowego, od C8
do L3, stąd używana przez niektórych autorów nazwa: część piersiowo – lędźwiowa.
Tu znajdują się ciała komórek nerwowych dające początek przedzwojowym włóknom
współczulnym, opuszczającym rdzeń i kanał kręgowy wraz z korzeniami przednimi nerwów
rdzeniowych.
Włókna przedzwojowe kończą się w większości przypadków w zwojach pnia współczulnego.

37
Pnie współczulne prawy i lewy przebiegają po bocznej powierzchni trzonów kręgowych
do przodu od wyrostków poprzecznych, na głowach żeber od podstawy czaszki do kości
guzicznej, gdzie obydwa pnie łączą się ze sobą zwojem nieparzystym. Każdy z pni
współczulnych składa się z szeregu zwojów pnia współczulnego, bardzo zmiennych w liczbie,
wielkości i kształcie. Ogólna ich liczba mieści się w przedziale 21 – 25 zwojów, każdy z nich
może zawierać do 100 000 komórek nerwowych, wielkość zwoju najczęściej odpowiada
wymiarom od kilku do kilkunastu milimetrów. Zwoje pnia współczulnego połączone są
między sobą gałęziami międzyzwojowymi. Natomiast włókna nerwowe łączące pnie
współczulne obu stron noszą miano gałęzi poprzecznych.
W zależności od miejsca położenia wyróżnia się zwoje: szyjne, piersiowe, lędźwiowe
i krzyżowe pni współczulnych.
Od poszczególnych zwojów pni współczulnych odchodzą nerwy i gałęzie współczulne.
Część współczulna układu autonomicznego cechuje się tym, że wytwarza samodzielne nerwy,
mające własne miana oraz, że włókna przedzwojowe są krótsze od włókien zazwojowych,
a w synapsach efektorycznych wytwarzana jest adrenalina.
Część przywspółczulna układu autonomicznego
Włókna nerwowe układu przywspółczulnego opuszczają ośrodkowy układ nerwowy
w obrębie czaszki i odcinka krzyżowego rdzenia kręgowego.
Część mózgowiowa składa się z przywspółczulnych jąder niektórych nerwów
czaszkowych, przywspółczulnych włókien nerwowych wchodzących w skład tych nerwów
i przywspółczulnych zwojów położonych w narządach lub jamach ciała.
Cztery nerwy czaszkowe zawierają włókna przywspółczulne: okoruchowy, twarzowy,
językowo-gardłowy, błędny.
Część rdzeniową reprezentuje jądro pośrednio – przyśrodkowe znajdujące się w słupach
(rogach) bocznych rdzenia kręgowego na wysokości S1 – S3, tu rozpoczynają się włókna
przedzwojowe wchodzące w skład nerwów rdzeniowych.
Włókna przywspółczulne cechują się tym, że w zasadzie nie tworzą samodzielnych nerwów,
ich włókna przedzwojowe są dłuższe od zazwojowych, a w synapsach efektorycznych
wydzielana jest acetylocholina.
Czynność układu autonomicznego jest bardzo złożona i stosunkowo mało poznana.
Wiadomo, że są narządy lub części narządów, które nie mają unerwienia autonomicznego, jak
np. kora gruczołów nadnerczowych lub gruczoły potowe apokrynowe.
Niektóre narządy zaopatrywane są tylko przez jedną z części układu autonomicznego:
− wyłącznie współczulnie zaopatrywane są naczynia powłok tułowia i kończyn, naczynia
mięśni kończyn, naczynia wątroby i jej komórki, mięśnie gładkie narządów płciowych
męskich, mięsień maciczny, rdzeń gruczołów nadnerczowych, mięsień rozwieracz
źrenicy, mięśnie gładkie powiek i oczodołu, mięśnie przywłosowe.
− wyłącznie przywspółczulnie zaopatrywane są gruczoły dna żołądka, część
wewnątrzwydzielnicza trzustki, komórki alfa wysp trzustkowych, gruczoły jelitowe,
mięsień zwieracz źrenicy.
Między obu częściami, współczulną i przywspółczulną, występuje antagonizm
czynnościowy bezpośredni lub pośredni.
Część współczulna układu autonomicznego kieruje procesami dysymilacyjnymi,
wywołuje podwyższenie poziomu adrenaliny we krwi, ma wpływ na zachowanie się
organizmu w sytuacjach stresowych. W zakończeniach efektorycznych części współczulnej
znajdują się włókna adrenergiczne powodujące powstawanie w tkankach takich hormonów
jak adrenalina i noradrenalina. Działają one głownie na przemianę węglowodanów,
zwiększają podstawową przemianę materii i ciepłotę ciała.
Część przywspółczulna układu autonomicznego kieruje procesami asymilacyjnymi, jej
pobudzenie powoduje spadek podstawowej przemiany materii i zmniejszenie ciepłoty ciała.

3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka

3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (16)

Similar to 3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka

Similar to 3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka (20)

3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka