Technik.rolnik 321[05] z3.02_u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Ewa Marciniak-Kulka
Organizowanie i prowadzenie produkcji zwierzęcej
321[05].Z3.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
mgr inŜ. Janina Kłap
mgr inŜ. Barbara Sternal
Opracowanie redakcyjne:
mgr inŜ. Ewa Marciniak-Kulka
Konsultacja:
mgr Rafał Rzepkowski
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[05].Z3.02,
„Organizowanie i prowadzenie produkcji zwierzęcej”, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu technik rolnik.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Materiał hodowlany i praca hodowlana 6
4.1.1.Materiał nauczania 6
4.1.2.Pytania sprawdzające 14
4.1.3.Ćwiczenia 14
4.1.4.Sprawdzian postępów 15
4.2. Rozród zwierząt gospodarskich i reprodukcja stada 16
4.2.3.Ćwiczenia 20
4.3. Sposoby i techniki Ŝywienia 22
4.3.3.Ćwiczenia 31
4.4. Utrzymanie i identyfikacja zwierząt 34
4.4.3.Ćwiczenia 45
4.5. UŜytkowanie zwierząt gospodarskich 48
4.5.3.Ćwiczenia 57
5. Sprawdzian osiągnięć 60
6. Literatura 65

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy związanej z organizowaniem
i prowadzeniem produkcji zwierzęcej. Poprzez studiowanie poradnika powinieneś poznać
zasady doboru materiału hodowlanego poszczególnych gatunków zwierząt, zasady rozrodu,
techniki Ŝywienia, zasady utrzymania, uŜytkowania i znakowania zwierząt.
W poradniku znajdziesz:
−−−− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
−−−− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
– materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia załoŜonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
– zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,
– ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
– sprawdzian postępów,
– sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,
– wykaz literatury uzupełniającej.
JeŜeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po zrealizowaniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
Schemat układu jednostek modułowych
321[05].Z3.01
Organizowanie i wykonywanie prac
związanych
z Ŝywieniem zwierząt
321[05].Z3.02
Organizowanie i prowadzenie
produkcji zwierzęcej
321[05].Z3
Produkcja zwierzęca
321[05].Z3.03
Organizowanie produkcji zwierzęcej
metodami ekologicznymi

4
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− korzystać z róŜnych źródeł informacji,
− posługiwać się podstawowymi programami komputerowymi i siecią Internet,
− wykorzystywać wiedzę i umiejętności zawarte w jednostkach modułowych
zrealizowanych wcześniej,
− wykorzystywać kontekstowo wiedzę biologiczną,
− posługiwać się podstawowymi metodami planowania i analizy,
− zachowywać zasady bhp, p.poŜ.,
− oceniać przestrzeganie zasad ochrony środowiska,
− prezentować swoje prace i osiągnięcia,
− oceniać skutki błędnych decyzji technologicznych,
− podejmować decyzje,
− wykorzystywać wiedzę i umiejętności dotyczące oceny rozwiązań technologicznych
w rolnictwie.

5
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− zaplanować i zorganizować produkcję zwierzęcą w gospodarstwie rolnym,
− wyjaśnić termin: uŜytkowanie mleczne oraz określić warunki specjalizacji gospodarstw
rolnych w produkcji mleka krów i owiec,
− określić rodzaje uŜytkowania mięsnego poszczególnych gatunków zwierząt
gospodarskich,
− określić inne rodzaje uŜytkowania zwierząt gospodarskich oraz uzasadnić celowość ich
utrzymania,
− dobrać Ŝywienie zwierząt w zaleŜności od rodzaju ich uŜytkowania,
− dobrać rodzaje uprzęŜy do sposobu uŜytkowania koni, ze szczególnym uwzględnieniem
działalności rekreacyjno-sportowej,
− zaplanować sposoby utrzymania i pielęgnacji róŜnych gatunków zwierząt gospodarskich,
− scharakteryzować oraz określić wymagania dotyczące pomieszczeń dla róŜnych gatunków
zwierząt gospodarskich,
− zadać pasze za pomocą odpowiednich urządzeń technicznych,
− usunąć odchody z wykorzystaniem urządzeń i narzędzi,
− przechować odchody zwierząt zgodnie z wymaganiami Zwykłej Dobrej Praktyki
Rolniczej,
− dobrać gatunki, typy uŜytkowe i rasy zwierząt hodowlanych odpowiednio do potrzeb
regionalnych oraz moŜliwości zbytu produktów pochodzenia zwierzęcego,
− zorganizować produkcję wybranych gatunków zwierząt odpowiednio do kierunku
uŜytkowania,
− określić przyczyny, objawy i sposoby zapobiegania chorobom zwierząt,
− ocenić uŜytkowe i hodowlane cechy zwierząt, dokonać selekcji oraz doboru par do
krzyŜowania,
− oznakować zwierzęta gospodarskie,
− określić sposoby prowadzenia dokumentacji hodowlanej,
− zastosować programy komputerowe do wspomagania procesów produkcji zwierzęcej,
− zastosować przepisy o ochronie zwierząt oraz przepisy o zwalczaniu chorób zakaźnych
zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej,
− przechować produkty zwierzęce z zachowaniem norm jakości i bezpieczeństwa
zdrowotnego Ŝywności,
− sprzedać produkty pochodzenia zwierzęcego.

6
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Materiał hodowlany i praca hodowlana
4.1.1. Materiał nauczania
Kierunki i systemy uŜytkowania podstawowych gatunków zwierząt gospodarskich
Zwierzęta gospodarskie są dostarczycielami wielu produktów Ŝywnościowych, surowców
dla przetwórstwa spoŜywczego i przemysłu. W polskim rolnictwie uŜytkuje się kilka
gatunków zwierząt. Są to przede wszystkim bydło, trzoda chlewna, owce, kozy, konie, kilka
gatunków drobiu, zwierzęta futerkowe, ryby i pszczoły. W tej jednostce zostaną
scharakteryzowane tylko te, które są najliczniejsze i przez to mają największe znaczenie
gospodarcze. Tabela 1 obrazuje wielkość pogłowia niektórych gatunków zwierząt
gospodarskich na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat.
Tabela 1. Pogłowie zwierząt gospodarskich w latach 1990–2005 (w tys. szt.) [13, s. 8]
Chów bydła dostarcza przede wszystkim mleka i mięsa, ale moŜna wykorzystywać takŜe
skóry (garbarstwo), włosy (produkcja pędzli i szczotek), rogi i racice (wyroby galanteryjne),
kości (mączki paszowe, Ŝelatyna) jelita (przetwórstwo mięsne). Podobne produkty moŜna
uzyskać w wyniku prowadzenia chowu owiec i kóz. Te jednak dostarczają jeszcze wełny
(owce i niektóre kozy) dla przemysłu włókienniczego. Konie w Polsce uŜytkowane są
rekreacyjnie i sportowo. W niewielkim stopniu stanowią siłę pociągową do pracy w trudnym
terenie oraz wykorzystywane są jako zwierzęta wspomagające terapię w leczeniu niektórych
schorzeń (hipnoterapia). Drób jest dostarczycielem mięsa, jaj (kury, przepiórki, perlice),
a takŜe pierza (gęsi). Zwierzęta futerkowe dostarczają skór, a niektóre, takie jak króliki,
wartościowego mięsa. Pszczoły hoduje się w celu pozyskiwania miodu, wosku, mleczka
pszczelego, kitu pszczelego i pyłku kwiatowego, a ryby mięsa. Polska jest znaczącym
producentem niektórych surowców zwierzęcych. Tabela 2 ilustruje wielkość tej produkcji.
Tabela 2. Produkcja podstawowych artykułów zwierzęcych w latach 1990–2005 [13, s. 9]

7
Nie w kaŜdym gospodarstwie rolniczym moŜna hodować wszystkie gatunki zwierząt.
Dokonując wyboru zwierząt do chowu w gospodarstwie naleŜy uwzględnić szereg czynników.
NaleŜą do nich: warunki środowiska przyrodniczego, rodzaj uŜytków rolnych, lokalne
tradycje w regionie, dostępność rynków zbytu na produkty zwierzęce, wiedza, umiejętności
i zamiłowania rolnika. Istotne są równieŜ moŜliwości gospodarstwa w zakresie właściwego
utrzymania zwierząt związanego z budynkami, ilością i dostępnością pasz, moŜliwością
korzystania z wybiegów, z wód powierzchniowych (gęsi, kaczki) itp. Dla kaŜdego
gospodarstwa naleŜy indywidualnie, z uwzględnieniem jego warunków dobierać zwierzęta.
Aby moŜna było takiego doboru dokonać trzeba znać zasady prowadzenia pracy hodowlanej
oraz cechy gatunków, ras i innych grup zwierząt charakteryzujących się odpowiednimi
cechami uŜytkowymi.
Zasady prowadzenia pracy hodowlanej
Praca hodowlana związana jest z twórczą działalnością człowieka zmierzającą do
osiągnięcia zadowalających efektów prowadzonej produkcji zwierzęcej. Jest ona prowadzona
przez wiele lat. Towarzyszą jej badania i szereg obserwacji praktycznych. Hodowcy – rolnicy
zajmują się doskonaleniem cech gatunków zwierząt udomowionych przez człowieka
i uznanych za gospodarskie.
Pojęcie gatunku poznaliście juŜ na biologii. W obrębie gatunku hodowcy wyróŜniają
jeszcze szereg innych podziałów zwierząt. Na uŜytek rolniczej produkcji zwierzęcej w obrębie
gatunku wyróŜnia się rasy i odmiany zwierząt. Rasy te, w zaleŜności od sposobu
wykorzystania zwierząt, klasyfikowane są do typów uŜytkowych. Terminologia oraz podział
ras i typów uŜytkowych zostały wyjaśnione w jednostce modułowej 321[05].02.02.
Po udomowieniu zwierząt człowiek zaczął wykorzystywać ich naturalne moŜliwości i wtedy
dostrzegł, Ŝe oprócz zapewnienia im obfitości Ŝywienia i ochrony przed trudnymi warunkami,
moŜe wykorzystać jeszcze ich naturalne cechy budowy dostarczające większych ilości
określonych produktów. Zatem do dalszego utrzymania zostawiał potomstwo tych zwierząt,
które były bardziej atrakcyjne. W taki sposób wyodrębniły się dwie grupy prac decydujących
o sukcesie w produkcji zwierzęcej. Są to chów zwierząt i hodowla zwierząt.
Chów zwierząt to zestaw zabiegów związanych z zapewnieniem zwierzętom właściwych
warunków Ŝywienia i utrzymania dla zapewnienia osiągnięcia optymalnego poziomu
produkcji danego zwierzęcia. Celem chowu zwierząt jest więc uzyskanie produkcji
towarowej. Produkcji towarowej, czyli systematycznego uzyskiwania oczekiwanych ilości
produktu, np. mleka, wełny lub Ŝywca rzeźnego o odpowiednich cechach. Do produkcji
towarowej kierowane są zwierzęta, czyli materiał towarowy, przeznaczone na rzeź, do
uŜytkowania mlecznego lub innego w celu pozyskiwania konkretnych produktów.
W odróŜnieniu od materiału towarowego, materiał hodowlany stanowią zwierzęta, które
wykorzystywane są do doskonalenia kolejnych pokoleń tych zwierząt czyli do rozrodu.
Powszechnie wiadomo, Ŝe znakomite warunki Ŝywienia i utrzymania nie zapewniają
jeszcze wysokiego poziomu w produkcji zwierzęcej. Potrzebne są jeszcze zwierzęta
o wysokiej wartości genetycznej w zakresie tych poŜądanych cech. Tym zajmuje się hodowla
zwierząt. Hodowla polega więc na stałym doskonaleniu załoŜeń genetycznych zwierząt.
Dzięki prowadzeniu hodowli, oprócz podstawowych produktów zwierzęcych, uzyskuje się
jeszcze wartościowy genetycznie materiał hodowlany w postaci samic i samców
przeznaczanych do rozpłodu w celu uzyskiwania równie wartościowego lub lepszego
potomstwa.
Na bazie ras tworzone są równieŜ linie hodowlane. W obrębie rasy moŜna wyróŜnić linie
hodowlane pochodzące od jednego przodka zwanego preferentem. Preferentem moŜe być
tylko taki przodek, który ma wybitną wartość hodowlaną. Podstawą stworzenia linii

8
hodowlanej jest ród lub rodzina. Ród to wszyscy potomkowie jakiegoś wybitnego przodka
męskiego. Rodzina to wszyscy potomkowie jakiejś wybitnej samicy. Linia hodowlana męską
lub Ŝeńska tworzą tylko ci potomkowie preferenta, którzy odziedziczyli po nim (niej) wysoką
wartość hodowlaną. W hodowli konieczne jest więc dokonywanie oceny wartości uŜytkowej
zwierząt, ich selekcji, doboru par do rozpłodu, dobrze zorganizowanego rozrodu
i prowadzenie dokumentacji hodowlanej. Aby ocena zwierząt dokonana była kompleksowo
naleŜałoby ocenić: zdrowie, pokrój, uŜytkowość, płodność, plenność, a takŜe ocenić
przodków, potomstwo i krewnych linii bocznych. Ocena zwierząt polega na wykonywaniu
konkretnych obserwacji i pomiarów zgodnie z zasadami ustalonymi dla obserwowania kaŜdej
badanej kategorii. Wyniki oceny słuŜą do podejmowania decyzji dotyczących selekcji, czyli
wyboru zwierząt do dalszej hodowli. Decyzje te będą uzaleŜnione od celu selekcji.
Selekcjonować moŜna zwierzęta biorąc pod uwagę jedną lub kilka cech. Selekcją moŜna
objąć teŜ grupy zwierząt o róŜnej liczebności i o róŜnym zasięgu ich rozmieszczenia.
Kolejnym krokiem po dokonaniu selekcji jest dobór par do rozpłodu, związany z właściwym
dopasowaniem cech samicy do cech samca, aby w efekcie uzyskać doskonalsze potomstwo.
W hodowli stosuje się 2 rodzaje doboru:
− dobór jednorodny – czyli kojarzenie w pokrewieństwie (inbred) i kojarzenie z unikaniem
łączenia w pokrewieństwie (outbred),
− dobór niejednorodny – czyli krzyŜowanie (między rasami, między gatunkami i między
zinbredowanymi liniami).
Dla wartościowych zwierząt hodowlanych prowadzona jest dokumentacja hodowlana. Są to
księgi zwierząt hodowlanych i rejestry zwierząt hodowlanych. Prowadzeniem dokumentacji
hodowlanej zajmują się wyspecjalizowane instytucje i organizacje producenckie np. dla koni
Polski Związek Hodowców Koni.
Materiał hodowlany – rasy zwierząt
Do produkcji materiału towarowego kierowanego do produkcji masowej wykorzystuje się
zwierzęta róŜnych ras, linii hodowlanych, rodów. Trzeba znać cechy charakterystyczne
poszczególnych ras aby odpowiednio dobrać materiał do rozrodu.
Rasy bydła*
Tabela 3. Charakterystyka ras bydła uŜytkowanych w Polsce [21, s 13]

9
Charolaise
− francuska rasa dobrze umięśnionego, mocno zbudowanego
i wcześnie dojrzewającego bydła mięsnego,
− cięŜar krów do 900 kg, buhajów do 1400 kg,
cieląt 40–50 kg,
− wydajność rzeźna ok. 70%, mięso o średniej ilości tłuszczu
śródtkankowego, mało tłuszczu podskórnego,
− nie wskazane unasienianie jałówek i krów o drobnej
budowie.
Simental
− szwajcarska rasa rosłego bydła hodowanego w typie
mięsnym lub mlecznym,
− cięŜar krów śr. 750 kg, buhajów śr. 1250 kg,
cieląt 35–45 kg,
− wydajność rzeźna ponad 60%, mięso delikatne, dobrej
jakości, lekko przerośnięte tłuszczem,
− nie wskazane unasienianie jałówek i krów o drobnej
budowie.
Piemontese
− włoska rasa bydła mięsnego o delikatnym kośćcu i bardzo
dobrym umięśnieniu (szczególnie zadu),
− cięŜar krów do 600 kg, buhajów ok. 1000 kg,
cieląt 35–40 kg,
− wydajność rzeźna ok. 72%, mięso doskonałej jakości,
o optymalnej zawartości tłuszczu,
− moŜna unasieniać jałówki i krowy o drobnej budowie.
Limousine
− francuska rasa wcześnie dojrzewającego bydła mięsnego
o światowym zasięgu,
− cięŜar krów do. 800 kg, buhajów ok. 1300 kg,
cieląt 36–39 kg,
− wydajność rzeźna ok. 67%, mięso delikatne, kruche bez
tłuszczu śródtkankowego,
Aberden Angus
− angielska rasa bezroŜnego, wcześnie dojrzewającego bydła
mięsnego,
− cięŜar krów ok. 500 kg, buhajów ok. 80 kg,
cieląt 26–28 kg,
− wydajność rzeźna wysoka (ponad 70%), mięso drobno-
-włókniste, marmurkowate, tj. lekko przerośnięte
tłuszczem,

10
Hereford
− najpopularniejsza na świecie, późno dojrzewająca,
angielska rasa bydła mięsnego,
− cięŜar krów ok. 600 kg, buhajów śr. 900 kg,
cieląt 33–36 kg,
− wydajność rzeźna, ze względu na grubą kość, ok. 65%,
mięso zdecydowanie chudsze niŜ u innych ras,
Materiał hodowlany – trzoda chlewna*
Wielka biała polska
− duŜa, długa, dość wysokie nogi, dobre umięśnienie szynek,
− wysokie przyrosty przy ekonomicznym zuŜyciu paszy,
− odporność na stres i mocna konstytucja,
− duŜa płodność, wysoka mleczność i duŜa troskliwość
macierzyńska,
− komponent mateczny do krzyŜowania z knurami ras
mięsnych lub do produkcji loszek–mieszańców ras białych
(wbp x pbz) do krzyŜowań wielorasowych.
Polska biała zwisłoucha
− poprawna, szlachetna budowa, dobre wypełnienie szynek,
− szybkie tempo wzrostu przy niskim zuŜyciu paszy,
− pewna wraŜliwość na stres i środowisko,
− wysoka płodność, mleczność i troskliwość macierzyńska,
− doskonały komponent mateczny do krzyŜowania z knurami
ras mięsnych oraz do produkcji loszek–mieszańców ras
białych (pzb x wbp) do krzyŜowań wielorasowych.
Pietrain
− średnio duŜa, niezbyt długa, doskonałe umięśnienie szynek,
schabu i łopatek,
− szybki wzrost i rozwój do masy ok. 80 kg,
− wybitna wydajność rzeźna, b. cienka słonina, wysoki udział
najwartościowszych wyrębów,
− duŜa wraŜliwość na stres i skłonność do wytwarzania mięsa
z wadą PSE,
− niska płodność,
− komponent ojcowski do krzyŜowań z rasami białymi lub do
produkcji knurów–mieszańców ras mięsnych.
Hampshire
− dość duŜa, o mocnej budowie i Ŝywym temperamencie,
łatwo adaptująca się,
− dobre umięśnienie szynek, duŜa efektywność tuczu,
− wysoka wydajność rzeźna, dobra jakość mięsa, cienka
słonina,
− umiarkowana płodność,
− duŜa troskliwość macierzyńska,
− komponent ojcowski do krzyŜowania z lochami ras
białych, ale przede wszystkim do produkcji knurów–
mieszańców ras „kolorowych”.

11
Duroc
− duŜa, wysokonoŜna, o lekko karpiowatym grzbiecie, dobre
umięśnienie tuszy,
− szybkie tempo wzrostu, dobre wykorzystanie paszy, średnia
wydajność rzeźna,
− łatwość adoptacji, duŜa odporność na warunki środowiska
i stres, mięso wolne od wady PSE,
− średnia płodność lecz bardzo wysoka mleczność,
− komponent ojcowski, dający b. wyraźny efekt heterozji, do
krzyŜowań z lochami ras białych i do produkcji knurów–
mieszańców ras „kolorowych”.
Mieszańce
− prawidłowa, mocna budowa, mocne kończyny,
− wysokie przyrosty przy b. dobrym wykorzystaniu paszy,
− wysoka skuteczność krycia, liczniejsze mioty i wyŜsza
masa ciała przy urodzeniu,
− większa odporność na warunki środowiska,
− lepsza wydajność rzeźna, wyŜszy indeks oceny
przyŜyciowej i lepsza jakość mięsna,
− wysokie libido i b. dobra jakość nasienia,
− komponent ojcowski ostateczny („terminal”) pochodzący
z róŜnych wariantów krzyŜowań: pi x ha, ha x pi, du x pi,
du x ha, 990 x pi i in.
Rasy hybrydowe*
Penarlan P76
− najlepsza jakość mięsa,
− najlepsza jakość tuszy,
− brak genu wraŜliwości na stres (RYR1),
− najszybsze tempo wzrosu,
− bardzo duŜa odporność i jednolitość.
Pic 402
− doskonały przykład bezstresowego knura obdarzonego
wybitnym temperamentem,
− polecany do krycia materiału Ŝeńskiego o niewiadomym
stopniu
− opadnięcia genem stresu,
− potomstwo cechuje się wysoką mięsnością i wydajnością
rzeźną przy zachowaniu dobrego wykorzystania paszy
i tempa przyrostów.
Pic 408
− całkowicie bezstresowy knur, pochodzi ze szczytu
piramidy hodowlanej,
− przeznaczony dla hodowców zainteresowanych wysoką
mięsnością i wybojowością,
− charakteryzuje się doskonałą jakością mięsa.

12
Linia Hypor G – Biały Duroc
− potomstwo odznacza się duŜą zdrowotnością, odpornością
na nieco gorsze warunki środowiskowe,
− tuczniki posiadają doskonałą jakość mięsa i są chętnie
kupowane przez duŜe rzeźnie,
− bardzo dobre wykorzystanie paszy i wysokie przyrosty
dzienne nie podlegają dyskusji.
Linia Hypor B – Holenderski Yorkshire
− charakterystyczna długa budową ciała jest dość dobrze
przekazywana na potomstwo,
− ponad dwieście lat tradycji w hodowli tej rasy daje efekt
w postaci stabilnych wyników hodowlanych na
najwyŜszym poziomie,
− przy zachowaniu dobrych warunków środowiskowych
efekty produkcyjne sprostają najwyŜszym wymaganiom
odbiorców.
Linia Hypor S –Biały Pietrain
− uŜycie tego knura daje szybki efekt w postaci znacznej
poprawy mięsności,
− stosując nasienie Pietraina trzeba uwzględnić wyŜszą
jakość paszy, w zamian otrzymujemy tuczniki o wybitnej
mięsności oraz doskonałym pokroju, co moŜe mieć
znaczenie przy sprzedaŜy „na wagę Ŝywą.
France Hybrides – Maxter 16
− potomstwo bezstresowych, charakteryzujących się
wybitnym temperamentem knurów Master, cechuje się
wysoką mięsnością i wydajnością rzeźną przy zachowaniu
dobrego wykorzystania paszy i wysokiego tempa wzrostu,
− knury polecane są do inseminacji kaŜdego materiału
hodowlanego,
− knury te charakteryzują się szybkimi przyrostami,
niewielkim współczynnikiem spoŜycia paszy na kg
przyrostu, cienką słoniną, wyrównaniem, jednorodnością
i dobrą jakością tusz.
Rys. 1. Charakterystyka ras z fotografiami [23]
Rasy koni
Konie czystek krwi arabskiej – konie pochodzące z półwyspu arabskiego, szlachetne o duŜej
harmonii kształtów, bardzo urodziwe, Ŝywy temperament i elegancja ruchów. Rasa późno
dojrzewająca (5–6 rok Ŝycia). U ogierów wysokość w kłębie wynosi 151 cm, obwód klatki
piersiowej 180 cm, obwód nadpicia 19,5 cm. Klacze mają odpowiednio 148–180–18,5 cm.
Polskie konie arabskie cieszą się dobrą opinią w świecie.
Konie pełnej krwi angielskiej – najszybsza na świecie rasa pod względem szybkości
w galopie. Przeciętne wymiary ogierów: wysokość w kłębie – 161cm, obwód klatki piersiowej
– 183cm, obwód nadpęcia – 20,5 cm. Klacz odpowiednio 159–179–19,5 cm.
Rasa wielkopolska – dość rosły koń w typie wszechstronnie uŜytkowym. Harmonijna
budowa wskazuje na szczególną przydatność do uŜytkowania wierzchowego, jednak dobrze
sprawdza się równieŜ w zaprzęgu. Jest to najbardziej ujednolicona populacja spośród polskich
ras koni.

13
Rasa małopolska – odznacza się suchą konstytucją i szlachetnym wyglądem, dobrym
wykorzystaniem paszy i duŜa wytrzymałością. MoŜna wyodrębnić trzy odłamy tych koni:
lubelsko-kieleckie, sądeckie i tarnowsko-dąbrowskie.
Rasa śląska – pospieszno-roboczy koń szlachetny półkrwi angielskiej. Beczkowaty kształt
tułowia i prosty grzbiet i mało suche stawy. Szybko rośnie i wcześnie dojrzewa. Dobrze się
sprawdzają w zaprzęgu, ale moŜna je równieŜ uŜytkować jako konie wierzchowe i do
wykonywania prac pociągowych.
Rasa łowicko-sochaczewska – konie bardzo masywne, reprezentujące typ pospieszno-
roboczy cięŜkiego kalibru. Występuje głownie w okolicach Łowicza i Sochaczewa.
Rasy owiec
Owce uŜytkowane są w wielu typach uŜytkowych. Typ wełnisty reprezentuje rasa
merynos polski, typ koŜuchowy – wrzosówka, typ mięsny – czarnogłówka, typ mleczny –
owca fryzyjska, typ plenny – owca fińska. Inne polskie rasy takie jak polska owca nizinna,
polska owca długowełnista reprezentują typ uŜytkowy wełnisto-mięsny. Obecnie owce mają
bardzo małe znaczenie gospodarcze.
Rasy drobiu
Tabela 3. Rasy i rody drobiu zaleŜnie od kierunku uŜytkowania [21, s. 21]
Typ uŜytkowy nieśny kur reprezentuje rasa leghorn. Leghorny maja białe upierzenie,
smukłą szczupłą sylwetkę z dość szerokim zadem. Dziób i skoki Ŝółte odbarwiające się
w czasie nieśności, grzebień pojedynczy. Dorosła kura waŜy 1,6 kg, kogut 2,2 kg. Nieśność
kształtuje się na poziomie 250–300 jaj o masie 60 g.
Kury rasy dominant white cornish (DWC) to typ uŜytkowy mięsny. Kształt ciała
przypomina koło lub kwadrat, klatka piersiowa szeroka, bardzo dobrze umięśniona, skoki
grubokościste, szeroko rozstawione. Dobrze rozwinięte i umięśnione uda. Upierzenie białe,
grzebień najczęściej groszkowy. Dorosły kogut waŜy 4,0 kg, kura 3,0 kg. Nieśność 130 jaj
o przeciętnej masie 56 g. Jest to jedna z ras, której uŜywa się do produkcji brojlerów.
Kury ogólnouŜytkowe to zielononóŜka kuropatwiana, rhode island red, new hempshire,
Sussex i white rock (WR).
ZielononóŜka kuropatwiana to rodzima stara rasa kur przydatna dla gospodarstw
drobnotowarowych. Nieśność wynosi 160 jaj o masie 56 g. Kogut waŜy 2,3 kg, kura 1,9 kg.
Upierzenie kur jest kuropatwiane, kogutów pierś, podbrzusze i uda czarne z zielonkawym
metalicznym połyskiem, grzywa i siodło pomarańczowe, a barki i grzbiet szkarłatne.

14
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znaczenie gospodarcze mają poszczególne gatunki zwierząt gospodarskich?
2. Jak licznie występują w naszym kraju poszczególne gatunki zwierząt gospodarskich?
3. Jaką rolę w produkcji zwierzęcej odgrywa prowadzenie pracy hodowlanej?
4. Jak naleŜy dokonywać oceny zwierząt gospodarskich?
5. W jakim celu dokonuje się selekcji zwierząt gospodarskich?
6. W jaki sposób moŜna dokonywać doboru par do rozpłodu?
7. Jakie rasy poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich wykorzystuje się w Polsce
najczęściej?
8. Jakimi istotnymi cechami charakteryzują się poszczególne rasy?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj wyboru najodpowiedniejszych ras bydła w typie uŜytkowym mięsnym do
warunków regionu geograficznego, w którym znajduje się Twoja szkoła.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować wymagania poszczególnych ras bydła mięsnego w odniesieniu do
środowiska naturalnego, warunków klimatycznych i paszowych,
2) przeanalizować warunki ekonomiczne i rynki zbytu dla określonych kategorii Ŝywca
wołowego,
3) przeanalizować lokalne tradycje i kulturę rolną związaną z prowadzeniem tego typu
produkcji,
4) wskazać przynajmniej 4 przykłady korzystnych moŜliwości, jakie stwarza prowadzenie
chowu bydła mięsnego i tyle samo zagroŜeń,
5) dokonać wyboru przynajmniej dwóch najodpowiedniejszych dla tego regionu ras bydła
mięsnego.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
− komputer z dostępem do sieci Internet,
− charakterystyki ras bydła mięsnego.
Ćwiczenie 2
Na podstawie róŜnych opisów i charakterystyk ras zwierząt gospodarskich
zamieszczonych w tekście tego rozdziału, uporządkuj przynaleŜność poszczególnych ras do
określonych typów uŜytkowych oraz określ najwaŜniejsze ich cechy.
1) przeanalizować opisy poszczególnych ras,
2) określić przynaleŜność rasy do danego typu uŜytkowego,
3) zaprojektować i sporządzić tabelę zawierającą efekty wykonania ćwiczenia.

15
− charakterystyki ras poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich,
− literatura z rozdziału 6.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić znaczenie gospodarcze poszczególnych gatunków zwierząt
w produkcji zwierzęcej?
2) wskazać zasady oceny zwierząt gospodarskich?
3) określić metody prowadzenia pracy hodowlanej?
4) scharakteryzować rasy zwierząt gospodarskich?
5) dokonać wyboru materiału hodowlanego do określonych warunków?

16
4.2. Rozród zwierząt gospodarskich i reprodukcja stada
Planowanie i organizowanie rozrodu
Rozród jest jednym z czynników mających duŜy wpływ na efektywność produkcji
zwierzęcej. Z rozrodem związane są zarówno cechy dotyczące ilości uzyskiwanego produktu
zwierzęcego (np. mleko) jak i jakości (np. wełna). Dla planowania i właściwego
organizowania rozrodu konieczna jest znajomość nie tylko fizjologii zwierząt, ale takŜe ich
zachowania w sytuacjach związanych z rozrodem i moŜliwości zaspokojenia ich potrzeb
w tym zakresie.
Wiek, w którym zwierzęta rozpoczynają produkcję komórek rozrodczych nazywamy
dojrzałością płciową. Zwierzęta nie są wtedy jeszcze gotowe do rodzenia zdrowego
wartościowego potomstwa. Takie zdolności uzyskują po osiągnięciu dojrzałości rozpłodowej
czyli w określonym wieku i przy określonej masie ciała. Rozwój nowego organizmu zaczyna
się od połączenia się komórki jajowej i plemnika czyli od zapłodnienia. śeby do zapłodnienia
mogło dojść naleŜy plemniki wprowadzić do dróg rodnych samicy. Proces ten nosi nazwę
krycia. W produkcji zwierzęcej wyróŜnia się krycie naturalne polegające na łączeniu samicy
z samcem w okresie rui i krycie sztuczne zwane inseminacją, polegające na wprowadzeniu
plemników do dróg rodnych samicy przy pomocy określonych przyrządów przez człowieka.
Nasienie – wydzielina gruczołów rozrodczych męskich – niektórych samców daje się dobrze
przechowywać, a innych nie. Dobrze przechowuje się nasienie buhajów, dlatego w ich
przypadku tworzy się banki nasienia i wykorzystuje do krycia dopiero po dokładnym
sprawdzeniu wartości buhaja. W przypadku innych samców naleŜy dokonać inseminacji
w krótkim czasie po pobraniu nasienia lub wykorzystać moŜliwość krycia naturalnego. Krycie
naturalne moŜe odbywać się z wykorzystaniem trzech metod:
− krycie wolne – odpowiednia liczba samców cały czas przebywa z duŜą grupą samic
w związku z czym trudno ustalić który samiec pokrył daną samicę i kiedy to się zdarzyło,
− krycie haremowe – z konkretną grupą samic przebywa jeden samiec i kryje samice tylko
z tej grupy,
− krycie z ręki – konkretna samica w określonym czasie jest kryta przez konkretnego
samca.
Pokryta moŜe być samica w okresie rui czyli jajeczkowania. Od momentu skutecznego
pokrycia zaczyna się okres ciąŜy. Czas jej trwania jest róŜny u róŜnych gatunków zwierząt.
Informacje na ten temat znajdziesz w jednostce modułowej 321[05].O2.02 Charakteryzowanie
grup i gatunków roślin uprawnych oraz zwierząt gospodarskich.
Okres ciąŜy kończy się porodem, czyli wydaniem na świat potomstwa. W wyniku jednej
ciąŜy zazwyczaj rodzi się jedno ciele, jedno źrebię, ale juŜ jagnięta bywają często dwa lub
więcej, koźlęta równieŜ, a prosiąt jest kilkanaście. Ptaki zazwyczaj uzyskuje się w wyniku
sztucznych lęgów. Wraz z rozwojem biotechnologii doskonalone są takŜe metody rozrodu. Do
coraz powszechniejszej praktyki trafia transplantacja zarodków, czyli wykorzystywanie samic
jako tzw. biorczyń mających za zadanie odbycie wszczepionej ciąŜy. W organizmie samicy
rozwija się obcy, wartościowszy genetycznie zarodek, gwarantujący potomstwo o lepszych
cechach produkcyjnych lub hodowlanych.
Okres i tempo eksploatacji rozrodczej zwierząt równieŜ jest uzaleŜniony od gatunku. Od
tego jak długo moŜna eksploatować rozrodczo samce i samice zaleŜy reprodukcja stada, czyli
wymiana zwierząt starszych na młodsze. U gatunków Ŝyjących dłuŜej odstępy pokoleniowe są
dłuŜsze, u krótkowiecznych, krótsze. W produkcji stada moŜemy mieć do czynienia z róŜnymi

17
rodzajami reprodukcji. W przypadku reprodukcji prostej do stada podstawowego
wprowadzanych jest tyle młodych zwierząt ile moŜe zapewnić utrzymanie jego liczebności na
stałym poziomie. Kiedy mamy do czynienia z reprodukcją rozszerzoną naleŜy wprowadzać do
stada tyle młodych zwierząt aby następował wzrost liczby zwierząt stada podstawowego.
Reprodukcja zawęŜona jest związana z ograniczeniem liczebności stada podstawowego,
będzie więc wymagała wprowadzania mniejszych ilości nowych zwierząt w stosunku do
brakowanych, czyli wyprowadzanych ze stada (sprzedawanych, padłych itp.). Planując
łączenie zwierząt w pary do rozrodu naleŜy zachować określone, istotne zasady:
− nie wolno do rozrodu wykorzystywać zwierząt o wątpliwym stanie zdrowia,
− naleŜy łączyć ze sobą zwierzęta o podobnych gabarytach (nie będzie komplikacji przy
porodzie wynikających z rozmiarów potomstwa),
− trzeba dobierać nasienie pochodzące od wartościowych samców, lub dobierać samce
o odpowiednich walorach produkcyjnych i pokrojowych
PoniŜsze tabele, przedstawiają najwaŜniejsze parametry dotyczące rozrodu i reprodukcji
poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich.
Tabela 4. Parametry reprodukcji stada bydła [21, s. 14]
Tabela 5. Parametry rozrodu i reprodukcji trzody chlewnej [21, s. 24]

18
Tabela 6.Ocena uŜytkowości stada loch [21, s. 12]
Tabela 7. Konie niektóre parametry rozrodu i rozwoju [21]
Tabela 8. Parametry rozrodu owiec [21, s. 15]

19
Tabela 9. Parametry zootechniczne kóz [21, s. 15]
Tabela 10. Parametry rozrodu i nieśności drobiu [21, s. 16]
Wykonywanie podstawowych prac związanych z rozrodem
Zapewnienie skutecznego rozrodu związane jest z wykonywaniem wielu czynności
dotyczących obserwacji i oceny zachowania zwierząt, a takŜe podejmowania decyzji
dotyczących postępowania w określonych przypadkach. Samice poprzez swoje zachowanie
pokazują, chęć przyjęcia samca. Są wtedy niespokojne, inaczej niŜ normalnie interesują się
innymi osobnikami ze stada, wydają charakterystyczne odgłosy, z dróg rodnych niektórych
samic wyciekają sznury szklistego, lekko zmatowionego śluzu. Jest to czas na podjecie
decyzji o zorganizowaniu krycia. Przez pierwszy okres ciąŜy nie obserwuje się u samic
zmienionych form zachowania, ale pod koniec ciąŜy zazwyczaj stają się powolniejsze,
bardziej uwaŜne i moŜna zaobserwować zmianę kształtów powłok brzusznych. Samice
utrzymywane w stadach przed porodem oddalają się od stada i szukają spokojnego miejsca dla
odbycia porodu. NaleŜy wtedy zapewnić im takie miejsce lub zorganizować specjalny kojec
porodowy. Z zasady naleŜy unikać pomocy przy porodzie, jednak czasami zdarzają się
sytuacje, wymagające interwencji człowieka. NaleŜy przygotować zdezynfekowane linki
porodowe, niezbędne środki dezynfekcyjne i utrzymania higieny. Linki naleŜy załoŜyć na
pojawiające się nóŜki noworodka i pociągać wtedy, kiedy samica prze. Wcześniej naleŜy
upewnić się, czy połoŜenie płodu jest właściwe. Jednak kiedy występują powaŜniejsze
komplikacje naleŜy skorzystać z profesjonalnej pomocy weterynaryjnej. Specjalnej troski
wymagają zarówno samice jak i noworodki po porodzie. NaleŜy zapewnić im właściwe
warunki i obsługę. W pierwszych godzinach Ŝycia młode są naraŜone na szczególne

20
niebezpieczeństwo naleŜy więc je chronić. Samice natomiast muszą zakończyć poród, czyli
wydalić pozostała część łoŜyska. W tej sytuacji trzeba zwracać uwagę szczególnie na krowy,
które mają atawistyczny odruch zjadania pozostałości po porodzie. Niestety jest to związane
z późniejszymi niekorzystnymi reakcjami ze strony przewodu pokarmowego i krowy chorują,
więc trzeba zadbać aby takiej sytuacji uniknąć.
1. Po spełnieniu jakich warunków, zwierzęta osiągają dojrzałość rozpłodową?
2. Jakie metody krycia stosuje się w chowie zwierząt gospodarskich?
3. Jakie zachowania prezentują samice w rui?
4. Jak naleŜy dbać o cięŜarne samice?
5. Ile młodych rodzą przeciętnie samice poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich?
6. Jak intensywnie moŜna eksploatować rozrodczo samce i samice zwierząt gospodarskich?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sporządź plan pokryć i wycieleń dla stada 20 krów zakładając, Ŝe wszystkie będą kryte
w okresie od marca do maja i pokrycia w tym czasie rozłoŜą się dość równomiernie.
1) ustalić czas trwania ciąŜy u krowy,
2) wskazać rozkład dat krycia poszczególnych krów,
3) zaprojektować graficzną formę planu pokryć i wcieleń dla wskazanego stada,
4) umieścić na zaprojektowanej grafice dane dla stada uwzględniając daty krycia, wycielenia
i dane identyfikacyjne krowy.
5) opracować dla zaprojektowanego systemu równieŜ formę zaznaczania, czy kryta
i wycielana jest jałówka, czy kryta i wycielana jest krowa przeznaczona do
wybrakowania, czy jest to pierwsze krycie po porodzie, czy krycie powtarzane.
− w przypadku pracy bez komputera szary papier lub karton, róŜnokolorowe pinezki,
przylepki lub inne materiały do znakowania, a takŜe linijki, pisaki i ołówki,
Ćwiczenie 2
Sporządź plan stanówki i wykotów dla stada 200 owiec uwzględniając sezonowość
uŜytkowania rozpłodowego owiec.
1) ustalić czas trwania ciąŜy u maciorki,
2) ustalić sezonowość występowania rui u maciorek,

21
3) zaplanować model organizacji krycia,
4) obliczyć potrzebną ilość tryków–rozpłodników,
5) zaprojektować graficzną formę planu stanówki i wykotów dla wskazanego stada,
6) umieścić na zaprojektowanym planie dane dla stada,
7) określić zasady selekcjonowania maciorek niepokrytych i tworzenia z nich grup
powtórnego krycia.
− w przypadku pracy bez komputera szary papier lub karton, a takŜe linijki, pisaki i ołówki,
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wskazać ogólne zasady organizacji rozrodu zwierząt gospodarskich?
2) określić parametry rozrodu zwierząt gospodarskich?
3) wskazać prace związane z organizacją rozrodu?
4) zaplanować rozród dla określonego stada zwierząt gospodarskich?
5) ocenić efekty rozrodu zwierząt gospodarskich?

22
4.3. Sposoby i techniki Ŝywienia
śywienie zwierząt związane jest zwykle z duŜym nakładem pracy, ponoszeniem
znacznych kosztów produkcji i podejmowaniem znaczących inwestycji w celu zapewnienia
sprawnej ich obsługi. Informacje związane z doborem pasz, ich normowaniem
i dawkowaniem zostały zawarte w jednostce modułowej „Organizowanie i wykonywanie prac
związanych z Ŝywieniem zwierząt” 321[05].Z3.01. Na podstawie tej jednostki dowiesz się jak
organizować prace związane z Ŝywieniem zwierząt, jakiego sprzętu do tego celu uŜywać,
jakie systemy Ŝywienia i techniki zastosować.
Sposoby i techniki Ŝywienia bydła
W Ŝywieniu bydła zasadnicze znaczenie odgrywają pasze objętościowe. Latem powinno
to być pastwisko. Naturalny dobowy rytm wypasu wskazuje na pobieranie paszy
w 5 okresach, Najwięcej i najdłuŜej bydło pobiera pasze z pastwiska o świcie i przed
zmierzchem. Krowy jedzą trawę około 5 godzin dziennie przebywając 3–5km. Pobieranie
paszy w budynku inwentarskim związane jest z zachowaniem nieco odmiennych zasad
i zaleŜy od liczby zastosowanych odpasów. W chowie wolnostanowiskowym moŜna
zastosować Ŝywienie do woli, które jest najbardziej wskazane. W oborach uwięziowych
najczęściej bydło otrzymuje pasze 2 razy dziennie, jednak cielęta i wysokoprodukcyjne krowy
powinny otrzymywać pasze częściej. Przy Ŝywieniu do woli bydło samo reguluje sobie czas
pobierania paszy i ilość okresów, w systemie dawkowanym zwykle dostosowuje się do pór
karmienia jednak czas pobierania paszy jest krótszy. Dobierając rozwiązania technologiczne
zapewniające odpowiednie warunki karmienia naleŜy pamiętać Ŝeby pasza znajdowała się na
wysokości nie niŜszej niŜ 10 cm od podłoŜa, poniewaŜ z pobieraniem paszy znajdującej się na
wysokości podłoŜa bydło ma kłopot. Musi zginać nogi aby dosięgnąć, a to znacznie ogranicza
moŜliwości.
Tabela 11. Wymagania dotyczące przestrzeni i stanowiska Ŝywieniowego [14, s 17]
Pasze treściwe podaje się indywidualnie na stanowisku w odwaŜonych ilościach lub
w oborach wolnostanowiskowych w tzw. automatycznych stacjach paszowych. Stacje
paszowe muszą zapewniać bezpieczne pobieranie paszy przez jedną krowę, Jedna stacja
przeznaczona jest dla 25 krów. Dzięki automatycznemu sterowaniu zadawania paszy stacje
zapewniają zindywidualizowane dozowanie pasz.
Cielętom naleŜy zabezpieczyć miski do pojenia lub wiadro z aparatem do ssania oraz
drabinę paszową. Miski i wiadro powinny być wykonane z materiałów gwarantujących
utrzymanie higieny. Dla cieląt utrzymywanych grupowo stosuje się równieŜ automaty do

23
pojenia. Bydło wykazuje stosunkowo duŜe zapotrzebowanie na wodę. Wysokoprodukcyjne
krowy pobierają na dobę do 100 litrów wody. Do pojenia bydła stosuje się poidła miskowe
lub poidła komorowe. Bydło naleŜy poić równieŜ na pastwisku. W kaŜdej sytuacji naleŜy
zadbać o stały dostęp do wody, a więc odpowiednią ilość poideł i odpowiednią ich wydajność.
Tabela 12. Wielkości niektórych parametrów jakie naleŜy zapewnić podczas pojenia bydła [14, s 18]
Sposoby i techniki Ŝywienia świń
W Ŝywieniu świń naleŜy respektować zachowanie kilku generalnych zasad. Lochy prośne
i knury powinny otrzymywać określone dawki paszy. Maciorom karmiącym, zasuszonym,
młodzieŜy hodowlanej i tucznikom przed ubojem trzeba zapewnić swobodny dostęp do paszy.
Prosięta, warchlaki i świnie rosnące powinny być karmione do woli. JeŜeli chodzi o techniki
Ŝywienia to w chowie trzody chlewnej moŜna wyodrębnić trzy kategorie:
− Ŝywienie paszą płynną,
− Ŝywienie paszą suchą,
− Ŝywienie połączone paszy suchej i płynnej.
Aby organizacja Ŝywienia zapewniała jego skuteczność naleŜy zadbać o zapewnienie
świniom odpowiedniej przestrzeni do pobierania paszy związanej z wymiarami koryt
z uwzględnieniem długości koryta przypadającej na jedną sztukę.
Tabela 13. Wymagania dotyczące przestrzeni Ŝywienia dla róŜnych kategorii świń [18, s 15]

24
Tabela 14. Wymiary koryt dla róŜnych kategorii świń [18, s 12]
Warto przyjrzeć się technikom Ŝywienia zastosowanym dla róŜnych grup trzody chlewnej
w kategorii ocen tzn. określenia ich wad i zalet.
Tabela 15. Wady i zalety technik Ŝywienia stosowanych w chowie świń [18, s. 12]
Organizacja Ŝywienia wymaga zastosowania róŜnych rozwiązań technicznych do
dostarczania paszy w miejsce jej pobierania i właściwej organizacji tego miejsca. PoniŜsze
tabele wskazują rozwiązania i ich oceny.

25
Tabela 16. Wady i zalety systemów dostarczania pasz świniom [18, s. 16]
Tabela 17. Ocena technik Ŝywienia macior [18, s. 17]

26
Tabela 18. Ocena technik Ŝywienia warchlaków [18, s. 17]
Tabela 19. Ocena technik Ŝywienia tuczników [18, s. 23]
Dla uzyskania oczekiwanego efektu produkcyjnego naleŜy równieŜ zapewnić świniom
stały dostęp do wody zwłaszcza przy Ŝywieniu na sucho. Zapotrzebowanie świń na wodę
uzaleŜnione jest od:
− wpływu otoczenia (temperatura, wilgotność, szybkość przepływu powietrza),
− jakości zadawanej paszy (postać, koncentracja składników),
− masy ciała zwierząt,
− produkcji mleka (na wyprodukowanie 1 litra mleka świnia potrzebuje 4 litrów wody),
− stanu zdrowia świni.
Dorosłe świnie potrzebują w ciągu doby wodę w ilości około 10% masy ciała. Powinny
mieć do niej swobodny dostęp przez całą dobę. W celu dostarczenia wody świniom stosuje się
róŜne rodzaje poideł:
− poidła smoczkowe do ssania,
− poidła smoczkowe do ogryzania,
− zawory nosowe,
− poidła miseczkowe,
− koryto z wodą pitną.

27
Tabela 20. Zapotrzebowanie świń na wodę [18, s 21]
NaleŜy pamiętać, Ŝe o dostępności zastosowanych poideł decyduje wysokość ich
zamontowania, która musi być inna dla kaŜdej grupy świń.
Sposoby i techniki Ŝywienia owiec
W Ŝywieniu owiec wykorzystuje się dwa systemy:
− system Ŝywienia do woli,
− system dawkowany czyli ograniczony dostęp do pasz.
Dostęp do pasz moŜe być ograniczony poprzez:
− czas karmienia,
− ilość zwierząt przy karmniku,
− ilość zadawanych pasz.
Pasza moŜe być zadawana w Ŝłobach, drabinkach lub paśnikach. śłoby mogą być
umieszczone na zewnątrz kojców, a płotki zastawcze mogą stanowić jednocześnie przegrodę
paszową, przez która zwierzęta mogą sięgać po paszę.
Rys. 1. Rodzaje przegród pomiędzy legowiskiem a korytarzem
paszowym a) paśnik z ruchomymi drabinkami, b) poziome
zagrodzenie z ruchoma górna poprzeczką, c) pionowa
przegroda między legowiskiem a korytarzem paszowym
[17, s. 6]
Rys. 2. Paśniki dla owiec a) w formie
bocznych przejść w korytarzu
paszowym, b) w formie
Ŝłobów/drabinek na legowisku
[17, s. 6]
Paśnik boczny moŜe mieć wymiary 0,6 m x 2,4 m. Jego spód znajduje się na wysokości
0,3–0,4 m. Do tego paśnika moŜna zadać pasze bez potrzeby wchodzenia do części
legowiskowej. Paśnik/Ŝłób moŜe być umieszczony na legowisku. Jego wymiary to
0,6 m x 1,2 m. Pasze objętościowe układa się w nim w kształcie litery V.

28
W owczarni naleŜy równieŜ zadbać o właściwe karmienie jagniąt. Zazwyczaj są one
karmione z wykorzystaniem sztucznego wymienia, poideł smoczkowych lub automatu do
pojenia. Karminie jagniąt powinno odbywać się 5 razy dziennie. NaleŜy zadbać o to, aby
jagnięta nie musiały konkurować ze sobą o miejsce przy karmniku. Dla dokarmiania jagniąt
stosuje się specjalnie wygrodzone kojczyki przy kojcach dla matek. Jagnięta muszą mieć
moŜliwość przechodzenia z kojczyka do kojca matki. Jagnięta powinno się dokarmiać
paszami po ukończeniu 14 dnia Ŝycia.
Owcom naleŜy równieŜ zapewnić właściwy dostęp do wody i warunki pojenia. Dorosłe
owce potrzebują 5–8 l wody na dobę. Woda moŜe być dostarczana owcom w pojemnikach lub
poidłach miskowych.
Tabela 21. Zalecenia dotyczące rozmieszczenia poideł [17, s. 12]
Sposoby i techniki Ŝywienia koni
Podstawą Ŝywienia koni są pasze objętościowe. Latem przede wszystkim pastwisko
(w warunkach naturalnych 85–90% dziennej dawki) i zielonka z upraw polowych, zimą –
siano i niezbyt duŜe ilości okopowych lub kiszonek. Pasze treściwe stanowią pasze
uzupełniające. Ilość zadawanych pasz treściwych zaleŜy od intensywności eksploatacji konia,
czyli od rodzaju pracy i wkładanego w nią wysiłku. DuŜe ilości pasz treściwych podawane
koniom pracującym lekko wpływają niekorzystnie na ich zachowanie i są nieekonomiczne.
W projektowaniu rozwiązań technologicznych dotyczących karmienia koni trzeba
uwzględnić to, Ŝe konie, jak wszystkie zwierzęta stadne, lubią pobierać pasze i pić
w towarzystwie innych koni. Ponadto konie mają bardzo ruchliwe, dobrze unerwione, wargi
i lubią wybierać pasze do zjedzenia zarówno na pastwisku jak i ze Ŝłobu. Znanych jest wiele
roŜnych moŜliwości usytuowania Ŝłobu w stajni. ZaleŜy to od sposobu utrzymania koni.
Najczęściej spotykane Ŝłoby to:
− Ŝłoby zawieszane,
− Ŝłoby obrotowe,
− Ŝłoby kątowe,
− Ŝłoby proste.
śłoby mogą być usytuowane w róŜnych częściach stanowiska lub boksu, jednak najbardziej
praktycznym usytuowaniem jest umieszczenie ich przy wejściu do boksu, aby moŜna było
zadawać pasze bezpośrednio z korytarza.

29
Rys. 4. RóŜne sposoby usytuowania Ŝłobu
w boksie [16, s. 8]
Rys. 5. Otwarta drabinka paszowa na siano lub słomę
[16, s. 8].
Aby zapobiec wyrzucaniu paszy przez konia moŜna zamontować Ŝłoby, których ściany
pionowe rozszerzają się ku dołowi lub moŜna zabezpieczyć je siatką. Oprócz Ŝłobu na
stanowisku lub w boksie powinno być zorganizowane miejsce do pobierania takich pasz jak:
siano czy słoma. W tym celu wykorzystuje się drabiny paszowe lub kosze. Praktykuje się
takŜe zadawanie tych pasz bezpośrednio na ściółkę, jednak w tej sytuacji naleŜy się liczyć
z duŜymi stratami. W przypadku zastosowania drabiny paszowej trzeba zadbać o właściwą jej
wysokość i zabezpieczenie oczu konia przed zabrudzeniem cząstkami paszy czy kurzem. Przy
utrzymaniu wolnostanowiskowym pasza moŜe być zadawana z wykorzystaniem otwartej
drabinki paszowej.
Rys. 6. Automat paszowy dla konia [16, s. 9]. Rys. 7. Automatyczne rozprowadzanie paszy
treściwej do boksów koni [16, s. 9]
Oprócz pasz naleŜy koniom dostarczyć równieŜ wody. Konie pobierają 20–60 l wody na
dobę. WaŜne jest zapewnienie koniom stałego dostępu do wody. Najpraktyczniej więc
zapewnić koniom poidła automatyczne miskowe. Ze względu na duŜą wraŜliwość układu
pokarmowego konia na jakość pasz i wody, trzeba zadbać o zapewnienie naleŜytej higieny
poideł oraz Ŝłobów i paszy. W Ŝywieniu koni moŜna takŜe wykorzystywać kosztowne, ale
bardzo praktyczne systemy zadawania pasz treściwych sterowane elektronicznie. Zmniejszają
one straty paszy i zapewniają systematyczność oraz równomierność Ŝywienia.

30
Sposoby i techniki Ŝywienia kur (drobiu)
Drób moŜe być Ŝywiony do woli lub z zastosowaniem ograniczonych dawek. śywienie
dawkowane stosowane jest najczęściej przy ekstensywnym systemie chowu, natomiast
Ŝywienie do woli w przypadku produkcji intensywnej. W obydwu systemach występują
róŜnice w magazynowaniu, dostarczaniu pasz do miejsca pobierania i organizowaniu miejsc
pobierania. W chowie ekstensywnym potrzebna jest duŜo mniejsza przestrzeń magazynowa,
ale ze względu na róŜnorodność stosowanych pasz, miejsca do magazynowania równieŜ
muszą być róŜne i zapewniać róŜne warunki. Pasze sypkie magazynuje się w pryzmach lub
silosach, pasze okopowe w piwnicach lub kopcach, kiszonki w odpowiednio zabezpieczonych
pryzmach, rowach lub dołach. Przy stosowaniu pasz okopowych potrzebne są jeszcze
urządzenia do ich przygotowania takie jak parniki, rozdrabniacze, gniotowniki, mieszalniki.
Bardziej pracochłonny jest sposób zadawania pasz. Transport ich odbywa się ręcznie lub
z uŜyciem wózków i taczek. Pasze w postaci suchej lub wilgotnej, zadawane są do karmideł
lub koryt, skąd są pobierane przez drób. Zadawanie pasz odbywa się 2 lub 3 razy dziennie
w określonych porcjach dostosowanych do wielkości stada i wieku drobiu.
W chowie intensywnym stosuje się pasze suche, które magazynowane są w połoŜonych
w sąsiedztwie budynków inwentarskich silosach. Pasze są rozprowadzane z wykorzystaniem
paszociągów (przenośników):
− spiralnych,
− łańcuchowo-krąŜkowych,
− liniowo-krąŜkowych.
Przenośniki spiralne stosuje się w pomieszczeniach gdzie mogą one pracować w liniach
prostych. Pozostałe przenośniki mogą pracować w budynkach o bardziej skomplikowanym
przebiegu ciągów.
Drób pobiera paszę z automatycznych karmideł. Najczęściej stosowane są karmidła
automatyczne okrągłe i karmidła korytkowe z łańcuchem płaskim.
Rys. 8. Karmidło automatyczne okrągłe [15, s. 6] Rys. 9. Karmidło korytkowe z łańcuchem płaskim
[15, s. 6]
Dla jednej kury naleŜy przewidzieć 1,8 cm karmidła. System zadawania pasz moŜe być
w róŜnym stopniu zautomatyzowany. Pełna automatyzacja zapewnia komputerowe sterowanie
dystrybucją pasz, automatyczne waŜenie, rozpoznawanie rodzaju paszy np. granulat, całe
ziarna zbóŜ, pasza sypka, monitorowanie pobierania pasz z karmideł i uzupełnianie w miarę
wyjadania.
Zautomatyzowany jest równieŜ system pojenia ptaków. Powinny się w nim znaleźć:
— filtr wodny z moŜliwością oczyszczania,
— manometr do mierzenia ciśnienia wlotowego,
— wodomierz o duŜej dokładności pomiaru,
— podgrzewacz wody,
— zawór solenoidalny,

31
— dozownik leków,
— reduktor ciśnienia,
— manometr do mierzenia ciśnienia wylotowego,
— pojemnik na witaminy i leki.
Ptaki pobierają wodę z poideł: kropelkowych, automatycznych okrągłych lub rzadko
pływakowych. Na jednego brojlera naleŜy przeznaczyć 0,2dm3
wody na dobę, 1 cm brzegu
poidła okrągłego. Jedno poidło kropelkowe powinno słuŜyć 15 ptakom (brojlery).
1. Jakie systemy zastosujesz w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich?
2. Jakie urządzenia wykorzystasz do zadania pasz zwierzętom?
3. Jakie warunki zapewnisz zwierzętom dla zorganizowania sprawnego i skutecznego
pobrania paszy?
4. Jak zapewnisz zwierzętom dostęp do wody i moŜliwość jej pobierania?
5. Jak dostosować sprzęt i urządzenia Ŝywienia zwierząt do moŜliwości fizjologicznych
zwierzęcia?
6. Jakie zasady naleŜy zachować normując i dawkując pasze dla zwierząt?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj preliminarz paszowy dla stada 50 krów mlecznych na okres jednego roku
uŜytkowania.
1) dobrać pasze dla krów mlecznych,
2) opracować i zbilansować dawkę Ŝywieniową dla przeciętnej reprezentantki twojego stada
na okres letni i zimowy,
3) obliczyć, ile pasz zuŜywa jedna krowa w poszczególnych okresach Ŝywieniowych,
4) obliczyć, ile poszczególnych pasz potrzebują wszystkie krowy w ciągu roku,
5) określić niezbędną rezerwę paszową,
6) wykonać zestawienie tabelaryczne wykonanych obliczeń.
− lub kalkulator,
− Normy śywienia Zwierząt,
− tekst poradnika jednostki modułowej „Organizowanie i wykonywanie prac związanych
z Ŝywieniem zwierząt” 321[05].Z3.01.
Ćwiczenie 2
Oblicz zuŜycie białka ogólnego strawnego i energii na produkcje 1 kg mleka, 1 kg
przyrostu tucznika, 1 kg wełny.

32
1) ustalić na podstawie przykładowych dawek Ŝywieniowych, ile białka i energii zuŜywa
krowa w paszach pobieranych w ciągu roku, tucznik w ciągu okresu tuczu, owca w ciągu
okresu od strzyŜy do strzyŜy,
2) ustalić, jaka była wielkość produkcji, czyli:
− ile mleka wyprodukowała krowa w ciągu roku,
− ile kg przyrósł tucznik w ciągu okresu tuczu,
− ile kg wełny wyprodukowała owca w ciągu okresu od strzyŜy do strzyŜy,
3) podzielić wielkość produkcji przez ilość zuŜytych składników pokarmowych,
4) zestawić i porównać wyniki obliczeń,
5) ocenić, który kierunek produkcji pozwala najefektywniej wykorzystać białko i energię
zawartą w paszy.
− Normy śywienia Zwierząt,
Ćwiczenie 3
Zaplanuj prace związane z zadawaniem pasz dla stada 50 klaczy utrzymywanych
pojedynczo w boksach, do których trzeba dostarczyć pasze z korytarza pomiędzy dwoma
rzędami boksów. Przez korytarz moŜe przejechać ciągnik z przyczepą. Gospodarstwo
dysponuje równieŜ taczkami śłób jest umieszczony w kaŜdym boksie przy ścianie graniczącej
z korytarzem. Przy tej ścianie znajduje się równieŜ kosz na pasze objętościowe. Klacze
w dziennej dawce otrzymują siano, marchew i owies.
1) ustalić ilość dziennych odpasów dla klaczy,
2) określić, z jakich pasz złoŜone są poszczególne odpasy,
3) ustalić jakiego sprzętu uŜyjesz do zadawania pasz klaczom,
4) wskazać, o jakich porach pasze będą zadawane i w jakiej kolejności,
5) oszacować czas potrzebny na wykonanie tych czynności,
6) opracować tabelę i umieścić w niej harmonogram zadawania pasz klaczom.
− tekst tej jednostki modułowej,

33
1) określić systemy zadawania pasz poszczególnym gatunkom zwierząt
gospodarskich?
2) wskazać wymagania zwierząt w zakresie pobierania pasz i wody?
3) dobrać maszyny i urządzenia do zadawania pasz zwierzętom?
4) sporządzić preliminarz paszowy?
5) opracować dzienny harmonogram Ŝywienia?
6) porównać efektywność wykorzystania pasz przy róŜnych rodzajach
produkcji zwierzęcej?
7) określić, jakie rodzaje inwestycji naleŜy zaplanować dla
gospodarstwa przy wyborze określonego systemu Ŝywienia?

34
4.4. Utrzymanie i identyfikacja zwierząt
Aby zapewnić odpowiednie warunki utrzymania zwierzętom naleŜy zadbać
o zabezpieczenie warunków mikroklimatycznych w pomieszczeniach inwentarskich. Z tymi
zagadnieniami moŜna się zapoznać w jednostce modułowej 321[05].O2.03 – Kształtowanie
środowiska uprawy roślin i chowu zwierząt gospodarskich. W jednostce tej omówiono
równieŜ zasady bezpiecznego przechowywania obornika, a takŜe najwaŜniejsze choroby
zwierząt gospodarskich. Utrzymując zwierzęta gospodarskie naleŜy równieŜ dostosować
rozwiązania technologiczne wewnątrz budynków do wymagań fizjologicznych zwierząt
i potrzeby sprawnej i racjonalnej obsługi zwierząt. Zwierzęta powinny być odpowiednio
oznakowane. NaleŜy zapewnić równieŜ zachowanie dobrego stanu ich zdrowia poprzez
zorganizowanie właściwych działań profilaktycznych polegających na zapewnieniu opieki
weterynaryjnej, szczepień ochronnych i wspomagających utrzymanie naturalnej odporności
dodatków Ŝywieniowych (witaminy, związki mineralne). Organizując utrzymanie zwierząt
gospodarskich trzeba przestrzegać przepisów o ochronie zwierząt, a w przypadku podejrzenia
o wystąpienie choroby zakaźnej podjąć odpowiednie kroki wynikające z przepisów
o zwalczaniu chorób zakaźnych. Zwierzęta gospodarskie wymagają teŜ zastosowania
odpowiednich zabiegów pielęgnacyjnych.
Utrzymanie bydła
Krowy mleczne w pomieszczeniach mogą być utrzymywane grupowo
(wolnostanowiskowo) lub na stanowiskach uwięziowych. W utrzymaniu grupowym
wyróŜnimy:
− boksy,
− kombiboksy,
− utrzymanie na głębokiej ściółce,
− kojce samooczyszczające ze spadkiem.
Tabela 22. Powierzchnia i wymiary boksów [14, s. 8]
Kombiboksy pełnią podwójną funkcję obszaru wypoczynkowego i paszowego. Kojce
przedzielone są przegrodami w celu ochrony zwierząt i zaspokojenia ich potrzeby dystansu
indywidualnego. Obory z głęboką ściółką dzieli się na dwa rodzaje:

35
− z zaścielonym obszarem wypoczynkowym i oddzielnym obszarem paszowym z podłogą
szczelinową lub pełną,
− ze ściółką na całej powierzchni regulowaną przegrodą paszową.
Kojec samooczyszczający ze spadkiem jest to kojec z ok. 20 – centymetrową warstwą
ściółki i spadkiem. Zwierzęta poruszając się po tym obszarze, powodują zsuwanie się ściółki
kierunku obszaru paszowego, z którego usuwana jest ona mechanicznie na zewnątrz budynku.
Kojce takie bardzo dobrze sprawdzają się w chowie cieląt i młodzieŜy bydlęcej.
Dla cieląt i młodzieŜy stosuje się równieŜ inne rozwiązania w postaci budek i kojców
o róŜnym wyposaŜeniu.
Rys. 10. Budki dla cieląt [14, s 10] Rys. 11. Kojce do odchowu cieląt [14, s 10].
Tabela 23. Minimalne powierzchnie dla bydła [22, s 12]
Przy utrzymaniu bydła na stanowiskach naleŜy zapewnić właściwy sposób wiązania
i odpowiednie rozmiary stanowisk. Wymiary stanowisk prezentuje tabela 23.
Utrzymanie koni
Konie utrzymuje się w pomieszczeniach zwanych stajniami. W stajniach konie
przebywają na stanowiskach, na uwięzi, w boksach pojedynczych lub grupowych (młodzieŜ)
lub bez boksów grupowo. Zarówno na stanowiskach jak i w boksach powinno być tyle
miejsca, aby moŜliwe było swobodne kładzenie się konia i wstawanie. Oprócz właściwych
warunków w pomieszczeniach, konie musza mieć dostęp do wybiegów o kaŜdej porze roku,

36
poniewaŜ jest to gatunek, który potrzebuje duŜo ruchu. Pomieszczeniom inwentarskim
powinny towarzyszyć jeszcze inne pomieszczenia takie jak: siodlarnie, wozownie, biegalnie,
paszarnie itp. Źrebięta do 0,5 roku najlepiej utrzymywać przy klaczach w boksach. MłodzieŜ
końską z podziałem na płcie moŜna utrzymywać w kojcach grupowych.
PoniŜsza tabela wskazuje wymiary stanowisk i zapotrzebowanie na powierzchnię w stajni dla
róŜnych grup koni.
Tabela 24. Minimalne powierzchnie w pomieszczeniach dla koni [22, s. 12]
W zaleŜności od sposobu utrzymania w większym lub mniejszym stopniu moŜliwe jest
zapewnienie potrzeb koni i moŜliwości sprawnej obsługi stada. Rysunek 12 określa niektóre
aspekty róŜnych sposobów utrzymania koni.
Rys. 12. Pozytywne i negatywne aspekty roŜnych sposobów utrzymania koni [16, s. 13]

37
Utrzymanie owiec i kóz
Kozy i owce utrzymywane mogą być w budynkach otwartych, półotwartych lub
zamkniętych, zazwyczaj na głębokiej ściółce. Organizacja wewnętrzna w owczarni lub
koziarni jest dość prosta, poniewaŜ odbywa się za pośrednictwem przenośnych specjalnych
przegród zwanych lasami. Przy pomocy las wygradza się w owczarni potrzebne przestrzenie.
Mogą to być kojce grupowe zarówno dla maciorek jak i młodzieŜy czy jagniąt. Lasy
odgrywają niebagatelną rolę podczas wykotów, poniewaŜ wtedy wygradza się nimi kojce
porodowe oraz kojce dla jagniąt czy koźląt. Usuwanie obornika z owczarni (koziarni)
następuję okresowo z wykorzystaniem ładowacza i ciągnika z przyczepą lub bezpośrednio
roztrząsacza obornika. Obornik przechowywany jest zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami
Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej. Zapotrzebowanie owiec i kóz na powierzchnię prezentuje
tabela 25.
Tabela 25. Minimalne powierzchnie w pomieszczeniach dla owiec i kóz [22, s. 21]
Utrzymanie trzody chlewnej
Trzoda chlewna utrzymywana jest w systemie alkierzowym, okólnikowym
i wolnowybiegowym. Sezonowo moŜna trzodę chlewna utrzymywać z wykorzystaniem
szałasów. Ma to zastosowanie przede wszystkim w gospodarstwach ekologicznych. Tabela 26
wskazuje wymiary kojców i zapotrzebowanie na powierzchnię dla róŜnych kategorii
produkcyjnych świń.

38
Tabela 26. Minimalne powierzchnie w pomieszczeniach dla świń [22, s. 19]
Zarówno dla komfortu świń jak i dla sprawności obsługi waŜna jest organizacja
wewnętrzna w chlewni, czyli rozmieszczenie i rodzaje kojców oraz ciągów, paszowego
i gnojowego. Znanych jest kilka sprawdzonych systemów. Dla utrzymania tuczników są to
system kojców duńskich, system kojców szwedzkich, kojce zwykłe czy kojce stołówkowe.
W chowie loch wykorzystywane są kojce stołówkowe. Nieco inne wymagania mają
pomieszczenia dla loch prośnych i porodówki. W porodówkach stosuje się kojce porodowe
z jarzmem lub bez jarzma dla lochy. NaleŜy je ukształtować tak, aby prosięta mogły leŜeć po
obydwu stronach lochy i swobodnie ssać. Legowisko prosiąt naleŜy zorganizować tak aby
prosięta były w zasięgu wzroku lochy jednak nie bliŜej niŜ 30cm od jej legowiska. W trakcie
porodu lampa grzejna powinna znajdować się poza gniazdem dla prosiąt, tak aby podczas
drogi do gniazda prosięta były równieŜ ogrzewane.
Świnie utrzymuje się w chlewniach płytkich lub głębokich. Obornik w chlewniach
płytkich usuwany jest na bieŜąco, kaŜdego dnia, a w głębokich okresowo np. po sprzedaŜy
określonej partii tuczników.
Utrzymanie drobiu
Kury nioski w Polsce utrzymuje się z zastosowaniem następujących systemów:
− systemy podłogowe na ściółce,
− systemy podłogowo-rusztowe, w których część powierzchni kurnika pokryta jest ściółką,
a na pozostałej części kurnika znajdują się perforowane platformy przykrywające kanały
na odchody,
− systemy klatkowe o zwartych wielopoziomowych bateriach klatek.

39
Tabela 27 charakteryzuje parametry klatkowego i bezklatkowego systemu utrzymania kur
nieśnych.
Tabela 27. Minimalne powierzchnie w pomieszczeniach dla kur w stadach powyŜej 350 kur nieśnych
[22, s. 21]
Brojlery utrzymywane są w budynkach zamkniętych na ściółce, z oknami lub bez.
W takich warunkach utrzymuje się brojlery od jednodniówki do osiągnięcia oczekiwanej
masy ciała. Budynki muszą być ogrzewane i mieć dwa systemy wentylacji, normalną
i awaryjną. Oprócz tego w okresie upałów powinna być moŜliwość zastosowania systemu
ochładzania. Obsada ptaków na 1 m2
kurnika uzaleŜniona jest od masy ptaków
przeznaczonych nabój. JeŜeli sprzedaje się ptaki o masie 1250 g to obsada moŜe wynosić 28,8
ptaka/m2
, ale jeŜeli planujemy tucz do masy 2500 g to obsada wyniesie 14,4 ptaka/m2
powierzchni kurnika. Przy utrzymaniu innych gatunków drobiu równieŜ naleŜy zapewnić
właściwe warunki. Przykładowe wymagania dla niektórych z nich prezentuje tabela 28.

40
Tabela 28. Zapotrzebowanie na powierzchnie przy bezklatkowym chowie drobiu [22, s. 21]
Organizacja Systemu Identyfikacji i Rejestracji Zwierząt
Głównym celem Systemu Identyfikacji i Rejestracji Zwierząt jest ujednolicenie
identyfikacji zwierząt, a w konsekwencji umoŜliwienie sprawowania efektywnej kontroli
przez Inspekcję Weterynaryjną nad przemieszczaniem zwierząt, co w efekcie pomoŜe w walce
z rozprzestrzenianiem chorób zakaźnych zwierząt.
Na System Identyfikacji i Rejestracji obejmujący bydło, owce, kozy oraz świnie składają się
cztery elementy:
− skomputeryzowana baza danych,
− znaki identyfikacyjne: kolczyki lub tatuaŜ tylko w przypadku świń kierowanych
bezpośrednio do uboju,
− dokument identyfikacyjny zwierząt – paszport,
− księga rejestracji – prowadzona przez posiadacza w gospodarstwie.
Skomputeryzowana baza danych
Celem bazy danych IRZ jest gromadzenie danych na temat posiadaczy zwierząt, zwierząt
i ich miejsc przebywania oraz przemieszczeń. Pozwoli to na śledzenie przemieszczeń
zwierząt, wsparcie słuŜb weterynaryjnych, hodowlanych, a takŜe stworzy moŜliwość
identyfikacji mięsa wołowego.
Znaki identyfikacyjne
Zwierzęta gospodarskie (bydło, owce, kozy oraz świnie) zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy
z dnia 24 kwietnia 1997 r. o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt
rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej (Dz. U. z 1999 r., Nr 66, poz. 752
z późniejszymi zmianami) podlegają oznakowaniu. Oznakowanie bydła, owiec i kóz polega
na załoŜeniu kolczyków usznych zawierających numer identyfikacyjny zwierzęcia, natomiast
w przypadku świń na załoŜeniu kolczyka z numerem identyfikacyjnym stada albo jego

41
wytatuowaniu. Bydłu zakłada się po jednym kolczyku na kaŜdej małŜowinie usznej. Owcom,
kozom i świniom zakłada się kolczyk tylko na lewej małŜowinie usznej. TatuaŜ z numerem
identyfikacyjnym stada, zgodnie z obecnie obowiązującym prawem, słuŜy do oznakowania
świń innych niŜ hodowlane, kierowanych bezpośrednio do uboju. Wykonuje się go na obu
małŜowinach usznych albo na grzbiecie. Na prawej małŜowinie usznej tatuuje się
6 pierwszych cyfr tego numeru, a na lewej małŜowinie usznej pozostałe 6 cyfr tego numeru.
Zgodnie z poselskim projektem ustawy o systemie identyfikacji i rejestracji zwierząt
posiadacz:
− świń będzie tatuował swoje zwierzęta czternastoma znakami (oprócz 12 cyfr numeru
siedziby stada dojdą jeszcze na początku dwie litery PL, ponadto moŜliwe będzie
tatuowanie zarówno świń kierowanych bezpośrednio do uboju jak i hodowlanych),
− owiec i kóz będzie tatuował swoje zwierzęta czternastoma znakami.
Zasady obowiązujące przy wydawaniu kolczyków
Znaki identyfikacyjne (kolczyki) wydawane są posiadaczom zwierząt, w oparciu
o złoŜony przez nich wniosek na formularzu dostępnym w Biurze Powiatowym (BP) Agencji.
Opłata za kolczyk moŜe być dokonywana (dotyczy tylko kolczyków zakupionych ze środków
pochodzących z budŜetu państwa) w kasie Biura Powiatowego lub przelewem na konto,
którego numer dostępny jest w BP, zgodnie z cennikiem podanym w Rozporządzeniu
Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie wysokości opłat za czynności związane
z oznakowaniem zwierząt (Dz.U. Nr 194 z 2003 r., poz. 1898). Obecnie dostępne są kolczyki
dla bydła bezpłatne. Wniosek o wydanie kolczyków dla bydła składa się raz w roku w okresie
od 1 października do dnia 31 grudnia, jednak w uzasadnionych przypadkach np. importu
bydła z zagranicy, posiadacz zwierząt moŜe złoŜyć kolejny wniosek w innym okresie niŜ 1 X
– 31 XII. Kolczyki zakupione ze środków budŜetu państwa sprzedaje się posiadaczom bydła.
Kolczyki zakupione z bezzwrotnej pomocy PHARE, wydaje się bezpłatnie. Liczba
przekazanych kompletów kolczyków nie moŜe być większa niŜ niezbędna do oznakowania
zwierząt w danym gospodarstwie w określonym czasie.
Kolczyki
Kolczyki do oznakowania zwierząt składają się z dwóch części „Ŝeńskiej” i „męskiej”
zakładanych odpowiednio z przodu i z tyłu ucha. Wykonane są one z giętkiego tworzywa
(barwy Ŝółtej-bydło, łososiowej-owce, kozy i świnie) oraz tak skonstruowane, aby nie było
moŜliwe samookaleczenie się zwierzęcia oznakowanego. Znaki identyfikacyjne zakładane są
w sposób:
− pozwalający na łatwe odczytanie numeru,
− uniemoŜliwiający powtórne uŜycie w przypadku jego usunięcia.
Na kolczyku (Rys. 13, 14) dla bydła, owiec i kóz znajdują się:
− 14 znakowy numer identyfikacyjny zwierzęcia:
− dwie pierwsze to litery „PL”,
− dwie następne cyfry to numer serii kolczyka,
− dziewięć następnych cyfr to numer zwierzęcia,
− ostatni znak to cyfra kontrolna,
− kod kreskowy (w przypadku kolczyków dla bydła),
− znak graficzny Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

42
Rys. 13. Wzór kolczyka dla bydła [19]
Rys. 14. Wzór kolczyka dla owiec i kóz [19]
Seria kolczyka: dla owiec ma nr 10, dla kóz 20. Na kolczyku (rys. 15) dla świń znajdują się:
− 14 znakowy numer:
− dwie pierwsze to litery „PL”,
− dziewięć pierwszych cyfr to numer gospodarstwa,
− ostatnie trzy cyfry to numer siedziby stada,
− znak graficzny Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
Rys. 15. Wzór kolczyka dla świń [19]
Duplikaty kolczyków
W przypadku uszkodzenia lub zagubienia przez zwierzę kolczyka, konieczne jest
niezwłoczne złoŜenie przez posiadacza wniosku o wydanie jego duplikatu. Wniosek składa
się w Biurze Powiatowym Agencji, na formularzu udostępnionym przez ARiMR. Za wydane
duplikaty kolczyków posiadacz zwierzęcia zobowiązany jest równieŜ uiścić opłatę w kasie
Biura Powiatowego lub przelewem na konto, którego numer dostępny jest w BP, zgodną
z cennikiem podanym w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (Dz.U. Nr 194
z 2003 r., poz. 1898). Na duplikacie kolczyka znajdują się identyczne dane, które były
umieszczone na utraconym lub uszkodzonym kolczyku, z tym Ŝe:
− w przypadku duplikatu kolczyka dla bydła, owiec i kóz nad literami „PL” znajduje się
cyfra rzymska oznaczająca kolejny numer duplikatu,
− w przypadku duplikatu kolczyka dla świń cyfra rzymska oznaczająca kolejny numer
duplikatu znajduje się przed literami „PL”.

43
W przypadku utraty lub uszkodzenia kolczyka, którym oznakowane było zwierzę
importowane z kraju będącego członkiem UE, Agencja wydaje duplikat tego kolczyka, na
którym znajduje się numer identyfikacyjny zwierzęcia nadany w kraju, z którego nastąpił
import oraz cyfra rzymska oznaczająca kolejny numer duplikatu wydanego w Rzeczpospolitej
Polskiej, umieszczona nad symbolem kraju, w którym zwierzę zostało oznakowane.
Paszporty
Paszporty bydła są wydawane przez ARiMR po otrzymaniu poprawnego zgłoszenia
zwierzęcia do rejestru. Na podstawie informacji o zarejestrowanych zwierzętach w Systemie
IRZ kaŜda sztuka bydła zaopatrywana jest w paszport. Paszport bydła zawiera
w szczególności: numer identyfikacyjny zwierzęcia ustalony przez Agencję Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa identyczny jak na kolczykach, którymi oznakowane jest zwierzę,
miejsce i datę urodzenia, płeć, rasę, numer identyfikacyjny matki zwierzęcia lub numer
identyfikacyjny nadany w kraju nie będącym członkiem Unii Europejskiej, numer
identyfikacyjny gospodarstwa, w którym zwierzę się urodziło, numery identyfikacyjne
gospodarstw, w których zwierzę przebywało oraz okresy przebywania w tych gospodarstwach,
datę padnięcia lub uboju, znak graficzny Agencji i datę wystawienia paszportu. Dla zwierząt
importowanych z UE obowiązkowym załącznikiem do „Zgłoszenia bydła do rejestru” jest
paszport z kraju wysyłki. Dla zwierząt importowanych spoza UE obowiązkowym
załącznikiem jest dokument potwierdzający pochodzenie z kraju trzeciego. Duplikaty
paszportów wydawane są na podstawie „Wniosku o wydanie duplikatu paszportu bydła”
w terminie 14 dni od dnia otrzymania wniosku.
Księga rejestracji
Księga rejestracji jest prowadzona przez posiadacza odrębnie dla kaŜdego stada
poszczególnych gatunków zwierząt w formie ksiąŜkowej lub przy zastosowaniu systemów
informatycznych, opartych o programy komputerowe. JeŜeli księga rejestracji jest prowadzona
przy zastosowaniu systemów informatycznych, prowadzący księgę rejestracji zapewnia
system ochrony i zabezpieczenia danych przed ich utratą. Dane zwierzęcia, zawarte w księdze
rejestracji lub wydrukach, przechowuje się przez okres co najmniej 5 lat od dnia ubycia tego
zwierzęcia ze stada. Agencja wydaje Księgę Rejestracji w terminie 14 dni dla bydła, a dla
pozostałych gatunków w ciągu 21dni od dnia złoŜenia wniosku o jej wydanie na
udostępnionym przez Agencję druku. Wpisu do księgi rejestracji dokonuje się w języku
polskim w terminie 7 dni od dnia zaistnienia zdarzenia, w sposób trwały i czytelny. Wszelkich
zmian wpisów w księdze rejestracji dokonuje się w sposób umoŜliwiający odczytanie wpisu
zmienianego. Do księgi rejestracji zgodnie z art. 7 ust. 11 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 r.
o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji
Weterynaryjnej (Dz. U. z 1999 r., Nr 66, poz. 752 z późniejszymi zmianami) wpisywane są
w szczególności: data urodzenia zwierzęcia i numer identyfikacyjny zwierzęcia, miejsce
przebywania zwierzęcia, imię i nazwisko, miejsce zamieszkania i adres albo nazwę, adres
i siedzibę posiadacza zwierzęcia. Oprócz tych danych uwzględniane jest: oznaczenie płci, rasy
zwierzęcia, data przybycia zwierzęcia do siedziby stada, data pierwszego wycielenia
w przypadku krów, data ubycia zwierzęcia ze stada, przyczyna ubycia zwierzęcia ze stada
i adnotacje o przeprowadzonych kontrolach.
Obowiązki posiadacza zwierząt w ramach Systemu IRZ
Do podstawowych obowiązków nałoŜonych na posiadaczy zwierząt zgodnie z zapisami
art. 7 „ustawy weterynaryjnej” naleŜą:
− rejestracja posiadacza zwierząt, siedziby stada i zdarzeń dotyczących zwierząt,

44
− oznakowanie zwierząt,
− prowadzenie księgi rejestracji w gospodarstwie odrębnie dla kaŜdego stada.
Rejestracja posiadacza zwierząt, siedziby stada i zdarzeń dotyczących zwierząt
W celu dokonania rejestracji zwierząt w Systemie IRZ naleŜy najpierw uzyskać numer
identyfikacyjny posiadacza zwierzęcia gospodarskiego, zgodnie z ustawą z dnia 18 grudnia
2003 r. o krajowym systemie ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz
ewidencji wniosków o przyznanie płatności (Dz.U. z 2003 r. Nr 10, poz. 76), a następnie
zwrócić się o nadanie numeru siedziby stada. Zgłoszenia zwierząt oraz ich zdarzeń posiadacz
zwierząt dokonuje poprzez wypełnienie druków systemowych dostępnych w Biurach
Powiatowych i Oddziałach Regionalnych i są to :
− rejestracja zwierzęcia (urodzenie, przywóz, import),
− przemieszczenie zwierzęcia (kupno, sprzedaŜ, wywóz, eksport),
− padnięcie,
− ubój.
Oznakowanie zwierząt
Posiadacz zwierzęcia jest zobowiązany do jego oznakowania i zgłoszenia tego faktu
Agencji przed opuszczeniem przez zwierzę gospodarstwa, nie później jednak niŜ:
− w terminie 7 dni od dnia urodzenia zwierzęcia, w przypadku bydła,
− w terminie 21 dni od dnia urodzenia zwierzęcia w przypadku owiec, kóz i świń.
Zwierzęta przywiezione z krajów UE przy wjeździe do Polski zachowują swój numer
identyfikacyjny. Zwierzęta importowane spoza UE otrzymują nowy numer identyfikacyjny
zgodny ze wzorem obowiązującym dla danego gatunku zwierząt (dla zwierząt znakowanych
kolczykami wymagane jest załoŜenie kolczyka/ów z nowym numerem). Nie wolno usuwać
kolczyka lub zastępować go innym. W przypadku utraty lub uszkodzenia kolczyka naleŜy
złoŜyć zamówienie na jego duplikat na odpowiednim formularzu, a po otrzymaniu kolczyka
z tym samym numerem, załoŜyć go odpowiedniemu zwierzęciu.
Prowadzenie księgi rejestracji
Posiadacz zwierząt jest obowiązany do prowadzenia księgi rejestracji zwierząt, do której
wpisuje w szczególności:
− datę urodzenia zwierzęcia i numer identyfikacyjny zwierzęcia w przypadku bydła,
− miejsce przebywania zwierzęcia,
− imię i nazwisko, miejsce zamieszkania i adres albo nazwę, adres i siedzibę posiadacza
zwierzęcia.
Na podstawie obecnie obowiązujących przepisów księgę rejestracji wydaje ARiMR.
Pielęgnacja zwierząt gospodarskich
Pielęgnacja zwierząt gospodarskich ma za zadanie zapewnienie odpowiedniego komfortu
bytowania i zachowanie zasad higieny. Zapobiega rozprzestrzenianiu się chorób, zwłaszcza
pasoŜytniczych oraz poprawia tempo przemiany materii poprzez lepsze ukrwienie skóry,
sprawność kończyn i większą ruchliwość itp. Zabiegi pielęgnacyjne dotyczą czyszczenia
zwierząt, mycia zwierząt, pielęgnacji kończyn, grzywy, ogona, strzyŜenia zwierząt,
przygotowania zwierząt do pokazów i wystaw. W odniesieniu do bydła i koni naleŜy dbać
o czyszczenie skóry. Wykonuje się je przy pomocy szczotki, którą naleŜy czyścić o zgrzebło.
Czyszczenie skóry naleŜy wykonywać w miarę moŜliwości codziennie. RóŜne są techniki
wykonania czyszczenia skóry, jednak praktycznie jest zaczynać czyszczenie od głowy poprzez

45
tułów, kończąc na kończynach. Szczotka naleŜy wykonywać ruch najpierw z włosem,
następnie pod włos i kolejny z włosem. Po wykonaniu serii takich ruchów trzeba wytrzeć
szczotkę o zgrzebło.
U krów raz na pół roku, przed wyjściem na pastwisko i po zejściu z pastwiska naleŜy
dokonać przeglądu i wykonać korekcję racic, czyli przycięcie nadmiernie wyrośniętego rogu
racicznego. Dla zachowania bezpieczeństwa pracy w przypadku duŜych zwierząt, do
wykonywania tych zabiegów naleŜy uŜywać poskromu. Korekcję racic naleŜy równieŜ
wykonywać u owiec i kóz. U owiec robi się to zazwyczaj tuŜ po wykonaniu strzyŜy.
W przypadku koni trzeba kopyta rozczyszczać po kaŜdej pracy. Konie mogą być okresowo
podkuwane, co zapobiega nadmiernemu ścieraniu rogu kopytowego podczas poruszania się po
twardym podłoŜu. Podkowy naleŜy zmieniać co około 2 miesiące. MoŜna teŜ stosować
przemiennie okres, kiedy koń jest podkuwany i kiedy chodzi „boso”.
U zwierząt, które mają rogi, trzeba zwracać uwagę na kierunki ich odrastania. Czasami
zdarza się, zwłaszcza u krów, Ŝe rogi rosną krzywo w kierunku czaszki i wtedy naleŜy je
przycinać. Dla zapewnienia komfortu koniom i krowom na pastwisku lub przy utrzymaniu
wolnostanowiskowym umieszcza się tam tzw. czochradła, do których zwierzęta mogą
podchodzić i podrapać swędzące miejsca.
W przypadku większych i trwałych zabrudzeń zwierzęta naleŜy umyć. Podczas mycia
zima naleŜy po jego wykonaniu zapewnić zwierzętom odpowiednio ciepłe miejsce do
wyschnięcia. W zimie naleŜy myć jednak tylko w przypadkach koniecznych.
Latem lub podczas utrzymywania zwierząt zwłaszcza krów w bardzo ciepłych
pomieszczeniach dla lepszego ochładzania organizmu stosować moŜna strzyŜenie. StrzyŜe się
specjalnymi maszynkami do strzyŜenia sierści, skracając ją do ok. 0,8–1 cm.
Jeszcze inne są zasady przygotowywania zwierząt do pokazów i wystaw. Podczas takich
zabiegów pielęgnacyjnych naleŜy doprowadzić do wyeksponowania urody zwierzęcia
i szczególnie cennych jego cech. Stosuje się więc wyplatanie grzywy i ogona, wyczesywanie
i napuszanie ogona, wyczesywanie róŜnych kierunków ułoŜenia sierści (np. szachownica na
zadzie konia), nabłyszczanie sierści, kopyt czy racic czy stosowanie niewielkich specjalnych
ozdobników.
1. Jakie warunki utrzymania w pomieszczeniach inwentarskich naleŜy zapewnić bydłu,
trzodzie chlewnej, owcom, kozom, koniom i drobiowi?
2. Jakie powierzchnie naleŜy przewidzieć dla poszczególnych grup produkcyjnych zwierząt
gospodarskich w pomieszczeniach?
3. Jakie wyposaŜenie naleŜy zabezpieczyć w pomieszczeniach inwentarskich dla bydła,
owiec, kóz, koni, trzody chlewnej i drobiu?
4. Jak wyposaŜyć pomieszczenia dla zwierząt młodych?
5. Jak znakuje się zwierzęta gospodarskie?
6. Jak naleŜy pielęgnować zwierzęta gospodarskie?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj projekt usuwania obornika z obory dla 60 krów utrzymywanych na głębokiej
ściółce. Zaprojektuj wielkość płyty gnojowej i zbiornika na gnojówkę z zastosowaniem zasad
Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej.

46
1) obliczyć, ile obornika wyprodukują w ciągu roku krowy w tej oborze,
2) dobrać maszyny i urządzenia do usuwania tego obornika,
3) opracować harmonogram prac przy usuwaniu obornika,
4) obliczyć wielkość płyty gnojowej,
5) obliczyć wielkość zbiornika na gnojówkę.
− tekst Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej,
− normatywy zawierające zalecenia do określania wielkości płyt obornikowych
i zbiorników na gnojówkę.
Ćwiczenie 2
Opracuj instrukcję wykonawczą prac pielęgnacyjnych dla konia ze szczególnym
uwzględnieniem czyszczenia skóry.
1) określić wszystkie prace pielęgnacyjne, jakie moŜna wykonywać u koni,
2) dobrać sprzęt i urządzenia do wykonania tych prac,
3) opisać wykonane czynności przy wykonywaniu tych prac,
4) zwróć, w kaŜdym opisie, szczególną uwagę na zachowanie zasad bezpiecznej pracy.
− komputer z dostępem do sieci Internet.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj choroby najczęściej występujące u zwierząt gospodarskich.
1) przeanalizować informacje dotyczące najczęściej występujących u zwierząt
gospodarskich chorób i przygotować listę chorób dla kaŜdego gatunku,
2) określić objawy poszczególnych chorób,
3) opracować sposób reagowania rolnika w przypadku podejrzenia o wystąpienie danej
choroby,
4) umieścić uzyskane informacje w tabeli zgodnie z podanym niŜej wzorem.
Gatunek
zwierząt
Nazwa choroby Objawy choroby, symptomy do
rozpoznania
Postępowanie producenta w
przypadku podejrzenia tej
choroby

47
− tekst z poradnika do jednostki modułowej 321[05].O2.03 Kształtowanie środowiska
uprawy roślin i chowu zwierząt gospodarskich,
1) zaplanować sposób utrzymania poszczególnych gatunków zwierząt
gospodarskich?
2) określić powierzchnię niezbędną dla jednego zwierzęcia
poszczególnych gatunków i grup produkcyjnych?
3) dobrać maszyny i urządzenia do określonego systemu chowu?
4) określić zasady i metody znakowania zwierząt gospodarskich?
5) zaprojektować usuwanie i przechowywanie odchodów zwierzęcych?
6) wykonywać prace pielęgnacyjne u zwierząt?
7) rozpoznawać objawy najczęstszych chorób zwierząt gospodarskich?
8) właściwie postępować w sytuacji podejrzenia o wystąpieniu
określonej choroby zwierząt?
9) bezpiecznie wykonywać prace przy zwierzętach?

48
4.5. UŜytkowanie zwierząt gospodarskich
Celem prowadzenia chowu zwierząt jest uzyskanie oczekiwanych, w określonych
warunkach produkcji, ilości produktów zwierzęcych – mleka, mięsa, jaj wełny. UŜytkowanie
zwierząt zostanie przedstawione na przykładach uŜytkowania mlecznego krów mlecznych,
uŜytkowania mięsnego trzody chlewnej, uŜytkowania nieśnego kur i uŜytkowania wełnistego
owiec.
UŜytkowanie mleczne krów
UŜytkowanie mleczne krów polega na odpowiednim dobraniu krów do warunków
gospodarstwa i kierunku produkcji, zapewnieniu im odpowiednich warunków do
wyprodukowania jak największych ilości mleka, pozyskaniu tego mleka i właściwym jego
przechowaniu do czasu sprzedania z gospodarstwa. Rasy bydła przedstawiono w części 4.1
tego poradnika, warunki Ŝywienia w części 4.3, a warunki utrzymania w części 4.4. Budowa
i funkcje gruczołu mlecznego zostały omówione w jednostce modułowej Charakteryzowanie
grup i gatunków roślin uprawnych oraz zwierząt gospodarskich 321[05].02.02. Gruczoły te
zwane wymieniem, mają zasadnicze znaczenie w uŜytkowaniu mlecznym krów. W nich
bowiem produkowane i gromadzone jest mleko. Okres produkowania mleka przez krowę od
czasu wycielenia do zasuszenia nazywa się laktacja. Okres zasuszenia następuje na 6–8
tygodni przed spodziewanym porodem krowy i jest przeznaczony na zachowanie dobrej
kondycji krowy, odpoczynek po długotrwałej eksploatacji mlecznej i właściwy szczególnie
intensywny w tym czasie, rozwój płodu. Przeciętny okres laktacji trwa 305 dni. W okresie
laktacji zmienia się zarówno ilość jak i skład chemiczny mleka.
Rys. 16. Typowy przebieg krzywej laktacji przy Ŝywieniu dostosowanym do zapotrzebowania krów
[opracowanie własne]
Przy właściwym Ŝywieniu i odpowiednio dobrym materiale hodowlanym taki przebieg
laktacji jest optymalny.
Zasady wykonania doju
Aby właściwie pozyskać mleko naleŜy skoncentrować się na trzech kategoriach
czynności:
− przygotowaniu krowy i stanowiska do wykonania doju,
− przygotowaniu dojarza do wykonania doju,
− przygotowaniu sprzętu udojowego.

49
Przygotowanie krowy i stanowiska związane jest z wykonaniem takich czynności jak:
uprzątnięcie stanowiska w oborze lub w specjalnie wydzielonym pomieszczeniu, umyciem
wymienia krowy i wykonaniem masaŜu przedudojowego. Czynnością przedudojową jest
równieŜ kontrola zdrowotności wymienia związana z uŜyciem przedzdajacza. Dojarz
przygotowując się do wykonania doju powinien ubrać czystą odzieŜ ochronną, równieŜ
czapkę oraz odpowiednie buty. Sprzęt udojowy powinien być czysty cały czas. Jednak przed
kaŜdym dojem wszystkie urządzenia naleŜy dokładnie wypłukać. Wszystkie te czynności,
w konkretnym gospodarstwie, powinny być wykonywane zgodnie z zaleceniami
zastosowanych rozwiązań technologicznych lub zgodnie z opracowanymi w gospodarstwie
instrukcjami czynnościowymi.
Sprzęt słuŜący do pozyskiwania mleka
Sprzęt zastosowany do pozyskiwania mleka będzie uzaleŜniony od moŜliwości
technologicznych gospodarstwa. Dój moŜe odbywać się na stanowisku krowy – dojarka
konwiowa lub przewodowa, bądź na specjalnie w tym celu wydzielonym stanowisku
w budynku obory lub w dojarni. W kaŜdym z tych przypadków zastosowane zostaną nieco
inne urządzenia. Elementem niezmiennym jest aparat udojowy, czyli cztery kubki udojowe
połączone przewodami z kolektorem, pulsatorem i instalacją podciśnieniową. Aparat udojowy
jest integralną częścią stanowiska udojowego lub wędruje ze stanowiska na stanowisko.
W związku z rosnącymi wymaganiami dotyczącymi jakości mleka coraz więcej gospodarstw
decyduje się na zbudowanie hali udojowej czyli dojarni. Powszechnie znane są następujące
typy hal udojowych:
− dojarnia tandemowa,
− dojarnia typu rybia ość,
− dojarnia równoległa,
− dojarnia karuzelowa,
− automat do dojenia.
Niektóre firmy proponują jeszcze inne rozwiązania funkcjonalne dojarni. Zastosowane
systemy udojowe zapewniają nie tylko moŜliwie wysoki poziom dostosowania sprzętu do
fizjologii krowy, ale równieŜ duŜe ograniczenie zaangaŜowania pracy ludzkiej. Stąd znane jest
takŜe stosowanie zrobotyzowanych hal udojowych gdzie większość czynności wykonują
maszyny, a człowiek nadzoruje prawidłowość ich pracy.
Tabela 29. Porównanie wydajności i rozmiarów stada przy róŜnych typach dojarni [14, s. 12]

50
Wymagania formalne stawiane gospodarstwom produkującym mleko
Wszystkie gospodarstwa zajmujące się produkcją mleka są w Polsce objęte kontrola
sprawowaną przez terytorialnie właściwych lekarzy inspektorów Państwowej Inspekcji
Weterynaryjnej. Kontrole te obejmują ocenę prawidłowości spełniania poniŜszych warunków.
Dotyczą one: stanu zdrowotnego zwierząt, prowadzenia obowiązkowej dokumentacji, higieny
doju i higieny gospodarstwa.
Stan zdrowotny zwierząt
Gospodarstwo produkcyjne jest wolne od gruźlicy i brucelozy – z urzędu 1/3 gospodarstw jest
kontrolowana na gruźlicę i brucelozę, w przypadku nowych gospodarstw podejmujących
produkcję mleka badanie zwierząt wykonuje się na koszt właściciela. KaŜde zwierzę musi być
oznakowane zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami. Krowy nie wykazują
jakichkolwiek objawów chorób zakaźnych, przenoszonych na człowieka za pośrednictwem
mleka. Krowy wykazują dobry stan zdrowia, bez widocznych objawów chorobowych,
wycieku z narządów rodnych, biegunki z gorączką oraz zapalenia i zranień wymienia. Krowy
dają co najmniej dwa litry mleka dziennie. Krowom nie podano substancji niebezpiecznych
lub potencjalnie niebezpiecznych dla ludzkiego zdrowia przenikającymi do mleka, chyba Ŝe
mleko podlegało ustalonej karencji. Krowom nie podaje się Ŝadnych substancji o działaniu
hormonalnym, anabolicznym, tyreostatycznym, agonistycznym.
Dokumentacja
Gospodarstwo powinno posiadać „ksiąŜkę leczenia” zawierającą następujące informacje:
liczbę porządkową, nr zwierzęcia, objawy, diagnoza, podane leki, dawkowanie, okres
karencji.
Osoby prowadzące udój lub mające kontakt z mlekiem powinny posiadać, waŜne
ksiąŜeczki zdrowia (wpisy dokonywane są raz do roku przez uprawnionych lekarzy
medycyny). Dokumentacja badań wody. Woda powinna odpowiadać wymaganiom zawartym
w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 4 września 2000 r. w sprawie warunków, jakim
powinna odpowiadać woda na potrzeby produkcji mleka, oraz zasad sprawowania kontroli
jakości wody przez Inspekcję Sanitarną (Dz. U. z 2000 r. nr 82 poz. 932. W przypadku wody
z wodociągu dostępne powinny być kopie wyników badań wody dostarczane raz do roku
przez dostawcę wody. W przypadku studni własnych badania wody powinny być
przeprowadzane na ujęciu 2 razy do roku. Jedno badanie powinno obejmować fizyko-chemię,
organoleptykę oraz mikrobiologię, natomiast drugie wyłącznie mikrobiologię. Wyniki badań
wody powinny być przechowywane przez okres 2 lata.
Higiena w gospodarstwie
Pomieszczenia dla zwierząt w gospodarstwie produkującym mleko powinny być
zaprojektowane, skonstruowane i utrzymane w czystości w taki sposób, aby powierzchnia
stanowisk była odpowiednia i wygodna dla danego gatunku. Aby zapewnić dobre warunki
klimatyczne zaleca się by obora miała co najmniej 2,5 metra wysokości, a nachylenie dachu
powinno wynosić co najmniej 20%. Długość stanowisk 1,7 do 1,9 m (leŜąca krowa nie
powinna wystawać poza legowisko). Legowiska muszą być wygodne, suche i ciepłe. Budynek
powinien być dobrze wentylowany bez wilgoci i przeciągów. Konieczna jest izolatka dla
zwierząt chorych i podejrzanych o chorobę. Pomieszczenie to powinno być wydzielone
(odizolowane) i moŜe znajdować się w oborze lub innym budynku na terenie gospodarstwa.
W pomieszczeniach do pozyskiwania mleka naleŜy zapewnić higieniczne warunki doju.
Szczególną uwagę naleŜy zwrócić na pomieszczenia, w których udój odbywa się na
stanowiskach. Dotyczy to doju ręcznego oraz dojarkami konwiowymi. Kontrola obejmuje stan

Technik.rolnik 321[05] z3.02_u

Technik.rolnik 321[05] z3.02_u

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Technik.rolnik 321[05] z3.02_u

Similar to Technik.rolnik 321[05] z3.02_u (20)

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

Technik.rolnik 321[05] z3.02_u