THI HÀO NGUYỄN KHUYẾN ĐỜI VÀ THƠ

1. THI HÀO NGUYỄN KHUYẾN ĐỜI VÀ THƠ
THI HÀO NGUYỄN KHUYẾN
ĐỜI VÀ THƠ
(Tái bản có chỉnh lý, bổ sung)
Nguyễn Huệ Chi (Chủ biên)
SOẠN THẢO
Nguyễn Huệ Chi – Nguyễn Đình Chú – Bùi Văn Cường – Lại Văn Hùng
– Trần Quốc Vượng – Trần Đình Hượu – Vũ Đức Phúc – Trần Đình Sử – Trần
Thị Băng Thanh – Nguyễn Phạm Hùng – Vũ Thanh – Bùi Thị Xuân – Phạm Tú
Châu – Trần Nho Thìn – Đặng Thị Hảo – Phạm Ngọc Lan – N.I. Nikulin – Ngô
Ngọc Ngũ Long – Nguyễn Phương Chi – Nguyễn Hữu Sơn – Phạm Xuân
Nguyên – Lê Chí Dũng – Tảo Trang – Đức Mậu – Đào Thản – Nguyễn Văn
Hoàn – Trần Hải Yến.
Sách dùng cho các trường đại học, cao đẳng và phổ thông, do Giáo sư
Nguyễn Huệ Chi chủ biên và 26 Giáo sư, nhà nghiên cứu chuyên ngành văn
học cổ cận đại Việt Nam cùng cộng tác thực hiện, lần đầu tiên đi sâu vào các
phương diện khách nhau trong con người và văn nghiệp nhà thơ tiêu biểu bậc
nhất của văn học cận đại Việt Nam: Tam nguyên Yên Đổ, nhằm cố gắng làm
sáng tỏ các nhân tố đã tạo nên con người lịch sử Nguyễn Khuyến cũng như
con người thơ Nguyễn Khuyến.
Ở bình diện thứ nhất, công trình giúp bạn đọc hiểu thêm đôi nét về làng
quê Yên Đổ, về hệ phả dòng họ Yên Đổ và về khí hậu văn hóa xã hội của đời
sống Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX mà Yên Đổ đã chịu ảnh hưởng sâu nặng.
Ở bình diện thứ hai, tập sách giới hạn trong 3 chủ đề:
1. Cái nhìn nghệ thuật về con người của Nguyễn Khuyến bao gồm cả
sự tự thể hiện mình như một nhân vật trữ tình và trào phúng;

2. 2. Những biến động trong nguyên tắc sáng tác và quan điểm thẩm mỹ,
đã giúp Nguyễn Khuyến tạo nên một mảng thơ “dân tình làng cảnh” đặc sắc
có một;
3. Sự đa dạng trong bút pháp thể hiện biểu hiện ở khả năng chiếm lĩnh
cùng một lúc rất nhiều thể loại văn học.
Nhưng điều đáng nói hơn là cơ sở phương pháp luận của sự trình bày:
đó là hướng phân tích thi pháp tác giả được dụng ý gói ghém trong Chương
khái quát và quán xuyến đó đây trong toàn bộ các chương mục.
CÙNG BẠN ĐỌC
Thi hào Nguyễn Khuyế – Đời và thơ là một trong những công trình
trọng tâm của Viện Văn học trong năm 1992, cũng là một thể nghiệm vận
dụng các thao tác mới một cách hệ thống vào việc nghiên cứu một tác giả,
nhằm góp phần nhìn nhận lại sự nghiệp thi ca của một trong những thi hào
bật nhất trong giai đoạn chuyển tiếp từ trung đại sang cận đại của văn học
Việt Nam.
Do yêu cầu của bạn đọc rộng rãi, nhất là sinh viên và giáo viên, Nhà
xuất bản Giáo dục vui lòng đưa công trình này vào hệ thống sách dùng để
tham khảo trong nhà trường từ phổ thông đến đại học, và vì thế lần này sách
lại có dịp ra mắt bạn đọc. Xin được ghi nhận ở đây sự quan tâm chu đáo của
ông Giám đốc Trần Trâm Phương.
Dựa trên ý kiến đóng góp xa gần, trước khi đưa tái bản, việc chỉnh lý,
bổ sung đã được tiến hành kỹ lưỡng: ở Chương II, cố gắng thêm vào các tài
liệu điền dã mới nhất về phả hệ gia đình bên mẹ Nguyễn Khuyến, để bạn đọc
có dịp nhìn thấy những ảnh hưởng di truyền từ cả hai phía đối nói nhà thơ; ở
Chương III, cái nhìn trào lộng đối với con người của Nguyễn Khuyến được
phân tích chi tiết, thấu đáo hơn, dưới ba loại đối tượng khác nhau; và ở
Chương V, phần đặc điểm thơ Nôm Nguyễn Khuyến cũng được trình bày kỹ
lưỡng và chặt chẽ hơn trước.

3. Đặc biệt, cuốn sách có bổ sung hẳn một phần Thơ tuyển, là kết quả
khảo cứu trực tiếp từ kho sách Hán Nôm còn lưu trong các thư viện. Bài nào
còn tìm thấy xuất xứ cụ thể đều có in kèm chữ Hán hoặc chữ Nôm.
Tất cả những công việc bổ sung, sửa chữa trên đây đều do người chủ
biên công trình: Giáo sư Nguyễn Huệ Chi, chịu trách nhiệm. Giúp vào việc
chỉnh lý từng phần còn có các anh Nguyễn Phạm Hùng, Lại Văn Hùng, và vào
việc chọn thơ có Phó giáo sứ Trần Thị Băng Thanh và chị Trần Hải Yến. Việc
thay đổi, thêm bớt ở từng chương mục đều có bàn bạc với từng tác giả và
bản thảo cuối cùng đã được các Giáo sư Vũ Khiêu, Phong Lê, Phó giáo sư
Nguyễn Khắc Phi và Phó tiến sĩ Đinh Thái Hương đọc lại, cũng như phần viết
chữ Hán và chữ Nôm đã được nhà Nho lão thành Lê Xuân Hòa nhiệt tình
giúp đỡ. Các tấm ảnh chụp khung cảnh ngôi nhà cũ của Nguyễn Khuyến và
tượng Phỗng đá là do bác sĩ Nguyễn Thị Thu Hiền, cháu bốn đời nhà thơ
cung cấp Thay mặt tập thể tác giả, chúng tôi xin tỏ lời cảm ơn chân thành.
Một lần nữa, mong được bạn đọc góp ý để những lần in sau, chất
lượng cuốn sách càng được nâng cao hơn.
Hà Nội, ngày 2 tháng Năm năm 1994
VIỆN VĂN HỌC
LỜI NÓI ĐẦU
(Lần xuất bản thứ nhất)
Trong bước chuyển mình quan trọng của văn học Việt Nam từ nửa cuối
thế kỷ XIX sang đầu thế kỷ XX Nguyễn Khuyến là một trong số những tài
năng hiếm hoi đã chứng tỏ được thiên bẩm nghệ sĩ và bản lĩnh sáng tạo của
mình, bất chấp quy luật đào thải phũ phàng của lịch sử. Ông là nhà thơ mà
tác phẩm có sự phong phú về cung bậc và giọng điệu, và cũng là người mở
đầu cho một trường thơ không còn bị chi phối quá chặt chẽ trong các quan
niệm công thức, ước lệ của văn học cổ truyền.

4. Thơ ca Nguyễn Khuyến đã được in và phổ biến rộng rãi từ những năm
đầu thế kỷ này và trong khoảng vài chục năm trở lại đây, công việc sưu tầm,
khảo dị đã đạt được những thành tựu đáng kể. Nhưng việc nghiên cứu thơ
văn Nguyễn Khuyến thì từ khá lâu rồi vẫn dừng lại ở cái mốc của thậ kỷ 60,
với những nhận định chừng mực, thận trọng. Nhiều khám phá quý báu cũng
đã được dư luật nhắc nhở, song tựu trung, đây vẫn là hướng phân tích thơ
văn theo chức năng xã hội – lịch sử, một phương pháp có ý nghĩa đặc trưng
cho một giai đoạn dài trong công tác nghiên cứu văn học Việt Nam. Các công
trình nghiên cứu Nguyễn Khuyến không đi ra ngoài thông lệ, cũng là lẽ
thường.
Cách đây 7 năm, nhân dịp kỷ niệm trọng thể lần thứ 150 ngày sinh
Nguyễn Khuyến (15 – II – 1985), Viện Văn học đã cùng Sở Văn hóa thông tin
Hà Nam Ninh và Hội Văn học nghệ thuật Hà Nam Ninh (nay là Nam Hà) phối
hợp tổ chức Hội nghị khoa học lớn về nhà thơ. Lần đầu tiên, với tư cách một
thi hào, Nguyễn Khuyến đã được đề cập đến một cách tập trung và toàn diện.
70 tham luận, triển khai từ một hệ thống đề tài được xây dựng khá tỷ mỷ, đã
cho phép người tham dự thông qua nhiều mảng tài liệu mới, lấp đi nhiều
khoảng còn trống trong sưu tầm, nghiên cứu, và hội nhập được hình ảnh một
Nguyễn Khuyến sống thực, rất nhiều vẻ nhưng cũng sáng tỏ hơn, nhất quán
hơn.
Việc công bố kết quả Hội thảo khoa học trên đây, dưới hình thức một
tập kỷ yếu đầy đủ, là công việc cần làm. Từ năm 1987, Viện Văn học đã tập
hợp xong tài liệu, biên tập, chỉnh lý sơ bộ và đã chuyển đến Hội Văn học nghệ
thuật Hà Nam Ninh, để tiến hành các bước kế tiếp. Trong khi chờ đợi một
công trình bề thế như vậy có đủ điều kiện ra mắt, thì yêu cầu đổi mới mạnh
mẽ công tác nghiên cứu cũng hàng ngày hàng giờ đặt vấn đề tiếp cận lại
Nguyễn Khuyến, nhằm đáp ứng việc giảng dạy trong các trường học, từ bậc
phổ thông đến bậc đại học. Vì vậy, từ đầu năm 1989, đề tài nghiên cứu về
Nguyễn Khuyến đã dược Viện đề xuất, giao cho Ban văn học Cổ cận đại của

5. Viện thực hiện. Và đến nay, sau hai năm khẩn trương biên soạn, chuyên khảo
Thi hào Nguyễn Khuyến – đời và từ hoàn thành.
Với 5 chương chính và 1 chương phụ tục, Thi hào Nguyễn Khuyến –
đời và thơ nhằm cố gắng làm sáng tỏ các nhân tố đã tạo nên con người lịch
sử Nguyễn Khuyến cũng như con người thơ Nguyễn Khuyến. Ở bình diện thứ
nhất, tập sách chú ý phác lại một đôi nét khung cảnh vùng quê Yên Đổ, nơi đã
thai nghén tài năng của nhà thi hào, và cái khí hậu văn hóa – xã hội của đời
sống Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX mà Nguyễn Khuyến đã chịu ảnh hưởng
sâu nặng; ngoài ra, còn cố gắng lập một bảng phả hệ Nguyễn Khuyến, và đi
sâu vào quan niệm xuất xứ và tấn bi kịch trong tâm trạng Yên Đổ là hai mặt
có liên quan trực tiếp đến âm hưởng thơ ca Nguyễn Khuyến giai đoạn từ sau
khi ông trở về. Ở bình diện thứ hai – con người thơ, tập sách giới hạn trong
ba chủ đề, cũng là ba mặt thành tựu nổi bật nhất của thơ ca Nguyễn Khuyến:
1. Cái nhìn nghệ thuật về con người trong thơ ông; bao gồm cả sự tự thể hiện
mình như một nhân vật trữ tình, trào phúng, và “ông say”; 2. Những biến động
trong nguyên tắc sáng tác và quan điểm thẩm mỹ đã giúp Nguyễn Khuyến tạo
nên một mảng thơ “dân tình làng cảnh” có một không hai trong thơ tiếng Việt;
3. Sự đa dạng trong bút pháp của nhà thơ biểu hiện khả năng chiếm lĩnh cùng
một lúc rất nhiều từ loại, dưới nhiều phương thức tư duy nghệ thuật khác
nhau, qua nghệ thuật ngôn từ điêu luyện và sở trường sáng tác liên văn bản
Việt – Hán hoặc Hán – Việt vốn đã trở thành một đặc điểm riêng có ở thơ ông.
Góp phần soi Sáng cho nội dung trình bày ở trên còn có hai bảng Niên
biểu và Thư mục Nguyễn Khuyến đặt ở cuối sách. Nhưng điều dáng nói hơn
là cơ sở phương pháp luận của sự trình bày: đó là hướng phân tích thi pháp
tác giả (sự đổi mới tư duy nghệ thuật, quan niệm nghệ thuật về con người, về
thời gian và không gian nghệ thuật trong thơ trữ tình…), được dụng ý gói
ghém trong chương khái quát và quán xuyến đó đây trong các chương mục
sau, ngay cả trong cách sắp xếp trình tự các vấn đề của từng chương mục.
Tất nhiên, phương hướng mới mẻ này chỉ mới được xem như một thể nghiệm
bước đầu, nên không nhất thiết áp dụng ở tất cả mọi chương mục trong sách,

6. và cũng không vì thế mà loại bỏ phương pháp tiếp cận nội dung xã hội ở
những trường hợp phương pháp đó còn tỏ ra hữu hiệu.
Công việc tổ chức, chỉ đạo cũng như trực tiếp biên soạn Thi hàn
Nguyễn Khuyến - đời và thơ do Giáo sư Nguyễn Huệ Chi, Trưởng ban Ban
văn học Cổ cận đại, chịu trách nhiệm, từ việc vạch đề cương chi tiết, tổ chức
cộng tác viên, và sửa chữa, bổ sung hoàn chỉnh bản thảo. Trong quá trình
biên tập, còn có thêm Phó giáo sư Phạm Tú Châu, Phó giáo sư Trần Thị
Băng Thanh, các anh chị Vũ Thanh, Đặng Thị Hảo, Phạm Ngọc Lan, Nguyễn
Hữu Sơn, lần lượt tham gia một số việc cụ thể. Do chỗ bản thảo có thừa
hưởng một phần những tham luận trong Hội nghị khoa học đã dẫn, mà tính
đến nay thời gian đã quá lâu, nên để có thể gắn bó với những chương mục
mới trong một kết cấu thống nhất và một chủ đề chung, các tham luận này
cũng đã phải qua nhiều lần thay đổi, cấu tạo lại. Mặt khác, để bớt đi sự bất
nhất trong trích dẫn, tập sách chọn cuốn Nguyễn Khuyến – tác phẩm làm cơ
sở xuất xứ cho thơ văn Nguyễn Khuyến. Trường hợp lời dẫn không có trong
sách này, hoặc cá biệt phải chọn một văn bản khác, sẽ xin ký chú để bạn đọc
tiện tham khảo.
Bản thảo cuối cùng của Thi hào Nguyễn Khuyến - đời và thơ do 27
Giáo sư, nhà nghiên cứu thuộc chuyên ngành văn học cổ cận đại chấp bút.
Sau khi sách hoàn thành, Giáo sư Vũ Khiêu, Phó giáo sư Đỗ Văn Hỷ, Phó
giáo sư Nguyên Văn Hoàn, và nhà nghiên cứu Nguyễn Nghiệp đã đọc lại và
giúp cho nhiều ý kiến.
Rất mong bạn đọc xa gần chỉ bảo để cuốn sách có thể khắc phục các
nhược điểm và chỉnh lý lại tốt hơn trong lần tái bản sau. Đó là ý nguyện chân
thành của tập thể tác giả.
Hà Nội, ngày 15 tháng Ba năm 1992
VIỆN VĂN HỌC

7. (1). Chẳng hạn công trình Đọc thơ Nguyễn Khuyến của Xuân Diệu in
lần đầu trong Thơ văn Nguyễn Khuyến, Nxb. Văn học, Hà Nội, 1971, với hệ
thống thuật ngữ “Nhà thơ dân tình, làng cảnh Việt Nam” do ông đưa ra lần
đầu tiên.
(2). Nguyễn Văn Huyền biên soạn. Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1985.
Phần thứ nhất. NGUYỄN KHUYẾN – TỪ CON NGƯỜI ĐẾN THI CA
(CHUYÊN KHẢO)
DẪN LUẬN
ĐỔI MỚI CÁCH NHÌN NGUYỄN KHUYẾN
Nguyễn Khuyến (1835 – 1909) là một trong những nhà thơ lớn của Việt
Nam trên chặng đường chuyển tiếp giữa hai thời kỳ văn học: từ trung đại
bước sang cận đại. Trong số ngót 400 bài thơ vừa Nôm và Hán cùng một số
câu đối của ông để lại, có nhiều bài từ lâu đã được lựa chọn đưa vào các bộ
văn tuyển, các sách giáo khoa, sách giảng văn, và hơn thế nữa được lưu
truyền rất rộng rãi trong công chúng, từ lớp người có học, “kẻ sĩ”, đến người
dân bình thường.
Cũng từ ngót một thế kỷ qua, cuộc đời và thơ văn Nguyễn Khuyến đã
từng bước được sách báo xem xét, định vị; gương mặt Nguyễn Khuyến ngày
một sáng tỏ hơn. Nhất là từ hòa bình lập lại (1954) đến nay, việc nghiên cứu
văn học theo quan điểm xã hội – lịch sử được đẩy mạnh, cũng như trường
hợp nhiều nhà văn quá khứ khác, địa vị giai cấp, nguồn gốc xuất thân, thái độ
chính trị, và nội dung xã hội của thơ văn Nguyễn Khuyến đã trở thành một
quan tâm chính đáng của nhiều nhà nghiên cứu chúng ta. Người ta xếp
Nguyễn Khuyến vào dòng văn học trào phúng cùng với Tú Xương, Nguyễn
Thiện Kế, Từ Diễn Đồng… và một lời đánh giá “thoáng đạt” về con người tài
hoa này – nhà thơ trào phúng kiệt xuất – đã nhanh chóng trở thành mỹ tự,
như một định ngữ ước lệ đi hẳn vào các bộ văn học sử, vào các loại sách vở

8. dùng trong nhà trường. Cho đến những năm 60 – 70, trên bảng giá trị của văn
học cận đại Việt Nam, Nguyễn Khuyến tưởng chừng đã có một vị trí ổn đáng.
Sự thực, không hẳn đã như vậy. Do nhiều điều kiện cụ thể, khách quan
quy định, mỗi thời đại có ưu thế của riêng mình nhưng đồng thời cũng có
những sở đoản không tránh khỏi trong khi khám phá, nhận diện lịch sử. Vì
thế, nếu như công tác nghiên cứu văn học của mỗi thời có góp phần nâng
cao nhận thức của người đọc lên một bước so với quá khứ, cấp cho họ một
cách lý giải mới mẻ đối với một hiện tượng văn học nào đấy, thì chắc chắn
mặt này mặt khác nó vẫn để tồn tại những dấu hỏi chưa thể nào sáng tỏ,
thậm chí đôi lúc so với trước còn có những suy nghĩ hạn chế, sai lầm. Chặng
đường gần bốn mươi năm nghiên cứu Nguyễn Khuyến vừa dẫn ở trên cũng
không ra ngoài thông lệ này. Trong tình hình cuộc chiến tranh giải phóng dân
tộc nổi lên như một nhiệm vụ cấp bách hàng đầu, chi phối toàn bộ các hoạt
động vật chất, tinh thần của đất nước, và kéo dài gần suốt ba mươi năm
(1946 – 1975), người nghiên cứu văn học nói riêng cũng như người nghiên
cứu khoa học xã hội nói chung trong khi đi sâu vào các đối tượng chuyên biệt
của mình có thể nào thoát ly khỏi các quan điểm thời sự mà cuộc chiến tranh
vệ quốc đặt ra cho cả thời đại? Việc ưu tiên nhấn mạnh khuynh hướng yêu
nước trong các tiến trình vận động khác nhau của văn học dân tộc, chính là vì
lẽ ấy. Việc coi trọng các phương thức chính luận, tuyênl truyền, kêu gọi…
trong các thủ pháp nghệ thuật đa dạng của văn học dân tộc từ cổ chí kim,
cũng là vì lẽ ấy. Nói cách khác, tiêu chí của một chủ nghĩa yêu nước được cụ
thể hóa ở nội dung cũng như hình thức sáng tác, đã đóng vai trò như một hệ
quy chiếu bao trùm mà Nguyễn Khuyến hay bất kỳ hiện tượng văn học nào
được mang ra xem xét, đều phải soi vào đây mà hiểu hiện giá trị.
Lẽ tự nhiên, một tình hình như vậy cũng khiến cho việc xếp Nguyễn
Khuyến vào dòng văn học trào phúng không còn mang đầy đủ ý nghĩa của
một nhận thức khoa học chặt chẽ. Trong toàn bộ sáng tác của Nguyễn
Khuyến, số lượng thơ trào phúng thật ra chỉ chiếm một phần rất nhỏ. Nghĩa là
bên cạnh yêu cầu khu biệt về loại hình và phương pháp sáng tác vốn rất cần

9. thiết nhưng chưa được mấy ai quan tâm đầy đủ, sự phân loại ở đây thực ra
lại ẩn chứa một tương quan so sánh về giá trị, giữa hai “hạng” nhà văn đương
thời: hạng người có trực tiếp tham gia vào công cuộc Cần vương cứu nước,
thơ văn lấy cảm hứng từ hoạt động cứu nước của mình, và hạng người tự đặt
mình ra “ngoài cuộc”, sống cuộc sống của người dân bình thường, ngòi bút
cũng chỉ đề cập đến các đề tài “thế sự”, đến cuộc sống muôn mặt của “đời
thường”. Đặt Nguyễn Khuyến vào dòng văn học trào phúng không phải không
bao hàm cái mặc cảm cho rằng, dẫu tài năng đến đâu ông cũng không thể
đứng trong số những nhà văn “hạng nhất”. Ông chỉ là một nhà văn “hạng hai”.
Mặc cảm tự ty này đã gần như một thứ tâm lý xã hôi tác động đến quan điểm
của giới nghiên cứu một cách phổ biến và trong một thời gian khá lâu. Đến
nỗi muốn đề cao một cây bút bậc thầy như Tú Xương, người ta cũng bắt buộc
phải nêu giả thuyết về một mối liên hệ ngấm ngầm nào đấy giữa ông Tú thành
Nam và nhà cách mạng Phan Bội Châu, dù rằng chứng cứ quả là ít ỏi. Đó
chính là nỗi khổ tâm của nhà nghiên cứu, cũng là cái “nóc” không thể vượt
qua của một thời kỳ lịch sử.
***
Nhưng với thời gian, lịch sử cũng lần lần hội đủ điều kiện để tháo gỡ
những gì mắc mứu, làm cho vấn đề được đẩy lên. Người nghiên cứu Nguyễn
Khuyến từ dăm năm lại đây đã cố gắng xoá bỏ quyết định luận về một sự
“xếp hạng” bất công đối với nhà thơ. Tất nhiên, xóa bỏ không có nghĩa là cố ý
hạ thấp hay làm lu mờ vai trò của chủ nghĩa yêu nước trong văn học dân tộc.
Vẻ đẹp của tinh thần ái quốc đã chiếu sáng và bồi đắp sinh lực cho văn học
Việt Nam trên nhiều chặng đường lịch sử – đấy là một sự thực hiển nhiên,
không có gì để bàn cãi. Có điều, đề cao vai trò của văn học yêu nước cuối thế
kỷ XIX lại không thể đi đến một thái độ cực đoan, vô hình trung phân lập nó
với các thành tựu của văn học dân tộc nói chung. Khi quy định ranh giới giữa
văn học yêu nước cuối thế kỷ XIX với các bộ phận văn học khác, người ta
thường xem xét ở hai phương diện: cá nhân nhà văn là người tham gia phong
trào cứu nước và đề tài nhà văn lựa chọn là đề tài trung quân ái quốc, là

10. nghĩa vụ của kẻ nam nhi đối với xã tắc sơn hà. Phân biệt như thế ngỡ không
còn vấn đề gì chưa thỏa đáng, nhưng trên thực tế vẫn phát sinh những điều
nhầm lẫn. Cái chính là có nhiều cấp độ nhận thức khác nhau ở cả hai phương
diện đã nói, và sự đánh giá không thỏa đáng lại bắt nguồn từ cách hiểu giản
đơn, thô thiển, đối với những cấp độ vốn rất phức tạp này.
Trên cấp độ con người xã hội, người ta thường phân biệt đại khái làm
ba hạng: con người nhập cuộc, con người ở ẩn và con người đầu hàng.
Nhưng đâu phải trường hợp nào xếp vào một trong ba hạng cũng ổn? Bởi
đây là vấn đề con người - con người cụ thể lịch sử, mà ba hạng người được
phân chia theo cách ta quan niệm lại chỉ mới là một sự định lượng mà thôi.
Hãy cứ loại trừ một ít nhân vật kiểu Hoàng Cao Khải, Tôn Thọ Tường,
Nguyễn Thân… ra, thử hỏi trong số những người còn lại, giữa một Hoàng
Diệu, Nguyễn Tri Phương, Nguyễn Cao tuẫn tiết, một Thủ khoa Huân, Nguyễn
Trung Trực bị chém đầu, một Nguyễn Thông nửa đường bỏ về ở ẩn, một
Phan Thanh Giản quyên sinh và một Nguyễn Quang Bích toan tính quyên
sinh… biết ai là người chất nặng hơn ai tâm sự trung vua, báo quốc? Vậy xếp
họ vào đâu cho đúng với thực chất con người họ thật là cả một bài toán gay
go, nan giải.
Trên cấp độ con người lịch sử mà nói, có lẽ sự phân biệt giữa những
con người vừa kể càng ít cần thiết hơn. Trước sau có một cá nhân nào mà
chẳng là sự phản ánh tấn bi kịch tất yếu của cả một thế hệ sĩ phu, trong bước
gấp khúc không tài nào tránh khỏi của vận hội xã tắc? Và trên cấp độ con
người nhà văn mà nói, sự phân biệt cũng chẳng đưa lại bao nhiêu ý nghĩa,
nếu không căn cứ vào sáng tác cụ thể của mỗi người. Có khi người trực tiếp
tham gia chống giặc cứu nước vẫn viết nên những áng văn rất ít giá trị, còn
người ở ẩn lại có thể có những vần thơ lay động được tâm trí mọi người.
Chẳng phải xưa nay văn và người tuy là hai đại lượng thống nhất nhưng có
bao giờ đồng nhất hẳn với nhau? Hơn nữa, văn chương dẫu sao vẫn là câu
chuyện của thiên hướng, nó đòi hỏi không phải chỉ một trái tim rung cảm mà
còn một tài năng bậc thầy!

11. Trên cấp độ lựa chọn đề tài của nhà văn, vấn đề cũng ít hay nhiều có
chỗ tương tự. Kể cũng khó lòng phân biệt sự hơn kém giữa một đề tài phò
vua giúp nước và một đề tài loại khác, đề tài “thế sự”, đề tài “đời tư”, “đời
thường”. Chẳng lẽ một người cầm bút ca ngợi vẻ đẹp của xứ sở, quê hương,
biết phát hiện ra trong đời sống hàng ngày những dáng nét đặc trưng cho cốt
cách tâm hồn Việt Nam, lại không thể xếp ngang một cây bút chuyên cổ vũ
cho lòng trung quân ái quốc? Cho nên, nếu đẩy tới một cấp độ cao hơn, cấp
độ tính nhân bản của văn học, thì mọi sự phân biệt ở đề tài dường như biến
mất. Sẽ không còn chỗ cho thứ lập luận bám vào những lợi ích gần gũi trước
mắt để biện minh rằng loại đề tài này là sáng giá hơn loại đề tài nọ, vì cái đích
vươn tới xa nhất của văn học giờ đây là con người với vẻ đẹp trần tục của nó,
với niềm tin, khát vọng, cái cao quý cũng như cái tầm thường hèn mọn của
con người. Văn chương yêu nước hay văn chương đời thường đều không thể
lảng tránh mục đích cao sâu này. Nhờ có nó mà nhiều nền văn học hết sức
cách xa nhau trên trái đất đã xích lại gần nhau. Trong văn học cận đại Việt
Nam, thông qua sức mạnh của tinh thần nhân bản, sự ngăn cách giữa một
Nguyễn Quang Bích, Nguyễn Thông với một Nguyễn Khuyến, một Phan Văn
Trị và một Tú Xương… đã hầu như không còn đáng kể nữa. Sự giải tỏa tâm
lý mặc cảm trong nghiên cứu Nguyễn Khuyến cuối cùng chính là ở đấy.
***
Tuy nhiên, nếu chỉ giải tỏa được Nguyễn Khuyến để đưa ông trở về
sánh ngang với các nhà văn yêu nước trong bối cảnh văn học nửa cuối thế kỷ
XIX thì công việc của chúng ta rốt cuộc cũng chẳng có gì đáng kể. Nguyễn
Khuyến với những cống hiến nổi bật của ông chắc chắn vẫn cứ tồn tại, không
cần đến một sự giải tỏa hình thức kiểu này. Cho nên, về mặt phương pháp
luận, nói đến một bước tiến đáng kể trong quan điểm đánh giá Nguyễn
Khuyến ở đây cũng có nghĩa là nói đến một sự chuẩn bị đầy đủ các dữ kiện lý
luận để khẳng định cái “riêng” của ông, cái lượng giá trị đặc sắc mà ngòi bút
Nguyễn Khuyến tạo nên cho văn học nửa cuối thế kỷ, mà đương thời chưa

12. mấy nhà văn đạt được. Đó cũng là một yêu cầu đặt ra cho giới nghiên cứu kể
từ mấy năm nay.
Trước hết, so với các nhà văn khoa bảng khác cùng thời, Nguyễn
Khuyến là một con người có vận động rõ rệt trong tư tưởng. Văn chương của
một số sĩ phu khác có thể có một sự đổi thay về màu sắc, chủ yếu là do sự
thay đổi của đối tượng phản ánh (từ đề tài quan trường, ngâm vịnh chuyển
sang đề tài đánh giặc chẳng hạn), nhưng nội dung chuyển tải của nó vẫn là
nội dung “trung quân ái quốc” không có gì khác trước. Văn chương Nguyễn
Khuyến thì không phải như vậy. Đây là kết quả của một cuộc xáo trộn lớn
trong cuộc đời Yên Đổ, một bước ngoặt “trở về vườn Bùi” vào năm 1884 –
thời điểm Nguyễn Khuyến từ bỏ tư cách ông quan với địa vị phẩm tước cao
sang mà quay về làm một người “chân đất”. Chính bước ngoặt này mở ra một
thế giới mới trong thi ca của ông mà trước kia ông chưa bao giờ có và người
đồng thời với ông cũng không thể có. Không có bước ngoặt này rõ ràng đã
không có nhà thơ Yên Đổ. Vậy, nhân tố mới tạo nên thơ ca Nguyễn Khuyến là
sự vận động đột biến của chủ thể thẩm mỹ – một nhân tố nội tại – trong quan
hệ tương tác nhiều mặt của lịch sử giai đoạn. Hiện tượng này qủa là rất hiếm
hoi trong văn học Việt Nam cuối thế kỷ XIX. Trong thơ ca của mình, Nguyễn
Khuyến ít nói đến những chuyện đánh giặc, trung vua, ca ngợi “sự bền vững
nghìn đời”, của non sông xã tắc. Đề tài chính thống và truyền thống khá mờ
nhạt trong thơ ông. Trên một ý nghĩa nào đó, có thể đặt câu hỏi: phải chăng
đây là một bước lùi về quan điểm sáng tác so với đương thời? Có lẽ! Nhưng
nếu nhìn trong sự vận động đột biến của chủ thể thẩm mỹ, thì “bước lùi” trong
thơ Nguyễn Khuyến chưa hẳn đã là một sự thụt lùi. Những nhà văn yêu nước
đồng thời với Nguyễn Khuyến nói chung đều đã sáng tác dưới sự hướng dẫn
của quan điểm “văn dĩ tải đạo”. Họ đã viết với tất cả nỗi niềm cảm xúc, nhưng
cũng viết như một thói quen, một khả năng vận dụng lão luyện mọi từ chương
điển cố có sẵn, và sáng tác của họ tuy nồng nàn tinh thần yêu nước, vẫn
không thể nào đem lại một phẩm chất thẩm mỹ mới, trừ những cây bút thật
sự ưu tú, và những áng văn đặc biệt thành công. Phần lớn chúng chỉ đạt đến
cái giá trị từ chương học đơn thuần. Hiển nhiên, trong một phạm vi nhất định,

13. chúng có tác dụng tuyên truyền, kêu gọi, tập hợp quần chúng và lên án
những kẻ đầu hàng. Nhưng bình tâm mà xét, trên mặt cắt đồng đại của văn
học nửa cuối thế kỷ XIX, chúng chỉ là những sáng tác về cùng một kiểu đề tài,
quay theo cùng một trục duy nhất: trục vận hành của lịch sử chính trị. Chúng
bị lịch sử quy định chặt chẽ và kết thúc vận mệnh khi lịch sử đã khép lại.
Trong khi đó, Nguyễn Khuyến đã sớm biết chuyển sang những loại đề tài
khác, quay xung quanh một chuỗi những trục lớn nhỏ có nhịp vận hành gián
cách tương đối với trục vận động của lịch sử chính trị. Đó là các trục quay thế
sự. Nhờ đó, ông không bị lịch sử đào thải, trái lại ông tồn tại vượt quá sang
chặng đường sau. Ông vừa là một hiện tượng giao thoa giữa thế kỷ XIX và
thế kỷ XX, lại vừa là một chứng nhân lịch sử. Với linh cảm phi thường của
một nghệ sĩ cỡ lớn, Nguyễn Khuyến đã nhận thức ra giới hạn cuối cùng của
hình tượng con người trung nghĩa, vẻ đẹp não nùng bi tráng của nó, và dấu
hỏi thiêng liêng nhưng vô vọng mà nó đặt ra trước lịch sử (bài Xuân dạ liên
nga). Có thể nói, Nguyễn Khuyến đã phản ánh được trạng thái vận động đến
điểm mút của con người sĩ phu ái quốc trong giai đoạn. Đó là cái nhìn nghệ
thuật về con người rất đáng được xem trọng.
Không phải chỉ có vậy! Từ sự chuyển hướng sang đề tài thế sự,
Nguyễn Khuyến còn tìm được lối thoát cho ngòi bút của mình, ở chỗ xác lập
một lý tưởng thẩm mỹ cách tân so với truyền thống. Táo bạo, tài hoa, không
chút do dự trước sức giằng níu của một quan điểm thẩm mỹ đang phổ biến
trong xã hội kẻ sĩ lúc bấy giờ là cảm hứng về “cái cao cả”, Nguyễn Khuyến đã
nhanh chóng ngả về phía một quan điểm thẩm mỹ đối lập – ông tìm thấy vẻ
đẹp chân thực của “cái thông tục” và dựa vào đó mà xây dựng cho mình một
sự nghiệp sáng tác phong phú, với một trường thơ đặc sắc: trường thơ dân
tình làng cảnh Việt Nam. Và ở cả hai khía cạnh của trường thơ này: sinh hoạt
nông thôn và phong cảnh làng mạc, ông đều có những khám phá đột xuất, tài
tình.
Cũng cần nói, trong tư cách một nhà thơ phong cảnh, Nguyễn Khuyến
đã không lập lại những thành tựu của nghệ thuật phong cảnh truyền thống.

14. Trong tư cách một nhà thơ thế sự, ông cũng không vay mượn thủ pháp của
các nhà thơ quá khứ, những Nguyễn Bảo (thế kỷ XV), Nguyễn Bỉnh Khiêm
(thế kỷ XVI), Phạm Quý Thích (thế kỷ XVIII), Phạm Phú Thứ (thế kỷ XIX)…
Nguyễn Khuyến đã đưa lại cho bức tranh làng cảnh việt Nam cũng như cho
khung cảnh sinh hoạt của nông thôn Việt Nam hương vị, màu sắc, đường nét,
sức sống… như nó vẫn tồn tại, mà ủ kín trong đó là cái hồn muôn đời của con
người, đất nước Việt Nam. Yếu tố gì khiến cho ngòi bút của ông vượt lên so
với quá khứ? Một lần nữa lại chỉ có thể giải thích bằng sự vận động đột biến
của chủ thể thẩm mỹ; chính sự năng động bên trong đó đã góp phần làm lung
lay ở Nguyễn Khuyến những quan niệm thẩm mỹ cũ và tạo điều kiện cho
những quan niệm thẩm mỹ mới sinh thành. Trong cơn lốc của những biến cố
làm xáo trộn cả cái xã hội cổ điển Việt Nam, Nguyễn Khuyến đã biết trụ lại
theo cách của ông. Ông không bám giữ khư khư những nguyên tắc đã không
còn sức sống mà biết thay đổi, biến hóa, để có thể vượt qua các rào chắn của
lịch sử, tiếp cận được với những phương thức nghệ thuật của một thời đại
mới mà trong tư tưởng, ông vẫn không kém xa lạ. Nguyễn Khuyến là con
người của buổi giao thời đầy mâu thuẫn, nhưng nếu ở trong ông có một phần
là con người quá khứ thì cũng có một phần nữa đã rứt được với quá khứ để
hướng tới hiện đại.
Công trình nghiên cứu này cố gắng ghi nhận những bước đổi thay đáng
kể trong quá trình nhận diễn lại Nguyễn Khuyến, đánh dấu bằng Hội nghị
khoa học lớn về Nguyễn Khuyến năm 1985 nhân kỷ niệm 150 năm ngày sinh
nhà thơ. Với tất cả chỗ được và chưa được, có thể coi đây như một tiếng nói
báo hiệu sự đổi mới đầu tiên trong công tác nghiên cứu văn học quá khứ nà
chắc chắn, các công trình nghiên cứu tiếp theo sẽ giành được những bước
cao hơn.

15. Chương I. KHÁI QUÁT. NGUYỄN KHUYẾN, MỘT THI TÀI NHIỀU VẺ
VÀ DẤU HIỆU CHUYỂN MÌNH SANG HIỆN ĐẠI CỦA THƠ CA
DÂN TỘC
1. CON ĐƯỜNG TÌM KIẾM BẢN SẮC THƠ YÊN ĐỔ
1. Thơ văn Nguyễn Khuyến được đăng tải đầu tiên là trên tạp chí Nam
phong vào trước những năm 20 của thế kỷ. Nhưng cũng phải đợi đến gần hai
chục năm sau thì công tác văn học sử trên đường hình thành mới tìm đến
Nguyễn Khuyến. Và với tình hình sưu tầm thơ văn của ông trong buổi đầu,
chủ yếu là thơ Nôm, người ta nhận ra đầu tiên, và cũng là dần dần, một
Nguyễn Khuyến nhà thơ trào phúng xuất sắc. Và quả tình cũng là đúng đắn:
Nguyễn Khuyến đã góp vào kho tàng thơ ca trào phúng dân tộc một tiếng
cười đặc sắc. Tiếng cười đó không dữ dội, sâu cay như tiếng cười của Tú
Xương mà nói chung là rất thâm thúy nhưng cũng hóm nhẹ, trong lành.
Nhưng cả tiếng cười của Tú Xương và tiếng cười của Nguyễn Khuyến, nói
như Giáo sư Đặng Thai Mai, là tiếng cười của một người “biết cười” và một
người “thích cười”, đều là những tiếng cười tâm huyết, tiếng cười trào nước
mắt. Qua giọng cười hài – bi đan quyện vào nhau này có thể thấy được tấm
lòng của họ, nhưng thấp thoáng phía sau còn là bóng dáng của đất nước
trong những ngày đau thương tủi cực của buổi đầu xã hội thực dân nửa
phong kiến. Chế Lan Viên từng xếp thơ trào phúng của Hồ Xuân Hương, Tú
Xương… vào “dòng lớn” trong lịch sử thơ trào phúng Việt Nam, bằng cách
căn cứ vào sự kết hợp nhuần nhuyễn sâu sắc giữa yếu tố trào phúng, hiện
thực trào phúng, với yếu tố trữ tình của loại thơ gây cười này. Chắc chắn nếu
một sự khu biệt như vậy là chính xác thì Nguyễn Khuyến phải là một trong
những người đứng ở bảng đầu, vì thơ ông chất trữ tình rất đậm.
2. Việc sưu tầm, dịch thuật, giới thiệu thơ văn chữ Hán của Nguyễn
Khuyến chính thức bắt đầu từ năm 1957 mà thành tựu đáng kể là cuốn Thơ
văn Nguyễn Khuyến công bố năm 1971. Kể từ đây, việc nhìn nhận Nguyễn
Khuyến đã mở ra một giai đoạn mới. Một Nguyễn Khuyến nhà thơ yêu nước

16. bắt đầu được đề cập đến. Cũng vào khoảng thời gian này, bộ Hợp tuyển thơ
văn yêu nước Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX ra mắt, và Nguyễn Khuyến cũng
có một “chỗ ngồi” không đến nỗi quá khiêm tốn trong bộ sách trên.
Một sự điều chỉnh rõ ràng cần thiết, và tất yếu nữa, đối với cụ Tam
nguyên. Đọc thơ văn Nguyễn Khuyến, nhất là thơ văn chữ Hán, thấy bàng
bạc khắp trong văn chương một nỗi niềm yêu nước sâu nặng mà trước đó,
những người quen gọi ông là nhà thơ trào phúng quả có phần chưa nhận ra.
Trong nội dung yêu nước của Nguyễn Khuyến, dĩ nhiên chưa có cái căm giận
ngút trời, cái khí thế “sống đánh giặc, thác cũng đánh giặc” của thơ văn Đồ
Chiểu, chưa có tiếng gọi “Anh em ơi xin tuốt gươm ra” của văn thơ Phan Bội
Châu, hay cái phẫn chí đến ứa máu của Nguyễn Cao: “Sống mà chịu trong
vòng dê chó, thà chết đi cùng trời đất đi về”. Nhưng Nguyễn Khuyến có nỗi
đau mất nước, có cái cười giễu mỉa mai, khinh ghét thằng Tây cướp nước
cùng bọn vua quan phong kiến yếu hèn, bất lực; có niềm thương cảm đối với
cuộc đời lầm than tủi cực của người dân sống trong vòng nô lệ; có cả cái khát
vọng đổi đời có lợi cho đất nước, cho dân tộc, cả cái tâm thế khăng khăng
lánh đục về trong không thèm hợp tác với kẻ thù… Ngay đến tiếng cười chảy
nước mất của Nguyễn Khuyến cũng chính là một phương diện biểu hiện lòng
yêu nước của ông. Nhìn chung, lòng yêu nước của Nguyễn Khuyến là thiết
tha nhưng bất lực, bất lực mà vẫn hết sức tha thiết. Ở đây cái buồn, cái bực
với thời thế, dường như trở thành âm điệu chính của thơ ca.
Trong cuộc đời của Nguyễn Khuyến cũng có một đôi điều mà hậu thế
có thể chê trách, ví như việc đến dạy học ở nhà Hoàng Cao Khải, sau đó đưa
con đến thay, hoặc như việc tham gia làm chủ khảo vụ vịnh Kiều do Lê Hoan
khởi xướng ở Hưng Yên. Nhưng thực ra thì từ lâu, những người am hiểu
Nguyễn Khuyến đã hiểu con người thực của ông như thế nào trong những
hành vi ứng xử này, và do đó vẫn dành cho ông sự kính yêu trọn vẹn. Vấn đề
lấn cấn nẩy ra đối với công tác văn học sử nếu có thì lại chính là ở chỗ: khi
coi Nguyễn Khuyến là một tác giả yêu nước thì so với các nhà thơ yêu nước
khác trong lịch sử, vị trí của Nguyễn Khuyến cần được xếp vào đâu cho thỏa

17. đáng? Dẫu rằng lòng yêu nước của Nguyễn Khuyến là một thực tế không thể
phủ nhận, rất cần làm sáng tỏ hơn nữa, nhưng địa vị văn học sử của Nguyễn
Khuyến e cũng khó được đặt cao nếu chỉ căn cứ một cách cô lập từ chỉ một
phương diện này. Vậy mà ai cũng biết, trong việc nghiên cứu đánh giá một
nhà văn, điều cần coi trọng là tư tưởng đã đành, nhưng điều còn rất đáng
được coi trọng nữa là cái đặc sắc mang tính tổng hợp tư tưởng và thẩm mỹ
mà nhà văn đó đã cống hiến cho lịch sử văn học. Một nhà thơ đột xuất như
Nguyễn Khuyến lẽ nào lại phải chịu một sự đánh giá hời hợt với mình như
vậy?
3. Từ quan niệm có ý nghĩa phương pháp luận nói trên, nhiều người đã
cố gắng tìm một hướng tiếp cận khác, nói đến một Nguyễn Khuyến, nhà thơ
của “dân tình làng cảnh vệt Nam”. Quả thật đây là một phương diện rất đáng
quan tâm, cũng như tiếngcười thâm trầm đã góp phần làm nên sự bất tử của
Nguyễn Khuyến. Mặt khác, đây cũng là một phương diện thể hiện lòng yêu
nước theo kiểu Nguyễn Khuyến. Trong sáng tác của Nguyễn Khuyến, tự
phương diện này đã tạo ra một bề thế nghệ thuật riêng cho nó. Chúng ta ai
mà không có một quê hương, không yêu quê hương làng cảnh của mình.
Làng cảnh của ta có cảnh trí thiên nhiên, có cuộc sống con người, mà trước
hết là người nông dân gắn bó với ruộng đồng, với thôn xóm. Một câu hỏi thử
đặt ra: văn học Việt Nam truyền thống đã phản ánh được những gì về nét đặc
trưng quê hương làng cảnh đó?. Các nhà văn dân tộc trước Nguyễn Khuyến,
tính từ những gương mặt tài hoa nhất, ai đã viết được gì để lại dấu ấn thật
đậm về quê hương cụ thể của mình? Trong văn học dân gian, bóng dáng của
đồng quê quả có hiện lên phong phú, đậm đà. Nhưng với tính chất phi cá thể
của loại hình văn học này như các nhà phônclo (folklore) học thường nói,
chúng ta lại chưa tìm thấy ở đấy những bức tranh quê mang dấu ấn cá tính
nghệ thuật. Trong văn học viết, không phải là các nhà văn không có cảm
hứng về quê hương, dân tình và làng cảnh nơi mình từng sinh sống hoặc trú
ngụ; chẳng hạn Nguyễn Bảo, Thái Thuận ở thế kỷ XV, Phạm Quý Thích,
Nguyễn Văn Siêu, Phạm Phú Thứ ở thế kỷ XVIII và XIX… Tuy nhiên, ngôn
ngữ chữ Hán, bút pháp công thức, trừu tượng, ước lệ vốn đã trở thành thuộc

18. tính của văn học cổ điển cũng đã làm mất đi không ít màu tươi tắn của cảnh
vật. Cho nên, ở phương diện này, quả thật Nguyễn Khuyến là trường hợp
hiếm có. Nguyễn Khuyến đã gắn hồn thơ của mình với quê hương làng cảnh
vùng Hà Nam cũ, đất Bình Lục cũ của ông. Chim chóc, cây cối, hoa lá, con
trâu, con vịt, con gà, con chó, đường làng, ngõ trúc, ao chuôm, khúc sông, bãi
chợ, ngọn núi, đêm trăng…, đặc biệt, cuộc sống và tâm tình người dân quê
đã đi vào thơ ông chân thực và sinh động vô cùng. Bức tranh quê này về đại
thể có hai mảng: cảnh vật của đất trời và cuộc sống của con người. Cảnh đất
trời thì thanh sơ, xinh đẹp, ngắm không biết chán, nhưng lại ẩn chứa một gam
màu buồn bã – cái buồn thời thế và nội tâm của nhà thơ. Còn cuộc sống của
con người thì thân quen như nó đã từng có từ bao nhiêu đời nay, nhưng hình
như cũng đang không giấu được vẻ tiêu điều xơ xác. Nguyễn Khuyến viết về
thiên tai, nhất là nạn lụt, cái lụt đối với vùng đồng chiêm trũng bao giờ cũng
để lại những ấn tượng kinh sợ. Nguyễn Khuyến viết về những tệ nạn xã hội
mà dễ thấy nhất là nạn cho vay nợ lãi. Người nông dân dưới ngòi bút của ông
cần cù, vất vả, quanh năm lao lực, nhưng đói nghèo vẫn là một gánh nặng,
một nỗi ám ảnh luôn luôn đeo đẳng. Đói nghèo, cộng thêm áp lực của những
ba động lịch sử dữ dội, tất nhiên dẫn đến những đảo lộn và tha hóa đối với
cuộc sống và con người. Bao nhiêu nhân cách “dị dạng” được nhà thơ dùng
ngòi bút ký họa tài tình ghi lại, đều là hậu quả xa gần của sự tha hóa không
cưỡng nổi này. Điều cần lưu ý là bút pháp Nguyễn Khuyến đã như một dấu
hiệu quan trọng của sự vận động của văn học Việt Nam trên đường hiện đại
hóa. Sau Nguyễn Khuyến có một Tản Đà cũng gợi lên trong thơ mình cái
hương vị cảnh vật Việt Nam, nhưng thơ Tản Đà vẫn chưa thấm đậm khí hậu
đời sống dân quê được như Nguyễn Khuyến. Có một Đoàn Văn Cừ, một Anh
Thơ, một Bàng Bá Lân, cả một Nguyễn Bính viết về “Bức tranh quê”, có
không ít những khám phá đột xuất về những nét nên thơ, đặc sắc, đáng yêu.
Nhưng tâm huyết mà họ dành cho làng quê, cho thân phận tối tăm cực nhọc
của “người nhà quê” quả thật chưa nhiều.
4. Rõ ràng là công tác văn học sử đang cố gắng từng bước khám phá
sâu vào thế giới tâm hồn thơ của Nguyễn Khuyến và hiện tại, có thể nói đang

19. dừng lại ở đó. Để tiến thêm một bước nữa, ngoài việc sưu tầm phát hiện
thêm tài liệu, văn bản mới chắc chắn phải có những cách nhìn mới. Chúng ta
đến với Nguyễn Khuyến hẳn không phải là đến với một nhà cách mạng.
Nguyễn Khuyến chỉ là một người Việt Nam bề ngoài bình thường như nhiều
người Việt Nam khác. Nhưng thực ra lại cũng có thể nói, không dễ bất kỳ ai
đã có những phẩm chất cao quý trong tâm hồn như Nguyễn Khuyến. Vậy thì,
đến với Nguyễn Khuyến, cũng chính là đến với một nhân cách đột xuất, một
nhà thơ của nhân bản Việt Nam. Nhân bản có nghĩa trước hết là đối lập với
phi nhân bản. Nhân bản bao gồm mọi phẩm chất, mọi tính cách, mọi thuộc
tính, mọi tư chất làm nên giá trị cao quý của con người với tư cách là một
động vật cao cấp, một thực thể tồn tại đẹp đẽ nhất, đáng quý trọng của tạo
hóa. Nhà triết học từ góc độ thế giới quan, nhân sinh quan, nhà đạo đức từ
góc độ đạo đức quan, nhà tâm lý học từ góc độ nhân cách học, nhà nghệ
thuật với đủ loại hình nghệ thuật - từ góc độ khám phá cái đẹp ở thế giới con
người, nhà lịch sử từ góc độ nghiên cứu lịch sử xã hội mà con người là chủ
thể sáng tạo… có thể và thực tế đã góp phần làm sáng tỏ những giá trị nhân
bản. Giá trị nhân bản bao gồm những tố chất gì? Các tố chất đó được phân
loại như thế nào? Có lẽ ở phương diện này, về mặt lý thuyết, ngành tâm lý
học nhân cách là đáng tin cậy hơn chăng? Dù vậy thì ngay cả ngành tâm lý
học nhân cách cũng không dễ gì khám phá hết cái đẹp, phong phú, huyền
diệu của thế giới nhân bản. Thông thường, những biểu hiện nhân bản thuộc
phạm trù chính trị, đạo đức gắn với quan điểm lập trường, lý tưởng xã hội –
tuy cũng có sự phức tạp của nó – nhưng nhìn chung vẫn dễ được nhận thức
hơn là những biểu hiện nhân bản thuộc thế giới tình cảm, cảm xúc, đặc biệt là
cảm xúc riêng tư và thuộc những ứng xử bình thường, hàng ngày, trong cuộc
sống của con người, nhất là con người bình thường. Ở đây, điều đơn giản
nhất, nhưng cũng là cơ bản nhất, có thể nói được là: nhân bản bắt nguồn từ
lao động của con người. Nhân bản mang tính xã hội. Nhân bản, trước hết và
luôn luôn là sản phẩm của nhân dân tạo ra trong quá trình đấu tranh thiên
nhiên và đấu tranh xã hội để xây dựng cuộc sống. Nhân bản vừa mang tính
nhân loại vừa mang tính dân tộc. Dân tộc Việt Nam có nhân bản Việt Nam

20. được kết tinh và phát triển theo những quy luật nói trên. Văn học Việt Nam
vừa là sản phẩm vừa là hình thức biểu hiện phản ánh nhân bản Việt Nam.
Khoa nghiên cứu văn học có thể dùng khái niệm nhân bản như là một khái
niệm công cụ để tạo ra một hệ quy chiếu có hiệu quả mang tính chất tập trung
trong việc nhận thức các tác gia, tác phẩm văn học, mà Nguyễn Khuyến và thi
phẩm của ông là một trường hợp. Dĩ nhiên, để tránh khuynh hướng xã hội
học dung tục trong công tác nghiên cứu văn học, khi sử dụng hệ quy chiếu
này phải có ý thức đầy đủ về tính chất nhất thể của nghệ thuật, trong việc lý
giải các hiện tượng nghệ thuật.
Trở lại trường hợp Nguyễn Khuyến. Quả thật ông xứng đáng được
mệnh danh là nhà thơ nhân bản Việt Nam. Với ông, thơ văn cũng như con
người đều là những biểu hiện của ứng xử nhân bản. Cả hai phương diện ấy
ngày nay đã quyện lại thành một giá trị không thể tách bạch, một kho báu
không dễ gì trong một lúc đã khám phá được hết.
Chính cái tiếng cười bất hủ, cái điệu sống, hồn thơ gắn bó sâu nặng với
quê hương làng cảnh, tiếng nói nhân tình, dân tình, và cả tấm lòng yêu nước
ở mức Nguyễn Khuyến, theo kiểu Nguyễn Khuyến…, tất cả, quy lại là giá trị
nhân bản Việt Nam đã được kết tinh thành nghệ thuật trong thơ ca Nguyễn
Khuyến và từ lâu đã được trân trọng. Tuy nhiên, đến nay, ý niệm nhân bản
này, nhìn lại ở từng khía cạnh, vẫn có thể thấy rõ thêm những ý nghĩa mới
mẻ. Ví như trong tiếng cười của Nguyễn Khuyến, giá trị không chỉ là chỗ biết
cười cái đáng cười, mà thực ra, qua những tiếng cười cụ thể đó là đạo đức,
tài năng, tâm huyết, là cái cao cả trước cái đê hèn, thậm chí là cái dũng khí
trước cái bạo tàn, gọn lại là cái nhân bản trước cái phi nhân bản. Không cắm
rễ sâu trong lòng dân tộc, không dễ gì có tiếng cười như tiếng cười Nguyễn
Khuyến. Với ý niệm nhân bản Việt Nam, càng đọc thơ Nguyễn Khuyến càng
thấy ánh lên bao nhiêu vẻ đẹp khác biệt lý thú: cái đôn hậu đối lập với cái bạo
tàn; cái chân thành đối lập với cái giả dối; cái tao nhã, tế nhị đối lập với cái
vụng về, thô lậu; cái điềm đạm đối lập với cái hấp tấp; cái nhạy cảm đối lập
với cái trơ cùn; cái sâu lắng đối lập với cái hời hợt; cái vị tha đối lập với cái vị

21. kỷ; cái thanh khiết đối lập với cái ô trọc; cái tự trọng đối lập với cái vô liêm sỉ;
cái thủy chung đối lập với cái phụ bạc; cái thông minh đối lập với cái ngu đần;
cái tài năng đối lập với cái kém cỏi… Cũng với ý niệm nhân bản này, đọc thơ
Nguyễn Khuyến, còn có thể phát hiện thêm những nét giá trị đã từng tiềm ẩn
trong những lớp bụi bặm, những hiện tượng ta vẫn quen gọi là tiêu cực và do
đó với một cái nhìn sự vật quá đơn giản, quá thô sơ, quá máy móc, thiếu biện
chứng thì thường dễ phủ định một chiều. Cái buồn của Nguyễn Khuyến
chẳng hạn, đúng là cái buồn ở một con người bất lực. Mà bất lực dĩ nhiên là
tiêu cực, là không nói được gì về giá trị nhân bản. Nhưng ai bảo rằng trong
cái buồn của Nguyễn Khuyến không còn gì là tấm lòng, là tâm huyết, là nhân
cách cao cả của Nguễn Khuyến trước số phận điêu đứng của giống nòi, của
đất nước? Buồn có ba bảy thứ buồn. Buồn trong thơ Nguyễn Khuyến không
phải là loại buồn hạ thấp mình xuống, mà trái lại vẫn có tác dụng nâng mình
lên. Rồi trong thơ say Nguyễn Khuyến nữa. Kể cũng hơi lạ, Nguyễn Khuyến
là người nghiêm túc, mực thước, nhưng chính Nguyễn Khuyến lại say nhiều,
có lẽ là say nhiều nhất trong thơ.
Một cách nghĩ quá đơn giản sẽ khiến người ta phải thắc mắc: đất nước
thuở ấy trầm luân đau khổ thế, sao lại nỡ say? Câu trả lời là thế nào. Không,
say như thế chính là có phần tỉnh, vì trong cái say của Nguyễn Khuyến vẫn
tiềm ẩn một vẻ đẹp một tâm trạng ưu thời mẫn thế:
– Túy ông ý chẳng say vì rượu,
Say vì đâu nước thẳm với non cao.
(Uống rượu ở vườn Bùi)
– Mạc quái bằng song liên nhật túy,
Ngã vi bất túy thục vi tinh?
(Lão Thái)
(Đừng trách bên song say khướt mãi,
Không say thì tỉnh với ai mà).

22. Thực ra khi nói đến một nhà nhân bản Nguyễn Khuyến thì đã phải đụng
đến một nhà Nho Nguyễn Khuyến mà đạo Nho đã nhồi nhét vào đó không ít
những điều phi nhân bản, một ông quan Nguyễn Khuyến mà bản thân hệ
thống quan lại mang tính chất quan liêu này sao lại không ảnh hưởng ít nhiều
tới tình cảm của cụ Tam Nguyên! Cho nên vấn đề phức tạp chính ở đây. Điều
tạm nói và cũng tin rằng không sai là: hiện thực tâm linh của một cá nhân cá
thể vẫn phong phú huyền diệu hơn mọi lý thuyết mà ta vẫn quen nói về giai
tầng, về ý thức hệ thuộc giai tầng của họ. Và với Nguyễn Khuyến, có thể nói
rằng: giáo lý Nho gia khoa bảng và xiêm áo của triều đình phong kiến đã
không che lấp nổi nhà thơ nhân bản Nguyễn Khuyến, được nuôi dưỡng từ
nhân bản Việt Nam, không vùi lấp được Nguyễn Khuyến,người từng là cậu
học trò quen đánh dậm, có bà vợ “hay lam hay làm”. Chính cái nhân bản này
đã là gốc rễ bền vững cho tài thơ, hồn thơ Nguyễn Khuyến có được cành lá
sum suê rợp bóng và vĩnh viễn rợp bóng với thời gian.
2. SỰ ĐA DẠNG VÀ THỐNG NHẤT TRÊN QUÁ TRÌNH CHUYỂN
ĐỘNG CỦA MỘT PHONG CÁCH
Con đường nhận thức thơ ca Nguyễn Khuyến không giản đơn một
phần do cách nhìn hạn chế của một thời kỳ lịch sử, nhưng một phần nữa
cũng do Nguyễn Khuyến là một bản sắc thơ không phải nhận diện dễ dàng.
Quả tình ông đã gây nên trong người đọc những ấn tượng khác thường về
một giọng thơ đa phong cách. Với thời gian, thơ ông ngày càng phát hiện
được thêm nhiều thì ấn tượng này ngày càng thêm đậm nét. Và nhìn ở góc
độ nào, sáng tác của Nguyễn Khuyến cũng có thể trở thành những điều luận
bàn lý thú, cũng mở rộng kích thước so với cách nghĩ ban đầu.
Từ lâu ta vẫn cho rằng nhà thơ trào phúng Nguyễn Khuyến có cái cười
mang cốt cách ngôn ngữ riêng; dẫu một đôi khi ngôn ngữ đó có chuyển sang
màu sắc thô hay tục, như trong bài Vũng lội đường Ngang, thì vẫn giữ được
sự chừng mực, đoan trang và đĩnh đạc, không đi quá giới hạn. Nhưng nếu
như khoa văn bản học không đặt lại một vấn đề gì về bộ hợp tuyển Nguyễn
Khuyến – tác phẩm mà mấy năm trước đây chúng ta công bố thì giờ đây, một

23. câu hỏi hẳn sẽ đặt ra: phải chăng bên cạnh tiếng nói riêng của mình như
Nguyễn Khuyến vẫn có, ông còn có thể trào phúng bằng tiếng nói của những
người khác nữa, chẳng hạn tiếng nói “kiểu Xuân Hương” trong Gái rửa… bờ
sông, Đề tranh tố nữ, Gái góa than lụt, Bỡn cô tiểu ngủ ngày… hoặc tiếng nói
“kiểu huyện Nẻ” trong bài Tây kỹ! Và như vậy thì đứng về thủ pháp cũng như
về phong cách ngôn ngữ, liệu có thể có một Nguyễn Khuyến như là dấu cộng
của hai, ba Nguyễn Khuyến không cùng tính chất và kiểu loại với nhau? Và
liệu có thể hiểu đấy là sự đa dạng được hay không
Cũng vậy, từ lâu ta vẫn nghĩ Nguyễn Khuyến chủ yếu là nhà thơ trào
phúng mà thôi. Nhưng với những tìm tòi phát hiện dần dà từ hàng chục năm
nay, hóa ra khối lượng thơ trữ tình của Nguyễn Khuyến lại còn nhiều hơn thơ
trào phúng. Không những làm thơ trữ tình, Nguyễn Khuyến còn làm thơ vịnh
sử, nghĩa là loại thơ mà kiểu nhà Nho sách vở thư phòng, nhiều chữ nghĩa
văn chương nhưng ít cảm xúc sống thực, mới thường sính dùng đến. Vậy thì,
trong bản chất thơ ca Nguyễn Khuyến, trữ tình, trào phúng, hay giãi bày đạo
lý, sắp đặt chữ nghĩa, con người nào là quan trọng? Những con người ấy có
dung nạp được nhau trong cùng một kiểu thức sáng tác, hay là bài trừ, chống
đối lẫn nhau? Mặt khác, phải nhận định như thế nào ý nghĩa xã hội trong các
phần sáng tác “ngược dòng” đó của cụ Tam Nguyên? Có phải con người cảm
thông với sử sách là con người chính thống, con người cười cợt là con người
sinh hoạt,và con người trữ tình, tâm trạng, là con người dối diện với chính
mình? Nhưng nếu quả như vậy thì lại phải hiểu tính thống nhất chỉnh thể của
một bản sắc thơ Nguyễn Khuyến ở đây là thế nào, vì làm gì có sự “phân thân”
rành rẽ đến thế giữa những phần đời khác nhau ngay trong cùng một con
người thơ và con người xã hội? Hoặc giả, nếu nhìn trên hình thức ngôn ngữ,
phần thơ Nôm Nguyễn Khuyến chủ yếu là thơ trào phúng, phần thơ Hán là
thơ trữ tình, thơ vịnh sử, thì có thể như một vài ý kiến nào đấy, rằng con
người xã hội Nguyễn Khuyến chủ yếu nằm trong thơ chữ Hán của ông, vì thơ
trào phúng chỉ là thơ chơi, thơ ngông, còn thơ trữ tình, thơ đề vịnh nghĩa là
thơ trình bày chính kiến, mới là thơ nghiêm trang, thơ “thứ thiệt”? Vân vân và
vân vân…

24. Tất cả những câu hỏi đại loại như trên, và còn rất nhiều điều băn khoăn
nữa, đã dần dần đặt chúng ta trước một yêu cầu cấp bách: phải tìm được một
phương hướng đúng để tiếp cận khối lượng sáng tác vốn không đơn giản của
nhà thơ Yên Đổ. Nếu nói rằng đây là một hiện tượng văn học đa dạng, phong
phú nhất trong giai đoạn thì e chưa hợp lý. So với sáng tác của Nguyễn Du,
Nguyễn Đình Chiểu, Phan Bội Châu… trường thơ Tam nguyên Yên Đổ không
những phải nhường bước về khối lượng, đề tài, thể loại mà cả về biên độ cao
thấp trong cung bậc tình cảm. Nguyễn Khuyến chưa có được nhịp thơ dồi dào
âm vực như những nhà thơ này. Nhưng cũng rõ ràng, đây là một trong những
hiện tượng phong phú của thơ ca Việt Nam. Sự tinh tế của trạng thái tâm hồn,
thông qua con mắt nhìn ngoại cảnh, dễ thường trừ Nguyễn Du ra, cũng chưa
ai vượt được Nguyễn Khuyến. Hơn thế nữa, đây là một hiện tượng văn học
phong phú mà lại không phải là quá phức tạp, và cũng không phải là thuần
nhất, bất biến. Nếu phức tạp là những cái đối nghịch cùng tồn tại đồng thời
trong một thực thể thì Nguyễn Khuyến không có cái phức tạp đó. Nhưng ở
ngòi bút ông có một sự thay đổi dần dà khó cưỡng. Có thể nói đây là một quá
trình vận động. Nguyễn Khuyến với tư cách nhà thơ như ông đã có và như
chúng ta đã ghi nhận về ông, trước hết là một quá trình lâu dài và nỗ lực
chiếm lĩnh hiện thực khách quan của chủ thể thẩm mỹ, tương ứng với một
quá trình chuyển biến khá căn bản con người xã hội ở trong ông: từ ông nghè
Tam nguyên trở thành ông “Tiến sĩ giấy”, từ vị quan hàn lâm trong triều đến
“ông Phỗng đá” trong dinh Hoàng Cao Khải, từ cụ Thượng Và đến một “lão
nông” thực thụ:
– Năm nay cày cấy vẫn chân thua,
Chiêm mất đằng chiêm, mùa mất mùa…
(Nhà nông than thở)
– Thửa mạ rạch ròi chân xấu tốt…
(Cáo quan về ở nhà)

25. Và mọi biểu hiện phức tạp, nhiều vẻ, những phương diện khác nhau
của tư tưởng nghệ thuật ngòi bút thơ Yên Đỗ, theo chúng tôi, đều phải được
soi chiếu dưới ánh sáng của sự vận động này. Có như thế, các mặt giá trị đó
mới không hiện ra đơn phương, cô lập với nhau, mà có mối liên quan hữu cơ,
khăng khít. Nếu nhìn đơn phương và cô lập, sẽ dễ có ấn tượng Nguyễn
Khuyến – nhà thơ làng cảnh Việt Năm chỉ đơn thuần là một nhà thơ phong
cảnh. Nhưng nếu nhìn trong liên hệ, trong vận động thì không thể không thừa
nhận trong nhà thơ rất mực hồn nhiên về quê hương, làng cảnh, có con
người trầm tư về đất nước, giày vò với chính mình, và ngược lại. Cũng có
nhìn trong liên hệ, trong vận động chúng ta mới hiểu được sự gắn bó cơ bản,
sâu xa nhất các mảng thơ ca khác nhau của Nguyễn Khuyến, chính là sự gắn
bó bắt nguồn từ một cái nhìn tích cực, một nhân sinh quan khỏe mạnh (không
phải cứ cảm khái về “sơn hà xã tắc” và mong muốn vãn hồi tình thế lại như cũ
thì mới là “khỏe mạnh”), một cách cảm thức sự vật đang từng bước đổi mới,
và qua đó cũng nhận diện rõ hơn cái yếu tố thống nhất, cái làm nên linh hồn
của thơ ca Yên Đổ, dù ở mảng đề tài nào cũng vậy, là sức động tinh tế bên
trong của khách thể, tạo vật, được chưng cất thành thơ.
Mặt nữa, nếu bỏ qua tiến trình vận động trong khi tìm hiểu thơ Yên Đổ,
sẽ không thể hiểu nổi vì đâu có sự kết hợp và chuyển hóa các nhân tố đối lập
trong thơ ca của ông: hài mà bi; trữ tình mà chân biếm; khách thể hóa tâm
trạng đi liền với tâm trọng hóa khách thể; suy tưởng về sự đời mà lại là phản
ánh; ca ngợi, đề cao nhưng chính là hạ giá đối tượng; nói về cảnh làng thôn,
bốn mùa mà kỳ thực là cảm nhận sâu sắc bức tranh xã hội ẩn giấu bên
trong… Có thể nói, Nguyễn Khuyến đã bỏ xa con người đơn nhất trong thơ ca
trung đại – con người chỉ biết tự biểu hiện mình dưới nhiều cự ly – mà hóa
thân vào khách thể, làm cho thế giới nghệ thuật của ông hiện ra lung linh, rực
rỡ, như trong một ống kính vạn hoa nhiều màu. Tất nhiên khi xác nhận rằng
thơ Yên Đổ là đa dạng, thì không hẳn chỉ đề tài, tức đối tượng miêu tả, là cái
làm nên sự đa dạng của thơ ông. Đối với một phong cách nghệ thuật bậc
thầy, đề tài bao giờ cũng là cái phụ, và thay đổi đề tài để kiếm tìm cái mới chỉ
là cách mà một nhà nghệ sĩ non tay mới làm. Nguyễn Khuyến đã không đi

26. con đường đó. Thơ ông là loại thơ có đề tài phong phú, nhưng nhìn ở tầm vĩ
mô (cuộc sống làng xã) thì cũng chỉ là đơn điệu. Song đơn điệu mà lại vẫn
không kém đa dạng. Vì sao? Vì trong thơ ông, ta luôn luôn tìm thấy sắc điệu
chuyển hóa của rất nhiều nhân tố đối lập với nhau. Ta không thể dùng cái
nhìn cô lập, phiến diện (ví dụ: trào phúng cô lập với trữ tình) mà hiểu được cụ
Tam nguyên. Mà chính là cái biến thái, cái gam màu chuyển từ trạng thái nọ
sang trạng thái kia mới là một đặc điểm làm cho ngòi bút thơ Nguyễn Khuyến
trở nên lung linh, uyển chuyển, phong phú và muôn phần sinh sắc. Và xét cho
cùng, đây lại cũng chính là một dạng thức phản ánh hiện thực, là sự ánh xạ
tinh vi, kín đáo những chuyển biến giông bão, sự đổi thay như chớp mắt của
đời sống xã hội Việt Nam trong mấy thập niên cuối thế kỷ XIX mà nhà thơ đã
tận mắt chứng kiến. Phải nói, một trong những cảm hứng thẩm mỹ có giá trị
lớn lao trong thơ Nguyễn Khuyến chính là ở đấy.
3. BƯỚC NGOẶT QUYẾT ĐỊNH TẠO NGUỒN CẢM HỨNG CHO THƠ
Ai cũng biết Tam nguyên Yên Đổ sống giữa một thời buổi thật rối ren.
Sinh ngày 15 – II – 1835, khi Nguyễn Khuyến đến tuổi vác lều chõng đi thi thì
tàu chiến của thực dân Pháp đã quanh quẩn ngoài khơi cửa biển Đà Nẵng.
Khi ông đỗ đầu thi Hương thì chúng đã nuốt xong ba tỉnh miền Đông Nam Bộ.
Khi ông đỗ đầu hai kỳ thi nữa thì chúng đang sửa soạn đánh ra Hà Nội, nghĩa
là đã đến sát trước cổng nhà mình. Rồi Nguyễn Khuyến làm quan cùng với
những bước củng cố ách đô hộ của thực dân, và khi chúng đánh Hà Nội lần
thứ hai, chiếm hẳn, lại đánh lan ra các tỉnh Bắc Kỳ, thì cũng là lúc Nguyễn
Khuyến cáo quan về làng. Ông “quan nhà Nguyễn cáo về đã lâu” này thực tế
đã không có nhiều thời gian để làm quan lâu với nhà Nguyễn.
Điều đáng để ta suy nghĩ là hầu như tất cả những bước thăng trầm của
cái triều đình mà ông gắn bó – cũng là đại diện cho cái xã tắc mà ông có sứ
mệnh “kinh bang tế thế” với tư cách một Nho sĩ – tuyệt không hề thấy Nguyễn
Khuyến trực tiếp nhắc đến, phản ánh lại trong thơ văn. Ông không hề đề cập
đến chuyện “chiến” và “hòa” sôi nổi trong những năm 60, đã từng làm khắc
khoải rất nhiều sĩ phu, làm xuất hiện một Nguyễn Đình Chiểu, một Phan Văn

27. Trị nổi danh miền Lục tỉnh. Ông cũng không đả động đến chuyện “bình Tây
sát tả”, vốn là con đẻ trực tiếp của đám nhà Nho cực đoan (chứ không phải
nông dân hay các tầng lớp khác đóng vai trò khởi xướng), mà hậu quả của nó
như ta biết, đã gây nên bao nhiêu thảm kịch ở miền Trung, từ Bình Định cho
đến Thanh–nghệ. Ông gần như im hơi lặng tiếng trước con đường mộ binh
đánh giặc của một Phan Đình Phùng, một Nguyễn Xuân Ôn, một phong trào
Ba Đình hay Bãi Sậy, thậm chí một công cuộc kháng Pháp có quy mô của cả
xứ Bắc Kỳ và có chiếu chỉ chính thức của Hàm Nghi như công cuộc chèo
chống trên vùng núi rừng Tây Bắc của “Bắc Kỳ quân vụ đại thần” Nguyễn
Quang Bích… những năm 80. Và giữa lúc chưa ai kịp hiểu tình thế ra sao, thì
đùng một cái, Nguyễn Khuyến từ chối chức Tổng đốc Sơn Tây do Nguyễn
Hữu Độ đề cử mà “trở lại vườn Bùi”.
Một câu hỏi tất nhiên sẽ được đặt ra: vì sao có hiện tượng thờ ơ, khó
hiểu như vậy ở một nhà thơ vào cỡ như Nguyễn Khuyến, và diễn ra trong
hàng chục năm trời? Nhưng trước khi giải đáp câu hỏi đó, lại cũng phải thấy
rằng, kể từ thời điểm trở lại vườn Bùi, con người Yên Đổ đột nhiên có một sự
biến đổi khác hẳn. Nói một cách hình ảnh thì ông đã gạt bỏ quá khứ lại phía
sau mà làm một người khác. Và chính là từ đây, thơ văn Nguyễn Khuyến mới
gắn bó thực sự với con người xã hội, con người tâm trạng của ông. Từ một
ông quan, con người thơ Yên Đổ nay hiện ra trong tâm thế một người dân
thường, sống hồn nhiên hóm hỉnh nữa, trước những niềm vui nỗi khổ của
cuộc sống đời thường. Con người đó cũng hiện ra trong vai trò một trí thức
bình dân tỉnh táo, với tiếng cười nhẹ mà rất sâu, bao dung mà thâm trầm,
nhức nhối, đối với mọi hiện tượng lố lăng kệch kỡm – những mặt đáng chê
trách và cả mặt đáng thương hại – của cuộc sống đang trên đà thực dân hóa
mạnh mẽ. Con người đó cũng không quên nhìn lại mình, tự vấn mình như
một kẻ sĩ chân chính, thầm để cho những giọt nước mắt “chảy vào trong” mà
đành cười nhạo thân phận lơ láo, “tỉnh say say tỉnh” của mình. Đặc biệt, con
người thơ Yên Đổ giai đoạn này còn biết hướng về những tình cảm lớn, biết
đau thương, buồn tủi một cách bột phát trực nhiên, trước tấn thảm kịch đất
nước bị kẻ thù giày xéo, cướp lột, làm cho thay đổi. Đó chính là những tình

28. cảm công dân, khác rất xa với tâm sự của một vị “tôi trung” khi nghĩ về “nước
cũ”: “Nước cũ ai là chả nhớ vua” (Từ Diễn Đồng).
Như vậy, khó có thể bác bỏ một hiện tượng tưởng như vô lý là có hai
giai đoạn khác hẳn nhau trong mối quan hệ giữa đời và thơ Yên Đỗ: giai đoạn
trước khi về vườn Bùi và giai đoạn sau khi về vườn Bùi. Hãy trở lại với câu
hỏi đã nêu: vì sao ở giai đoạn trước, Nguyễn Khuyến đã không hề phản ánh
được một sự kiện chống giặc cứu nước nào vào thơ ông? Có phải lúc bấy giờ
ông là người bàng quan tiêu cực? Có lẽ! Tạng nhà Nho trong Nguyễn Khuyến
dường như không đủ mạnh mẽ để dấn thân vào những việc quá dữ dội, quyết
liệt, dù đó là vì mục đích “thủ nghĩa”, và càng không đủ độ sắc sảo để sẵn
sàng làm và ca ngợi những việc sát phạt cực đoan nhằm đánh đổi lấy chữ
trung quân – trên những vấn đề như thế trong ông hình như đã chứa sẵn một
vô thức hoài nghi.
Tuy nhiên, cũng có thể mở rộng câu hỏi đã nêu thành một câu hỏi bao
quát hơn: vì sao bên cạnh chuyện chống giặc cứu nước, tất cả những chuyện
cũng rất quan trọng đối với ông nghè Tam nguyên như chuyện thi cử, chuyện
triều đình, chuyện công vụ… ông đều không xúc cảm thành thơ? Phải chăng
có một câu trả lời đúng đắn ở đây: thời kỳ Nguyễn Khuyến làm quan, chưa hề
thức dậy một con người thơ thật sự. Những bài thơ ông làm giai đoạn này
phần lớn chỉ là công việc mà nhà Nho gọi là “điêu trùng tiểu kỹ” – nghề mọn
khác sâu chạm chữ – một công việc mà người sĩ phu trường ốc nào cũng
làm: Đó là câu chuyện “văn chương chữ nghĩa” của ông Thám, ông Nghè,
một kiểu quan lại phương Đông biết làm thơ và thích thơ phú mà thời đại nào
cũng có. Nó chưa có gì để in hằn dấu son tâm hồn Nguyễn Khuyến, cũng
chưa hiện rõ phong cách ngôn từ Nguyễn Khuyến. Nói cách khác, dường như
với tư cách ông quan, con người thơ Yên Đổ ở giai đoạn lợi danh còn ràng
buộc này không sao có thể buông thả cảm xúc hết mình được. Và dù có cố
gắng bao nhiêu đi nữa, thơ ông vẫn chưa có một đổi mới gì so với văn học
đương thời và quá khứ. Đúng như cách diễn đạt của Xuân Diệu: “Ông Nghè
ông Thám vô mây khói”, hồn thơ Nguyễn Khuyến đã không thể phát lộ trên

29. cùng một kênh giao tiếp với Nguyễn Khuyến “con người quan phương”. Sự
ức chế của con người này đối với con người kia trong cùng một con người
cũng là trường hợp tâm lý dễ hiểu mà thôi.
Từ sự suy luận đó, xin hãy quay về với những mạch suy nghĩ chính mà
chúng ta đã đề cập ở phần đầu. Nếu trong hướng tiếp cận quan trọng nhất
đối với Nguyễn Khuyến – nhà thơ người nghiên cứu cần hết sức lưu ý đến
quá trình vận động tự thân, trong mối quan hệ đổi thay tương ứng giữa đời và
thơ của ông, thì càng cần lưu ý đến bước ngoặt có ý nghĩa đổi thay về chất
của quá trình vận động đó, biểu hiện ở cái hành động trở về của Nguyễn
Khuyến: đó là một phương thức ứng xử thấp hơn hành động tựu nghĩa Cần
vương một bậc, xét về dũng khí cá nhân, hoặc tác dụng nêu gương trong
thực tiễn, nhưng xét về thực chất tư tưởng thì hình như lại có ý nghĩa chối bỏ
quá khứ mạnh mẽ hơn. Bởi lẽ, người tựu nghĩa Cần vương thì dù sao vẫn
còn ôm trong lòng hoài bão “trung quân ái quốc” cũng tức là bị quy định chặt
chẽ trong mệnh đề truyền thống đó, còn người trở về như ông già Yên Đổ thì
hầu như không còn gì để mà ôm ấp, không bị một mệnh đề nào ràng buộc,
quy định. Tất nhiên, tình cảm của những con người này trước sau vẫn gắn bó
với những mối liên hệ trong quá khứ của chính họ, là chủ yếu là hai thần
tượng vua và nước, nhưng nó không còn được biểu hiện ra dưới hình thức
“xả thân thủ nghĩa”, “liều chết để đền ơn vua” hoặc chí ít cũng lấy hai chữ
“trung quân” làm tiêu chí cho mọi hành vi ứng xử. Mặt khác, với hành động
trở về, họ còn phải tính đến cái nghịch lý: bị cả hai phía, phía “Cần vương” và
phía “đầu thú” coi là không cùng phe phái, không cùng quan niệm với mình.
Và trên thực tế quả đã diễn ra như vậy. Mới đầu, Nguyễn Khuyến cũng
tưởng có thể thực hiện giấc mộng của một Đào Tiềm. Nhưng rồi ông đã nhận
được bài học cay đắng. Ông đã phải chấp nhận những lời mỉa mai chê trách
dù nặng dù nhẹ của lớp bè bạn Cần vương. Ông cũng đã phải chấp nhận cái
xã hội nhố nhăng thuộc địa nửa phong kiến mà mình vừa là nạn nhân vừa bị
ngờ là đồng lõa. Ông cố sức thanh minh: “Mảnh gương trinh vằng vặc quyết
không nhơ”, song càng thanh minh càng rơi vào tình thế lúng túng khó xử –

30. một “phỗng đá” giữa dòng thời cuộc hỗn loạn. Nhưng cũng chính trong tình
thế đầy bi hài đó mà ông càng có dịp nhận ra sự bế tắc đến cùng cực của
tầng lớp Nho sĩ của thời đại, trên tất cả mọi hướng lựa chọn khác nhau, dù là
“xuất” hay “xử”, dù lên rừng tựu nghĩa hay cam tâm ở lại đóng vai một “cẩu
tẩu” của giặc, dù là dương ngọn cờ “tùy thời” làm một ông đồ dạy học trong
dinh Hoàng Cao Khải, hay lui về vườn cũ làm một “mẹ Mốc”: “Tấm hồng nhan
đem bôi lấm xóa nhòa”, một anh mù: “Xem hoa ta chỉ xem bằng mũi”, một anh
“giả điếc”: “Hỏi anh anh cứ ậm à”… Dầu sao, vì phải tiếp xúc hàng ngày với
cái xã hội Pháp–Việt nhố nhăng mà mình buộc phải chấp nhận chứ không
làm gì được nó, nên trong chiều sâu tư tưởng, sự phủ nhận, phản ứng của
nhà thơ đối với kiểu nhà Nho mất gốc, sản phẩm trực tiếp của xã hội này –
những “vua chèo” và “quan chèo”, những ông “tiến sĩ giấy”, “Đốc học Hà
Nam”, những ông huyện “vòi xu”… so với các kiểu nhà Nho khác, có phần
sâu cay, quyết liệt hơn nhiều.
Cho nên, nếu Nguyễn Khuyến chưa tự ý thức được bước ngoặt trở về
của đời mình trong khoảng giữa những năm 80 của thế kỷ XIX, thì về khách
quan, đó vẫn là một biến cố trọng đại làm sáng giá con người Nguyễn
Khuyến, và làm sống dậy hồn thơ Yên Đổ. Ở bước ngoặt đó, Nguyễn Khuyến
không chỉ đơn thuần cởi chiếc áo thụng xanh ra, mà còn cởi theo được nhiều
ràng buộc khác để từng bước nhận thức lại giá trị chân chính của đời sống,
xác định lại ý nghĩa sự sống trên một bình diện mới, cũng tức là tìm thấy lại
bản lĩnh và nhân cách của mình.
4. DẤU HIỆU CHUYỂN MÌNH CỦA TƯ DUY THƠ DÂN TỘC
1. Sự cởi bỏ quan trọng hơn hết trong cuộc trở về mang ý nghĩa hồi
sinh quý giá của con người Nguyễn Khuyến, như ở phần trên đã nhắc, nếu
nhìn từ góc độ Nguyễn Khuyến nhà Nho thì có lẽ cũng chính là tấn bi kịch đau
lòng chi phối suốt cuộc đời nhà thơ: buộc phải thừa nhận tư tưởng “trung
quân” đã mất hết vai trò lịch sử. Tấn bi kịch này chắc đã ngấm ngầm diễn ra
khá lâu trước bước ngoặt trở về của đời và thơ Yên Đổ, nó biểu hiện ở sự né
tránh hết mọi chủ đề “trung quân ái quốc” trong phần sáng tác giai đoạn trước

31. của ông. Nhưng từ sau khi về Yên Đổ thì tấn bi kịch mới thực sự bộc lộ gay
gắt như một xung đột bên trong, giữa hai bình diện – quá khứ và hiện tại –
của con người tác giả.
Tuy nhiên, theo ý chúng tôi, vì trong thực chất tư tưởng Nguyễn Khuyến
thì đây là một cuộc đấu tranh có ý nghĩa cởi bỏ chứ không phải mất mát, nên
bi kịch mà lại không phải là bi kịch; tiếng khóc bên trong của Nguyễn Khuyến
chuyển ra ngoài đã trở thành tiếng cười:
Nguyễn Khuyến đã tự trào mình khá chua cay, đã vạch đúng chân
tướng con người bế tắc, thoái chí của mình:
Cờ đang dở cuộc không còn nước,
Bạc chửa thâu canh đã chạy làng.
(Tự trào)
Mặc dù thế, điều cũng dễ nhận thấy là không ở đâu trong thơ ông, tư
tưởng trung quân còn được trình bày một cách nghiêm trang, hoặc với một
cảm hứng trữ tình khắc khoải bi thương… như thơ văn của phần đông lớp sĩ
phu cùng thế hệ với ông. Sự mờ nhạt rõ rệt của một chủ nghĩa trung quân
trong sáng tác của Nguyễn Khuyến đã góp phần tạo nên sắc thái độc đáo của
ngòi bút thơ Yên Đổ mà cảm hứng chủ đạo không còn là đắm chìm vào mặc
cảm ưu sầu, không quẩn quanh trong những mô – típ “trung nghĩa” “cương
thường” sáo mòn mà các nhà” thơ thế hệ Cần vương vẫn phải dùng làm
phương thức biểu hiện chủ yếu. Mặt khác, nguồn cảm hứng trào lộng như
một nội lực tiềm ẩn trong tâm hồn Nguyễn Khuyến cũng giúp ông không đi lạc
sang âm điệu nỉ non trong “nhịp phách trống chầu” của lớp nhà Nho tài tử
(trong lớp người này bạn thân của ông nào phải hiếm), mà biết hướng thẳng
tới những cảm xúc sống thực, những thanh âm dồi dào, chắc khỏe bắt rễ từ
tầng sâu của đời sống.
Và cứ như thế, thơ ca Nguyễn Khuyến, nhất là phần thơ Nôm, đã tạo
nên trong bức tranh văn học thuở ấy một cái gì thật lạ. Một cái gì như là sự
khủng hoảng, một tâm lý “sụp đổ”, nhưng lại được biểu hiện tinh tế, kín đáo,

32. điểm thêm chút sắc thái hài hước mà đến ngay chính người trong cuộc –
người làm thơ và người đọc thơ – cũng không cảm nhận hết được. Một cái gì
như là sự thay đổi môi trường sinh hoạt cho văn học, từ môi trường “trà dư
tửu hậu” của văn chương bác học đến môi trường truyền bá, diễn xướng của
văn học bình dân ở xóm làng. Sự sụp đổ của những chân trời “vĩnh hằng”
trong văn học cũ và sự chuyển dịch môi trường sinh hoạt của văn thơ có tác
dụng đưa thơ ca Nguyễn Khuyến xuống đối diện với cuộc sống bình thường,
ở đó các phạm trù thẩm mỹ về “cái cao cả” bắt đầu nhường chỗ cho những
cảm xúc nẩy ra từ trong những nỗi sướng khổ, buồn vui có thực, gắn liền với
những cảnh đời bình dị nhất, và cũng là tiếng vọng trực tiếp của “thân phận”
đông đảo con người Việt Nam lúc bấy giờ. Và điều đáng nói là ở đó: chính là
từ giữa môi trường hiện thực này, tất cả những hiện tượng tầm thường, nhỏ
nhặt nhưng cũng rất sống động hồn nhiên, vốn xưa kia không có ý nghĩa gì
đối với thột nhà Nho hành đạo, nay bỗng nhiên ùa vào thơ với tất cả sức hấp
dẫn, khiến cho nhà thơ dù muốn chống lại cũng không thể cưỡng. Sự xâm
nhập của những yếu tố đời thường vào thơ ca Nguyễn Khuyến là một bước
chuyển hóa tất yếu đúng quy luật, trên tiến trình vận động của thơ ca Yên Đổ.
Và tổng hợp đầy đủ hình ảnh muôn vẻ của những yếu tố đời thường ấy
lại, kể cả tâm lý chịu thua, chịu nhục, hay là sự cưỡng chống lại những tâm lý
mà mình vẫn mặc cảm là kém cỏi ấy, trong con người nhà thơ, sẽ tạo nên một
thế giới nghệ thuật nhiều sắc diện, nhiều lớp nghĩa, có giá trị mới mẻ về chất,
nó nói lên rằng chính cái phần đời cực nhọc mà vào nửa cuối cuộc đời
Nguyễn Khuyến mới được chứng sống, cái cuộc sống vật lộn với miếng cơm
manh áo của người bình dân nước Việt thuở ấy, đang diễn ra hàng ngày ở
khắp mọi miền đất nước, mới là cái phần thật sự có ý nghĩa thi vị mà trong
chiều sâu của cảm hứng, nhà thơ rõ ràng đã dành hết tâm hồn cho nó. Đó
cũng sẽ là hình ảnh có ý nghĩa tương phản để nhà thơ soi chiếu lại một phần
đời khác, cái phần đã đi vào quá khứ nhưng chưa phải bị gạt bỏ hẳn, cái
phần sống hết sức trừu tượng, bao gồm những kỷ cương, giềng mối, những
trung thần nghĩa sĩ, những danh và lợi… mà có một thời ông Tam nguyên đã

33. ngỡ như hết sức trọng đại; vì nó, ông đã bỏ phí tâm lực đến hơn nửa đời
người.
2. Bởi thế, không thể nói như một ý kiến nào trước đây, rằng Nguyễn
Khuyến là một bậc thầy về thơ, nhưng ông không phải là một nhà tư tưởng.
Làm thế nào có thể tách tư tưởng ra khỏi thơ ca, nếu chúng ta coi thơ ca là
một sự tìm kiếm, phát hiện bằng hình thức ngôn từ có sức gợi cảm nhất, bản
chất của sự sống, cao hơn nữa là cảm nhận cái Đạo của vũ trụ, tức là cái bản
thể bí mật tối thượng, mà quan niệm của Hy–lạp cổ đại, cũng như của
phương Đông cổ đại Trung Hoa, Ấn–độ – đều có nhiều chỗ tương đồng.
Nguyễn Khuyến là một bậc thầy thơ Nôm, người mà bản thảo văn chương
lưu lại ở làng quê mãi rất lâu về sau vẫn khiến cho đám quần chúng bình dân
mỗi lần cầm đến đều không ngăn được cảm giác kinh lạ, tưởng như có một
sức mạnh thần kỳ ẩn trong từng câu từng chữ – giồng với trường hợp Truyện
Kiều của Nguyễn Du – hiển nhiên cũng có đầy đủ tư cách của một nhà tư
tưởng, biểu hiện ở khả năng lay động phi thường của những vần thơ do ông
sáng tạo, đối với mọi tầng lớp công chúng thuộc thế hệ cùng thời với ông,
hơn thế nữa, còn biểu hiện ở sức nén trong nội hàm của từng hình tượng;
nhà thơ đã biết làm cho ngay những chi tiết không có mấy ý nghĩa khi đi vào
thơ ông cũng mang dạng thức của một sự suy nghĩ, cũng nhằm chống lại
những khuôn sáo cổ truyền:
Đời có hai điều này đáng sợ,
Sóng chết người, quyền ở trong tay.
(Lời vợ anh phường Chèo)
Đời loạn, đi về như hạc độc
Tuổi già, hình bóng tựa mây côi.
(Gửi bạn)
Chiếc bóng lưng trời am các quạnh,
Mảnh bia thuở trước bể dâu đầy!

34. (Nhớ núi Đọi, I)
Mấy chùm trước giậu, hoa năm ngoái,
Một tiếng trên không, ngỗng nước nào?
(Thu Vịnh)
Có tiền việc ấy mà xong nhỉ!
Đời trước làm quan cũng thế à?
(Kiều bán mình)
Phận thua, suy tính càng thêm thiệt,
Tuổi cả, chơi bời, bọn sống lâu.
(Lụt hói thăm bạn)
Và nhà tư tưởng trong nhà thơ Nguyễn Khuyến còn được biểu hiện ở
một cấp độ cao hơn: từ những đổi thay chưa thật tự giác và hệ thống trong hệ
tư tưởng, trong quan điểm xã hội, nhân sinh, trực giác thiên tài đã sớm dẫn
đắt ông đến những đổi thay trong tư tưởng nghệ thuật, góp phần hình thành
nên ở ông những nhận thức vô ngôn về một phương thức tư duy nghệ thuật
mới. Ở bình diện của phạm trù “cái cao cả, cổ thể nói bằng tiếng nói thơ ca,
nhà thơ đã biết tỉnh táo đặt ra những dấu hỏi với mình và với cả thế hệ mình –
như một sự phản tỉnh nghiêm túc và một sự khái quát thẩm mỹ đến mức thâm
thúy, về một hiện thực chưa mất nghĩa nhưng đang đi đến mất nghĩa, chưa
hẳn lỗi thời nhưng đang chuyển hóa sang lỗi thời. Trong khi các nhà Nho
khác chưa mấy người nhìn ra, hay đã nhìn ra nhưng chưa chịu thừa nhận, thì
một mình Nguyễn Khuyến đã nhìn thấy và đã xác nhận một cách đầy truyền
cảm sự bất lực và bế tắc của hầu như tất cả mọi lối thoát của nhà Nho trong
thời đại ông. Ta đã biết, ông giễu cợt không chút nể nang anh nhà Nho ở ẩn
trong ông như thế nào. Ông cũng coi khinh bọn mạt Nho vênh vang đóng bộ
“quan chèo vai nhọ” mà không biết gì sỉ nhục.
Nhưng ông còn băn khoăn, day dứt với ngay cả những hành động Cần
vương phục quốc mà thâm tâm ông rất ngưỡng mộ. Bài thơ Dân xuân thương

35. con thiêu thân (Xuân dạ liên nga) vừa bộc lộ niềm cảm phục chân thành của
nhà thơ đối với các chí sĩ Cần vương, lại vừa mang dư vị đau xót của một lời
đánh giá nghiêm chỉnh trước cái chết uổng phí và không kết quả của những
con người ấy:
Tiễn nhĩ tiêm tiêm nhất vũ hàn,
Đầu minh nhi tử, tử nhi an.
Nhược vi thảng thốt lâm nghi dị,
Đáo đắc thoan tuần, biện diệc nan.
Tố phú tri năng do vị dẫn,
Đương tiền danh lợi bất tương quan.
Cô đăng sát nhĩ do liên nhĩ,
Đãi đáo thành hôi, lệ vị can.
(Khen mày là loài cánh bé nhỏ,
Lại biết gieo mình vào chỗ sáng mà chết, chết rồi mới cam
tâm.
Nếu là thảng thốt mà xông vào chỗ chết thì còn dễ,
Nhưng dùng dắng mà quyết chết được, thật khó thay!
Trời phú cho mày có lương tri, lương năng chưa đến nỗi
mất,
Cho nên danh lợi ngay trước mắt cũng không vướng víu gì
Ngọn đèn cô độc tuy giết mày nhưng vẫn thương mày,
Cho đến thành tro mà vẫn chưa khô giọt lệ).
Bài này tương truyền được Nguyễn Khuyến làm ra khi nghe tin người
bạn đồng niên, ông nghè Giao Cù Vũ Hữu Lợi, đứng lên khởi nghĩa, bị Pháp
bắt được và xử chém. Bản thân hình tượng con thiêu thân là biểu tượng của
một sự mù quáng vô nghĩa, nhưng nội dung bài thơ lại muốn khen con thiêu

36. thân đã biết đi tìm một sự vô nghĩa mà không mù quáng, cũng đã nói lên dung
lượng suy nghĩ chứa đựng trong những dòng thơ tượng trưng của ông Tam
nguyên. Nhận thức nghệ thuật của Nguyễn Khuyến về người nghĩa sĩ so với
trước, đã bắt đầu có một sự đổi thay cơ bản: hành động cần vương cứu nước
dước con mắt ông vẫn luôn luôn là những hành vi quá khổ và sáng chói,
nhưng giờ đây đã là việc làm vô vọng của những con thiêu thân. Và mặc dù
có thể vẫn có dăm ba con thiêu thân nào đấy còn lởn vởn trong tâm trí mọi
người như những hình ảnh không mù quáng, nhưng không thể nào còn nữa
những con thiêu thân mà lại không vô nghĩa trước yêu cầu của hiện thực đối
sống. Vài chục năm về sau, một nhà chí sĩ tiêu biểu cho thế hệ cứu nước mới
là Phan Bội Chân, khi nhìn lại lớp người Cần vương kháng Pháp ít nhiều cũng
có một nỗi cảm khái giống như Yên Đổ: “Có người quyết chiến với Pháp mà
chết. Có người bị Pháp nã bắt phải chết. Có người giả làm quan với Pháp để
ngầm kết nghĩa đảng, bị người Pháp phát giác ra mà chết. Có người phẫn nộ
quá đầy tâm can, tự tìm cách chết để mà chết. Đáng tiếc anh nhân nghệ sĩ
mấy nghìn năm tinh khí non sông hun đúc nên, gặp phải vận nước không
may, như hoa lan bị khói xông, ngọc quý bị lửa đốt, đều hóa làm ngọc sáng ở
biển Nam mà cuốn đi. Oan uổng thay! Đau đớn thay!”. Không nên xem đây
chỉ là một lời cảm thán bi phẫn nặng âm hưởng ngợi ca, mà quan trọng hơn
đây còn là sự tổng kết chính xác một hành vi lịch sử, một hành vi có ý nghĩa
đặc trưng cho cả một thời đoạn lịch sử. Nguyễn Khuyến trong nghệ thuật thơ
ca của mình cũng đã làm được điều ấy, và đó chính là chỗ lớn của một nhà
thơ lớn. Quan sát một cách tinh vi các dạng thái biểu hiện của con người mất
lý tưởng, bất lực trước lý tưởng, và trở nên vô nghĩa trong sự thực hành lý
tưởng bất chấp hiện thực cay nghiệt quy định và ràng buộc mình, Nguyễn
Khuyến đã giành được một điểm son trong cái nhìn nghệ thuật về con người
so với lớp nhà thơ cùng thế hệ.
3. Mặt khác, cùng với việc phơi bày quá trình mất nghĩa của “cái cao
cả” như sự mờ nhạt tất yếu của một phạm trù thẩm mỹ, sự xuất hiện “yếu tố
đời thường” trong thơ Nguyễn Khuyến lại cũng diễn ra như một quá trình tìm
kiếm và tăng cấp dần dà ý nghĩa thẩm mỹ, là chuyển biến thứ hai, song song

37. ngược chiều với chuyển biến thứ nhất, nhưng trên thực tế là sự bổ sung trọn
vẹn quá trình vận động trong tư duy nghệ thuật của nhà thơ. Ở phương diện
thứ hai này, quan niệm mới của Nguyễn Khuyến về con người tuy chưa hình
thành rõ nét và hệ thống, nhưng cũng đã ám ảnh sâu nặng tiềm thức nhà thơ,
đến mức nhiều hình tượng nghệ thuật đột xuất chợt hiện ra dưới ngòi bút của
ông mà chừng như ông cũng chưa dự cảm hết được sức sống phi thường
của chúng. Tập hợp những sáng tạo rải rác của ông về phương diện này sẽ
thấy quan niệm con người trong thơ Nguyễn Khuyến giờ đây đã có một
chuyển biến đáng kể, chủ yếu ở ba cấp độ:
a. Con người xét từ một ý nghĩa nào đấy vốn cũng là một sinh vật tầm
thường, hèn mọn, không phải lúc nào cũng vượt được lên như ý mình muốn,
mà luôn luôn bị giông bão lịch sử dập vùi và hoàn cảnh trớ trêu đưa đẩy.
Nhưng cũng như mọi sinh vật khác, dù hoàn cảnh nào thì dục vọng sống vẫn
giúp con người tìm thấy lý do và phương thức để tồn tại.
b. Con người có trong mình nhiều nét tốt nhưng cũng có tất cả mọi thói
hư tật xấu. Cái tốt, cái xấu không nhất thiết tách con người thành hai loại đối
lập mà thường khi vẫn tồn tại xen lẫn trong cùng một con người. Và cả cái tốt
lẫn cái xấu đều hiện ra thông qua những điều kiện cụ thể của cái môi trường
cụ thể mà con người đang sống: đó là môi trường mưu sinh quẩn quanh, vật
lộn hàng ngày. Vì sự sống vặt vãnh nhưng bức bối đó, con người đâm ra
giành giật, hãm hại lẫn nhau, bon chen, lừa phỉnh, bóp nặn nhau đến ty tiện,
đôi khi khuynh đảo cả quan hệ gia đình (Điền gia tức sự ngâm, Vịnh tuần
đinh, Thiền sư), lục đục bất an trong cộng đồng làng xã (Túy ông ngâm, Xã
nhật cái, Lân cẩu hành). Song ngẫm cho kỹ thì hình như cũng chính tất cả
những chuyện mưu sinh quẩn quanh vặt vãnh ấy mới làm nên sự sống đích
thực, mới làm cho cái tốt, cái lương tri trong con người có dịp trỗi dậy, và đó
mới là cái tốt, cái xấu có thực của thế giới nhân quần, không phải ở đâu trong
sách vở mà hiện diện mọi nơi, mọi lúc giữa cuộc sống hàng ngày. Quan niệm
con người lưỡng phân này đã khác rất xa cách nhìn nhất thể hóa đối với con
người trong thơ ca cổ điển, kể cả đối với Nguyễn Du.