Hak Milik Terpelihara DR.Siti Zuraida Maaruf UITM

1. Modul Pedagogi Responsif Budaya
Kraf Tradisional
Pendidikan Seni Visual
Sekolah Menengah
Sulaman 3

2. 3.10 Sulaman Kashmiri Kashida dari Wilayah Kashmir
3.10.1 Sulaman Sozni dan Rezkari
3.10.2 Sulaman Aari
3.10.3 Sulaman Kashmiri Menjalar
3.10.4 Teknik Jahitan dalam Sulaman Kashmiri
3.10.5 Teknik Jahitan dalam Sulaman Kashmiri Menjalar
3.10.6 Motif dalam Sulaman Sozni
3.10.7 Motif dalam Sulaman Kashmiri Menjalar
3.10.8 Motif dalam Sulaman Sozni dan Rezkari
3.10.9 Contoh Selendang Dorakkha Sulaman Sozni
3.10.10 Contoh Produk Sulaman Kashmiri Kashida

3. 3.11 Sulaman Wilayah Punjab
3.11.1 Pelbagai Jenis Sulaman Phulkari dan Bagh
3.11.2 Fabrik Khadi Atau Khaddar dalam Sulaman Pulkari
3.11.3 Teknik Jahitan dalam Sulaman Phulkari
(A) Proses Cetakan Blok Motif dalam Sulaman Phulkari
(B) Proses Menyulam Motif dalam Sulaman Phulkari
3.11.4 Motif dalam Sulaman Phulkari
3.11.5 Contoh Sulaman Phulkari

4. 3.10 Sulaman Kashmiri Kashida dari Wilayah
Kashmir
v
Hasil kerja tangan masyarakat Kashmir merupakan
antara sulaman tangan yang paling halus dan penuh
dengan pola serta motif-motif bunga. Kehalusan
hasil kerja tangan ini boleh dikatakan dipengaruhi
oleh keindahan alam semulajadi di kawasan
tersebut.
Sulaman Kashmiri Kashida
dipelopori oleh Golongan Lelaki
v Hampir di setiap perkampungan dipenuhi dengan
pemandangan pepohon hijau seperti pokok Chinar
(Maple) dan pokok Badam (Almond) serta bunga-bungaan
yang beraneka warna. Dalam hasilan
sulaman Kashmir sangat jelas kelihatan corak
rangka abstrak berkelok atau seperti bentuk
badam, daun pokok Chinar, kehalusan bunga-bungaan
dan daun.

5. v
Gaya sulaman ini sering ditemui pada selendang tebal atau shawl, ianya
sangat halus dan kebiasaannya dihasilkan dengan menggunakan hanya
seutas benang. Kesempurnaan dan detail sulaman yang agak minimum
menjadikan sulaman ini sangat tinggi nilai harganya. Sehelai shawl boleh
mencecah antara Rs 900 hingga Rs 1,00,000.
v Tidak seperti sulaman dari suku kaum lain
di India yang mana ianya dihasilkan oleh
golongan wanita. Kashmiri Kashida pula
dipelopori oleh golongan lelaki. Hasil
kesenian ini terus berkembang melalui
cara menurunkan teknik sulaman dari
satu generasi ke satu generasi dalam
sesebuah keluarga yang mengusahakan
sulaman ini. Pada asasnya terdapat tiga
bentuk sulaman Kashmiri yang sering
dihasilkan iaitu Sozni dan Rezkari, Aari
dan Kashmiri menjalar.

6. 3.10.1 Sulaman Sozni dan Rezkari
v Sulaman Sozni dan Rezkari seringkali dihasilkan pada
shawl dan baju Kashmiri labuh. Kadangkala gaya
sulaman ini turut dihasilkan pada cadar dan perhiasan
rumah yang lain. Teknik jahitan dalam sulaman ini
menggunakan seutas benang tunggal bagi menyulam
motif pada permukaan fabrik. Teknik jalinan dan
kemahiran penyulam mampu menimbulkan motif
yang disulam pada kedua-dua belah permukaan kain
selendang atau shawl. Selendang shawl ini dipanggil
Dorakkhas.

7. v Variasi warna-warna yang digunakan dalam gaya sulaman ini adalah
pelbagai. Kebiasaannya kehalusan corak rangka abstrak berkelok dan
bingkai-bingkai daun adalah antara motif yang sering dihasilkan dalam
sulaman ini. Kaedah atau teknik jahitan yang sering digunakan dalam
menghasilkan sulaman ini adalah seperti tetangkai, cretan, tebaran dan
jerutan.
Selendang Shawl ini dipanggil Dorakkhas

8. 3.10.2 Sulaman Aari
v Sulaman Aari banyak mengenengahkan
teknik jahitan gelungan yang menggunakan
pencangkuk. Motif bunga-bungaan sering
menjadi pilihan dalam sulaman berpusat ini.
v Pengunaan gubahan warna-warna kontras
dan terang dalam sulaman ini boleh dilihat
pada produk perhiasan lain seperti sarung
kusyen, cadar, dan kadang-kala sulaman ini
turut dihasilkan pada berangan kulit. Untuk
mahir dalam menguasai kemahiran teknik
sulaman ini memerlukan pengalaman
mempelajarinya bertahun lamanya.
Ponco atau Jubah
Panjang bersulam dileher

10. 3.10.3 Sulaman Kashmiri Menjalar
v Sulaman Kashmiri memerlukan pintalan empat
atau enam utas benang di bahagian kanan dan
dijahit secara menjalar dengan mengunakan
seutas benang dari warna yang sama, namun
kadangkala benang yang berbeza warna turut
digunakan bagi menimbulkan kelainan. Sekali
lagi untuk menguasai kemahiran teknik sulaman
ini memerlukan pengalaman mempelajarinya
bertahun lamanya.
Phiran reka bentuk sulaman yang sesuai
bagi Kaum Lelaki dan Wanita dalam
gaya yang tersendiri. Sering dihasilkan
pada Fabrik Kapas dan Sutera

11. 3.10.4 Teknik Jahitan dalam Sulaman
Kashmiri
Teknik Jahitan Jerutan
Ia bagi memenuhi ruang
tengah motif.
Teknik Jahitan Tangkai Terbuka
Sulaman dimulakan dari kiri ke kanan
seperti dalam gambar rajah.
Teknik Jahitan Terbang

12. Teknik Jahitan Bingkaian
Bunga
Bermula dengan jahitan terbang.
Ulangi teknik jahitan tersebut
sehingga motif lengkap.
Teknik Jahitan Roumania
Ia merupakan jahitan simpulan satin
lurus dengan jahitan condong kecil.
Teknik jahitan ini sering kelihatan
dalam sulaman Kashmiri dengan jarak
jahitan yang berbeza mengikut motif.
Teknik jahitan ini digunakan bagi
memenuhi ruang kosong dalam motif
bunga dan daun serta sebagainya.
Teknik Jahitan Terbang

13. Teknik Jahitan Romania
Ia menggunakan satu benang bagi
menghasilkan bingkaian corak
rangka abstrak berkelok atau motif
bunga-bunga. Jarak di antara dua
jahitan adalah rapat dan hanya
meninggalkan sedikit ruang untuk
jahitan memenuhi ruang dilakukan.
Teknik Jahitan Romania dan
Jahitan Terbang
Ia digunakan bagi memenuhi ruang
dalam kuntuman bunga dengan
jarak kecil yang berbeza.

14. Dot berbingkaikan jahitan
terbang bertindih.
Teknik Jahitan Romania
Teknik ini dijahit rapat-rapat dan
digunakan untuk mengisi rata
ruang kosong motif-motif yang
telah dibingkai dengan jahitan
tunggal Romania.

15. Telah melengkapkan motif-motif bunga
bagi menimbulkan keindahan pada reka
bentuk sulaman, jahitan jerutan dengan
satu benang yang lebih lembut
warnanya dari benag-benang yang lain.
Kadang-kala jahitan menjalar juga
dapat memberi kemasan pada hasi
sulaman.
Sulaman motif daun. Dimulakan
dengan menggunakan benang
tunggal bagi menimbulkan garisan
yang memisahkan dua bahagian
dalam daun. Kemudian guna
benang berlainan warna bagi
menimbulkan kedalaman ruang
daun.

16. 3.10.5 Sulaman Jahitan dalam Sulaman
Kashmiri Menjalar
1. Tarik keluar empat atau enam utas benang ke atas
dari belakang ke hadapan kain dan ikat dengan
beberapa jahitan dengan mengunakan dua utas
benang dari warna yang sama pada titik A.
2. Dua utas benang digunakan untuk membuat
jerutan benang. Jerutan simpulan benang dari titik
A ke B.
3. Pintal benang yang di atas dan masuk jarum yang
berbenang dibawah pintalan benang tadi.

17. 4. Jalarkan benang yang di atasnya dengan jahitan
belakang dari titik B ke titik C. Keluar semula di
titik D berdasarkan gelungan tengah.
5. Keluar semua dari titik D ke titik E, jalarkan
benang ke atas dasar gelungan dan sekali lagi
keluar di titik F yang selari dengan titik B.
6. Ulangi pintalan dan jalaran benang sehingga reka
bentuk lengkap.
*Nota: Teknik jahitan menjalar juga turut
dihasilkan dan berpandukan
kepada pola atau motif gelungan
yang boleh dipintal mengikut ruang
jarak tertentu.

18. 3.10.6 Motif dalam Sulaman Sozni

20. 3.10.7 Motif dalam Sulaman Kashmiri
Menjalar

22. 3.10.8 Motif dalam Sulaman Sozni dan Rezkari
v ke Galeri Motif dalam Sulaman Sozni dan Rezkari

32. 3.10.9 Contoh Selendang Dorakkha Sulaman
Sozni

37. 3.10.10 Contoh Produk Sulaman Kashmiri
Kashida
Sarung Kusyen dalam Sulaman Aari
Pakaian Tradisional dalam Sulaman Sozni

38. Yoke dalam Sulaman Kashmiri Menjalar

39. 3.11 Sulaman Wilayah Punjab
v Phulkari, teknik sulaman dari Punjab di India dan Pakistan secara literal
bermakna kerja tangan yang berbunga, di mana pada satu masa digunakan
sebagai perkataan untuk sulaman, tetapi perkataan “Phulkari” menjadi
terhad kepada selendang bersulam dan kerudung kepala. “Odini” (penutup
kepala) dan selendang jarang bersulam yang dibuat untuk kegunaan
seharian dipanggil “Phulkaris”, manakala pakaian yang menutup seluruh
badan dihasilkan untuk majlis-majlis khas dan upacara yang dikenali sebagai
“Baghs” (taman).
v Sama seperti Bagh yang bermaksud taman, Phulkari
pula membawa pengertian kraf bunga-bungaan. Ini
jelas sekali dalam seni sulaman mereka di mana motif-motif
utama mereka adalah seperti taman-taman
bunga yang dipenuhi dengan beraneka bunga-bungaan
yang berwarna-warni.

40. v Kesenian ini dikaitkan dengan kaum petani dan nomad Jat. Keindahan
kesenian Jat yang dibawa di mana sahaja mereka pergi dan oleh yang
demikian sulaman jenis ini juga terdapat di Rajasthan dan Gujarat.
v Seni sulaman tangan ini mempunyai pertalian rapat
dengan gaya sulaman Baluchi. “Chaddar Phulkari” di
zaman dahulu adalah menjadi kebanggaan ulung di
setiap perkampungan kerana ia merupakan
sebahagian daripada pakaian pengantin wanita wang
mana perkahwinannya disediakan dengan penuh kasih
sayang oleh ibunya meskipun memerlukan masa yang
lama dan merupakan satu pengalaman yang begitu
menguji kesabaran.
Keindahan Sulaman Tangan
pada Pakaian Pengantin
Perempuan Masyarakat
Punjabi

41. 3.11.1 Pelbagai Jenis Sulaman Phulkari dan
Bagh
v
Terdapat pelbagai jenis sulaman Phulkari dan Bagh:
‘Shaloo’- Selendang (shawl) bermakna untuk kegunaan
harian yang dibuat daripada Fabrik Khadi tebal merah.
‘Til Patra’- Selendang mempunyai sulaman yang sangat
sedikit dan Khaddar berkualiti rendah.
‘Nilak’- Selendang sulaman berfabrik Khadi biru nila
atau hitam dalam sulaman kuning atau lembayung.
‘Ghunghat Bagh’- Selendang (shawl) tudung yang
dijahitkan dalam bentuk segi tiga di bahagian puncak
yang menunjuk ke arah belakang yang meliputi kepala.

42. v Phulkari yang baik, dihiasi oleh rekabentuk yang berterusan melalui
pengendalian mahir teknik jerutan. “Chobes” pula adalah satu lagi jenis
daripada Phulkari yang mana pinggir fabrik sahaja dihiasi dengan pusat
tengahnya dibiarkan kosong.
v Keindahan Phulkari dipertingkatkan lagi dengan keaslian warna bahan
asasnya. Benang yang digunakan biasanya adalah dari sutera tulen.
Keunikan daripada sulaman Phulkari adalah bahawa teknik jahitan jerutan
ringkas di sebelah sudut kain. Walau bagaimanapun biasanya, corak
disulam rupa bentuknya di sebelah kanan sudut kain.

43. 'Chope' dan 'Suber'- Selendang perkahwinan Phulkari dibentangkan
kepada pengantin oleh hubungan ibu beliau semasa majlis perkahwinan.
Biasanya selendang ini lebih panjang daripada selendang sulaman Phulkari
yang asal. Namun pada masa kini ianya semakin kurang dihasilkan.
Hamparan Selendang Chope

44. 3.11.2 Fabrik Khadi atau Khaddar dalam
Sulaman Phulkari
v Keindahan daripada sulaman Phulkari banyak
bergantung pada keaslian warna bahan asasnya. Kain
Khadi atau Khaddar yang telah diputar dengan tangan
dan bahan kapas tenunan tangan, sentiasa digunakan
untuk sulaman tangan ini. Kebanyakannya warna yang
digunakan adalah merah, putih, biru atau hitam .
v Khadi atau Khaddar, fabrik tradisional dari India yang
telah dipopularkan oleh Mahatma Ghandi sebelum
kemerdekaan. Sebelum ini, ianya hanya dipakai oleh
orang-orang luar bandar dan pemimpin-pemimpin
politik dan pembuatannya agak terhad.

45. v Hari ini, permintaan penduduk terhadap Khadi
daripada pengilang semakin meningkat disebabkan
oleh popularitinya sebagai fabrik dalam penghasilan
pakaian.
v Bentuk awal Khadi mempunyai tekstur kasar tetapi
pada masa ini, Khadi telah dibuat daripada material
kapas, sutera dan bulu, ini menjadikannya lebih
selesa dan semakin popular.
v Salah satu aspek yang paling utama yang menjadi
kelebihan kain Khadi adalah keupayaannya untuk
menyimpan rasa sejuk pemakainya semasa musim
panas dan pada masa yang sama menjaga dia atau
panas semasa musim sejuk.
Fabrik Khadi merupakan
Tekstil Tertua di India

46. v Khadi juga biasanya dihiasi dengan pelbagai reka bentuk. Golongan lelaki
dan wanita sama terlibat dalam tenunan fabrik ini dalam jalinan benang
yang membolehkan peredaran udara yang sempurna. Terdahulu, Khadi
telah diwarnakan dengan nada bumi tetapi hari ini, warna yang berbeza
dan pelbagai cetakan boleh didapati di pasaran.
v Salwar, sari, baju, sapu tangan dan seluar
juga boleh menggunakan fabrik kapas
Khadi sebagai bahan asas. Pembuatan
fabrik Khadi banyak dikeluarkan di
kawasan luar bandar India. Ia dianggap
sebagai salah satu kain India yang paling
indah. Ia melambangkan kemewahan dan
keunikan.

47. 3.11.3 Teknik Jahitan dalam Sulaman Phulkari
v Benang yang digunakan dalam sulaman Phulkari adalah daripada sutera
tulen. Ia adalah benang sutera pendek yang tidak dipintal. Hamparan fabrik
asas sulaman ini dikenali sebagai Pat. Kuning keemasan, hijau, putih, merah
lembayung dan jingga adalah lima warna asas yang disediakan dalam
memilih benang sutera pendek bagi kerja-kerja sulaman Phulkari.
v Kraf jahitan Phulkari terdiri jahitan penjerumatan jangka pendek. Ia adalah
satu kaedah sulaman yang unik kerana ia akan dihasilkan sepenuhnya pada
sebelah bahagian kain dan sulaman corak atau motif yang dihasilkan
biasanya mengambil tempat di sebelah kanan. Pada masa dahulu reka
bentuk motif tidak dilakar pada permukaan fabrik namun kini kebanyakkan
reka bentuk telah menggunakan teknik cetakan.

48. Pandang kesan
sulaman dari
belakang kain
Pandang kesan
sulaman dari
permukaan kain
yang telah disulam

49. (A) Proses Cetakan Blok Motif dalam Sulaman
Phulkari
v Pengenalan cetakan blok adalah untuk membantu wanita dalam menyulam.
Ianya bertujuan sebagai garis panduan dengan menggunakan blok, kaum
wanita tidak perlu untuk berfikir atau menggunakan imaginasi untuk
mencipta sesuatu yang baru. Ia telah membantu kaum wanita dan pekedai
dalam mengekalkan saiz, reka bentuk dan telah mengurangkan masa yang
dihabiskan di kemasan Phulkari tunggal.
v Sebaik sahaja kain dibeli, pekedai akan memutuskan reka bentuk dan
menghantar kain tersebut untuk dicetak blok. Blok motif yang berbeza,
dengan pelbagai saiz digunakan untuk mencetak. Untuk cadar katil, blok
besar secara amnya digunakan di pusat dan sudut bersama-sama dengan
satu pada setiap sarung bantal.

50. v Pada masa-masa tertentu satu motif yang diperolehi oleh catakan blok 3-4
kali dalam arah yang berbeza. Proses ini dikekalkan dengan memastikan
bahawa selepas satu blok dicetak, blok berikutnya dipadankan dengan
sebelumnya yang kadang-kadang juga membawa kepada pembentukan
motif baru.
v Warna yang digunakan untuk mencetak blok menggunakan pewarna
sementara. Warna adalah dalam bentuk granul yang direbus dalam air
selama beberapa jam dan kemudian apabila ia menyejuk dicurahkan atas
blok kayu (yang dibalut dengan kain) yang digunakan sebagai pad
pencetak. Pewarna ini akan mudah dibersihkan selepas dibasuh satu. Oleh i
itu, blok hanya garis panduan untuk menyulam.

51. Proses-proses dalam Cetakan Blok Motif bagi Sulaman Phulkari

52. Proses-proses dalam Cetakan Blok Motif bagi Sulaman Phulkari

53. Proses-proses dalam Cetakan Blok Motif bagi Sulaman Phulkari

54. Proses-proses dalam Cetakan Blok Motif bagi Sulaman Phulkari

55. Proses-proses dalam Cetakan Blok Motif bagi Sulaman Phulkari

56. (B) Proses Menyulam Motif dalam Sulaman
Phulkari
v Dengan timbunan kain , pekedai akan bergerak ke perkampungan yang
berbeza di mana beliau mengedarkan keping kepada wanita yang berbeza di
kampung-kampung tersebut. Warna dan benang sulaman turut dibekalkan
mengikut kehendak pelangan kepada penyulam.
v Golongan wanita akan mengunakan bingkai pemidang kayu atau secara
bebas untuk memulakan proses sulaman. Masih juga terdapat wanita yang
melakukan sulaman tanpa apa-apa garis panduan atau mana-mana corak
yang dilukis terlebih dahulu. Sulaman Phulkaris turut dikenali sebagai
“Bolpuri.

57. v Di sini, golongan wanita menarik sehelai benang sebagai tanda rujukan
sebelum mereka lakukan sulaman. Kadang-kadang sulaman tangan ini
kelihatan sangat kental sehinggakan Phulkari menampakkan sulaman motif
sama pada kedua-dua hujung, sulaman sebegini dikenali sebagai “Kaeta
Phulkari.
v Sulaman ini dilakukan dari atas ke bawah. Golongan wanita turut
menggunakan kombinasi jahitan seperti jahitan batang, jahitan rantaian dan
sebagainya. Dengan cara jahitan berbantukan cetakan blok motif, masa
penghasilan sulaman Phulkari telah dikurangkan dengan ketara.
v Golongan wanita hari ini mampu untuk menyelesaikan sekitar 2-3 sulaman
Phulkari dalam sebulan jika dibandingkan dengan kaedah kovensional
dahulu. Oleh itu, terdapat pelbagai sulaman Phulkari bergantung pada
kekemasan sulaman tangan tersebut.

58. Proses-proses Sulaman Motif yang telah dicetak bagi Sulaman Phulkari

59. Proses-proses Sulaman Motif yang telah dicetak bagi Sulaman Phulkari

60. 3.11.4 Motif dalam Sulaman Phulkari
v Sulaman adalah seni membentuk reka bentuk yang rumit, indah dan motif
pada kain dengan benang yang berlainan warna. Salah satu bentuk sulaman
yang paling terkenal adalah sulaman Punjabi. Sulaman tradisional Punjab
dikenali sebagai Phulkari. Nama itu sendiri bermakna tumbuhan berbunga.
v Oleh itu, motif dan corak Phulkari asasnya mengandungi reka bentuk dan
motif bunga. Kombinasi warna terang digunakan untuk corak bunga mereka
boleh dilihat dalam hampir semua pakaian tradisional. Motif yang terdiri
daripada jahitan melintang, menegak dan menyerong menghasilkan corak
geometri dalam rekabentuk Phulkari manakala Baugh mempunyai corak
keseluruhan geometri bunga.
v Dengan menggunakan imaginasi mereka, wanita Punjab membangunkan
pelbagai motif. Inspirasi telah diambil daripada sayur-sayuran, bunga,
haiwan peliharaan yang mereka miliki. Sebahagian daripada motif yang
dihasilkan adalah seperti Karela Bagh (peria), Gobhi Bagh (kembang kol),
Dhaniya Bagh (ketumbar) dan Mirchi Bagh (cili).

61. v Sesetengah pihak sebagai Lehriya Bagh (gelombang) sebagai satrangas iaitu
motif bermakna tujuh berwarna dan panchrangas bermaksud motif
berwarna lima, manakala motif yang paling biasa dan indah berdasarkan
batang gandum dan barli yang tumbuh di sekitar Punjab.
v Kalangan binatang-binatang yang paling biasa iailah reka bentuk Mor
(peacock) atau burung merak. Terdapat juga motif baru yang telah
dibangunkan dikenali sebagai Parantha (asalnya dengan lapan warna),
Kanchan, Butti dan sebagainya. Oleh itu, setiap representasi yang mungkin
kehidupan dan alam semula jadi mendapati ungkapan tersendiri dalam seni
sulaman tangan ini.
v ke Galeri Motif dalam Sulaman Phulkari

62. Reka Bentuk “Chaj (Sieve)” Reka Bentuk “Jewellery”
Reka Bentuk Reka Bentuk “Lehriya” “Nau Aankhein (9 eyes)”

63. Reka Bentuk “Lehriya”
Reka bentuk ‘Parantha”
Reka Bentuk “Parantha”
Reka Bentuk “Nau Aankhein (9 eyes)”

64. Pelbagai Motif yang dihasilkan dalam Sulaman Phulkari Gujarat

65. Pelbagai Motif yang dihasilkan dalam Sulaman Phulkari Gujarat

66. Pelbagai Motif yang dihasilkan dalam Sulaman Phulkari Gujarat

67. Pelbagai Motif yang dihasilkan dalam Sulaman Phulkari atau Soof Gujarat

68. Pelbagai Motif yang dihasilkan dalam Sulaman Phulkari atau Soof Gujarat

76. 3.11.5 Contoh Sulaman Phulkari