1. Marta Kudelska
akaśa – świetlista przestrzeń
fot.: d. wąsik

2. Ten świat ma oparcie w przestworzach – powiada, zatem nie przyjmowały Boga Stwórcy, który przestworza, w których znajduje się świat
Wszystkie istoty z przestworzy, zaprawdę, powstają, jedynie siłą swojej woli powoływałby do ist- ziemski, oraz alokakaśę – przestworza powy-
I w przestworza ponownie wnikają, nienia świat z nicości. Takie podejście miało żej, które są absolutnie puste. W aspekcie
Dlatego przestworza są od nich potężniejsze, nie tylko doniosłe konsekwencje religijne ziemskim akaśa jest przestrzenią, miejscem
Przestworza są najwyższym celem. i teologiczne, ale także filozoficzne. Łączyło dla istnienia wszystkich rozciągłych sub-
(Ćhandogja 1.9.1.) się to z uznaniem, jako podstawowej zasady stancji, które składają się na formę świata.
rozumowania, że coś nie może powstać
P
To ona powoduje przejawianie się różnych
ojęcie bezkresu, nieograniczo- z niczego – ex nihilo nihil fit. Zatem wszystkie właściwości; jeżeli rozbłyśnie światło, to
nej niczym, nieuwarunkowa- szkoły filozoficzne, należące zarówno do akaśa jest właśnie tym, co umożliwia roz-
nej przestrzeni jest obecne we ortodoksyjnej tradycji bramińskiej, jak i do chodzenie się światła i oświetlanie przed-
wszystkich systemach filozoficz- buddyzmu czy dźainizmu, uznawały świat miotów. W buddyzmie przyjmuje się, iż cała
nych Indii. Zazwyczaj jest ono oddawane w pewien sposób za odwieczny. W sensie naj- rzeczywistość składa się z dhamm – elemen-
terminem akaśa. Kiedy funkcjonuje on szerszym ta odwieczność dotyczyła zazwyczaj tów wyczerpujących zarówno doświadczalny,
w znaczeniu przestrzeni fizycznej, wtedy jakiegoś tworzywa, jakiejś quasi-substancji, jak i transcendentny wymiar. Większość
– w zależności od założeń ontologicznych która bądź przyjmuje formę świata, bądź też dhamm pozostaje z sobą we wzajemnych,
danego systemu – jest w ten, a nie inny elementy składające się na świat doświad- odwiecznych relacjach, a kilka z nich (liczba
sposób doprecyzowany i zdefiniowany. czalny się w niej znajdują. zależy od szkoły) jest od tych uwarunkowań
Pełni również kluczową rolę w fizjologii wolnych. Akaśa przynależy do grupy dhamm
mistycznej i w procedurach soteriologicz- Jeżeli ta odwieczna zasada była łączona asamskrita, to znaczy nieuwarunkowanych,
nych. Zarówno w tradycji hinduskiej, jak z jakimś fizykalnym elementem, to naj- niewchodzących w relacje z innymi. Jest de-
i buddyjskiej jest najbardziej tajemną, częściej utożsamiano ją z przestworzami, finiowana jako otwarta przestrzeń, w której
najgłębszą przestrzenią w człowieku, prze- przestrzenią – akaśa. Słowo to oznacza świe- znajdują się pozostające z sobą w ciągłych re-
strzenią, w której wymiar profanum zostaje tlistą, pustą przestrzeń, nieograniczoną, lacjach kategorie dhamm uwarunkowanych,
przemieniony w wymiar sacrum, a człowiek wszechprzenikliwą, która sama z siebie nie lecz sama akaśa ani się nie zmienia, ani nie
– używając języka religii – zyskuje pozycję stanowi przeszkody dla swobodnego prze- wpływa na żadne relacje. Jest nieskończona,
równą bogom. Kiedy pojęcie akaśi oma- jawiania się i działania różnych innych, niestworzona – jak wszystko w buddyzmie,
wiamy w znaczeniu fizykalnym, widzimy wchodzących z sobą w relacje elementów. nie ma początku ani końca. Do kategorii
czasem nawet znaczące różnice pomiędzy Jako bardzo subtelna i jednorodna, nie jest dhamm nieuwarunkowanych należy również
poszczególnymi szkołami. Związane to jest sama z siebie dostępna potocznej percep- nirwana. Bywa ona interpretowana jako wy-
również z przyjmowaniem różnych modeli cji. W zależności od tego, jakie założenia zwolenie się od działania uwarunkowanego,
kosmologicznych. Ale różnice te jakby się ontologiczne były przyjmowane przez daną a przez to doświadczanego jako pełnego nie-
rozpływają, gdy rozpatrujemy akaśę jako szkołę filozoficzną, uszczegółowiano funkcję szczęść i uciążliwości świata, czy po prostu
przestrzeń przemiany mistycznej. i naturę samej akaśi. jako wygaśnięcie wzajemnie warunkujących
się dhamm. I tak jak akaśa jest rozumiana
Tradycyjne systemy wyrosłe i ukształto- W tradycji dźainizmu akaśa jest rozumiana jako pusta przestrzeń, która ani nie oddzia-
wane na subkontynencie indyjskim nie jako odrębna kategoria, należąca do grupy łuje na żadne elementy, jakie się w niej znaj-
przyjmowały koncepcji creatio ex nihilo, nieożywionych. Rozróżnia się lokakaśę – dują, ani też żadne elementy nie zmieniają
autoportret 3 [28] 2009 | 57

3. jej natury, tak i nirwana bywa doświadczana słem wzroku to, co widzialne, ale aby odróż- niematerialna. Przestrzeń charakteryzo-
jako stan świadomości, na który już nic nie niać smaki, należy użyć innego odpowied- wana według kierunków – diś – jest w tych
ma wpływu i nic go nie porusza. niego zmysłu. Poznawalnym i odróżnialnym systemach osobną kategorią. Posługując się
dzięki jakościom przedmiotom przysługują nią, można mówić o relacjach przestrzen-
W bramińskich szkołach realizmu plurali- substancje, które są dla nich podłożem. I tak nych, o odległości czy bliskości danych
stycznego, w njaji, waiśeszice czy miman- zapach charakteryzuje żywioł ziemi, smak – przedmiotów względem siebie, tylko dzięki
sie, akaśa jest najsubtelniejszym, piątym wody, barwokształt – ogień, a dotyk – wiatr, diś można mówić o kierunkach: prawo,
elementem. Podobnie jest w dualistycznej rozumiany jako odczuwalna przestrzeń. lewo, południe, północ, wschód, zachód. Do
sankhji. Można by powiedzieć, że do uzna- W tym miejscu pojawia się problem, co jest uaktywnienia się kategorii diś są potrzebne
nia konieczności jej istnienia dochodzono substratem dla dźwięku; dźwięk rozchodzi co najmniej dwa przedmioty, podczas gdy
na drodze wnioskowania. Wynikało to się w przestrzeni, ale ten sam żywioł, żywioł w akaśi może się przemieszczać pojedynczy
z rozważań dotyczących tego, do ilu niezbęd- wiatru nie może być substratem dla dwóch dźwięk. Dźwięk produkuje fale poruszają-
nych kategorii można zredukować elementy jakości: tego, co słyszalne, i tego, co odczu- ce akaśę, które z kolei wywołują następne,
składowe świata i w jaki sposób je porządko- walne, dlatego uznano konieczność przyjęcia aż powstaje cała ich seria, dzięki czemu
wać. Szkoła sankhji przyjmuje dwadzieścia kolejnego żywiołu, wszechprzenikliwych, dźwięk staje się słyszalny. Choć diś, podob-
pięć kategorii istności, w których wyczer- niczym nieograniczonych przestworzy – nie jak akaśa, jest z natury niematerialna,
puje się cała poznawalna i niepoznawalna akaśi. W ten to sposób akaśa, sama zasada wszechprzenikliwa, wszechobecna, wieczna
empirycznie rzeczywistość. Generalnie przestrzeni, została włączona w schemat i jedna, to zostają one w tych systemach
wyróżnia się wśród nich jedną kategorialną pięciu żywiołów. Natura akaśi wymykała się od siebie odróżnione, gdyż przysługują im
czystą zasadę podmiotowości i świadomo- jednak temu schematowi i zarówno ona, jak inne właściwości i są odpowiedzialne za
ści – puruszę, a wszystkie pozostałe istności i natura dźwięku przysparzały myślicielom ujawnianie się innych relacji. Późniejsi
składają się na rzeczywistość przedmiotową indyjskim sporo problemów. komentatorzy tych systemów wskazywali
– prakriti. System ten, porządkując i hie- przede wszystkim na wspólną naturę akaśi,
rarchizując poszczególne istności, buduje Nieco inaczej pojmowano akaśę w szkołach diś oraz czasu – czyli na to, że są to wieczne,
„obiektywny” schemat kosmologiczny, który njaji i waiśesziki oraz mimansy. Według niestworzone, wszechobecne, pojedyncze
dotyczy zarówno makro-, jak i mikrokosmo- waiśesziki istnieje sześć niesprowadzal- substancje. Pojawiały się wtedy tendencje,
su. U podłoża budowy takiego schematu nych do siebie kategorii; jedną z nich jest aby je zredukować do jednej, która w za-
kosmologicznego leży analiza procesów substancja. Substancji jest dziewięć: pięć leżności od potrzeby ujawnia te a nie inne
i funkcji poznawczych człowieka. Wyróżnia żywiołów – w tym akaśa – oraz czas, prze- funkcje. A gdy z biegiem czasu njaja zaczęła
się podstawową dychotomię: poznający pod- strzeń, umysł i dusza – atman. Kilka z nich nabierać charakteru teistycznego, próbowa-
miot ujmuje odpowiadający mu poznawalny jest wszechprzenikliwych: atman, akaśa, no utożsamiać te trzy wszechprzenikliwe
przedmiot, nawet jeżeli ów podmiot nie jest czas, przestrzeń. Natomiast pozostałe cztery substancje nawet z Bogiem. Przez to czas,
podmiotem absolutnym, ale na różnych po- żywioły oraz umysł – manas, mają budowę przestrzeń i przestworza w swym wymiarze
ziomach funkcjonowania ograniczonym pod- atomów, są materialne. Jak widzimy, i tu absolutnym nabierały boskiego charakteru.
miotem empirycznym. Przyjmuje się przy akaśa nie pozwala się wpisać w jednoznacz- Utożsamianie świetlistych przestworzy –
tym zasadę, iż podobne poznaje podobne, to ny schemat, wyróżnia się wśród pozosta- akaśi z wymiarem absolutnym obecne jest
znaczy na przykład, że widzący poznaje zmy- łych żywiołów swoją budową: jedyna jest już w Upaniszadach:
autoportret 3 [28] 2009 | 58

4. Tam oto pełnia, tu oto pełnia, z pełni wyłania się W niej znajdują się zarówno niebiosa, jak i zie- Systemy bramińskie przyjmują istnie-
pełnia, mia, nie stałego, niezmiennego w swej isto-
Do pełni pełnia dodana, pełnią i tak pozostaje. Ogień, wiatr, słońce, księżyc, błyskawica oraz cie podmiotu świadomościowego, który
Om, przestwór to brahman, przestwór odwieczny, gwiazdy, staje się punktem centralnym wszelkich
Przestwór, który wieje. Wszystko, co na świecie istnieje, jak i to, co nie aktywności i wedle którego są ustanawia-
(Brihadaranjaka 5.1.1.) istnieje, ne wszystkie relacje. Dlatego koncepcja
W tym to wszystko się znajduje”. przestrzeni – jako tej, z której wszystko
Choć akaśę, jak widzieliśmy, starano się (Ćhandogja 8.1.2-3) powstało i w której wszystko zanika – wy-
interpretować w różnych szkołach filozo- daje się całkiem naturalnym modelem. Ale
ficznych głównie w aspekcie fizykalnym, Tradycja wedyjska wypracowała koncepcję, także w tradycji buddyjskiej, która przyj-
wymykała się ona tak jednoznacznym zgodnie z którą makrokosmos jest odzwier- mując koncepcję anatty, odrzuca istnienie
interpretacjom. Ze względu bądź na swoją ciedleniem mikrokosmosu i to wszechświat stałego podmiotu, symbolicznie rozumiana
budowę, bądź na funkcję, nie do końca jest ukształtowany na wzór człowieka. przestrzeń pełni kluczową rolę w procedu-
pasowała do schematu pięciu żywiołów. Koncepcja ta stała się paradygmatem dla rze soteriologicznej. W podstawowej dla
Dlatego coraz wyraźniejsze stawały się wszystkich indyjskich szkół filozoficznych tantry tybetańskiej mandali pięciu Bud-
tendencje wskazujące na jej wyróżnio- i religijnych. Według starożytnego wedyjskie- dów medytacyjnych, w samym centrum
ny, czasem wręcz absolutny charakter. go mitu kosmogonicznego, świat nie tylko jest umiejscawiany właśnie żywioł akaśi,
Tendencje te z jednej strony odwoływały wyłonił się z makroantroposa, ale powstał, gdyż to właśnie tu następuje ostateczna
się do rozumienia akaśi w tradycji wedyj- by stworzyć pole, przestrzeń dla wszelkich przemiana, co powoduje przebóstwienie
skiej, a z drugiej strony do jej ujmowania aktywności człowieka. Wszystko, co istnie- medytującego. W tajemnej, świetlistej
w wielkich syntezach filozoficznych szkół je w świecie, wyłoniło się z człowieka i ze przestrzeni, symbolicznie umiejscawianej
wedanty. To w tekstach stanowiących względu na człowieka. Człowiek, dokonując w najgłębszej przestrzeni serca, dokonuje
zwieńczenie tradycji wedyjskiej, w Upani- według ściśle określonych procedur soterio- się cudowna przemiana człowieka, a zatem
szadach, akaśa jest rozumiana jako prze- logicznych wewnętrznej przemiany, automa- całej rzeczywistości.
strzeń, która warunkuje i podtrzymuje tycznie dokonuje przemiany świata. Każda
ilustracje: anna zabdyrska
światy: ludzka istota jak w hologramie odzwierciedla
sobą całe uniwersum. I tak akaśa, rozumiana
Gdyby uczniowie zapytali nauczyciela: jako przestrzeń warunkująca formę całej
„Oto tutaj w twierdzy Brahmy maleńka siedziba, rzeczywistości, jest tym samym co hridaja-
Drobny kwiat lotosu, a w nim mała wewnętrzna kaśa – najgłębsza przestrzeń umiejscawiana
przestrzeń, symbolicznie wewnątrz serca. W przestrzeni
Co tam jest takiego, czego należy szukać, serca, magicznie przeobrażonej w prze-
Do zrozumienia czego należy dążyć?” strzeń kosmiczną, powtórnie odnajduje się
Tak niechaj im odpowie: wewnętrzną rzeczywistość, czystą, niczym
„Jak szeroko przestwór świata się rozciąga, nieskalaną, jaśniejącą swoim własnym
Tak szeroko rozciąga się przestrzeń wewnątrz blaskiem, rozświetlającą wszystko i wszystko
serca, warunkującą.
autoportret 3 [28] 2009 | 59