1. Agostino De Rosa
muzyka sfer w świetle
roden crater project jAmesA tuRRellA

2. r
oden Crater Project, usytuowany walorami psychopercepcyjnymi, związanymi zjawisk meteorologicznych dostarczy nie-
w odległym zakątku Pustyni Pstrej ze światłem naturalnym, dziennym i noc- zmierzonej liczby sugestywnych wrażeń. To
w Arizonie, to land-formed-work, nym, oraz z realnym lub pozornym ruchem one będą budować atmosferę poszczególnych
nad którym amerykański arty- ciał niebieskich. Światło, autentyczne jądro sal oferujących zwiedzającemu raz epifanię
sta James Turrell (*1943) pracuje od ponad projektu, będzie przenikać pod powierzch- cichego i oddalonego w przestrzeni zjawiska
trzydziestu lat. Zamiarem projektanta jest nię krateru poprzez odpowiednio zoriento- niebieskiego w pomieszczeniu pogrążonym
przetworzenie krateru wygasłego wulkanu wane otwory i galerie prawie niewidoczne w mroku, kiedy indziej wizję przemijających
w dzieło sztuki pejzażu utrzymujące gęstą z zewnątrz: podziemia będą działały jak świateł zmierzchu, które wywołują rozmaite
sieć relacji z otoczeniem naturalnym – za- miechy świetlne oraz jak ciemnie, hypetral- złudzenia co do rzeczywistych rozmiarów
równo z tym co na ziemi, jak i na niebie – za ne tafle wodne zaś jak lustra, które będą i kształtów pomieszczeń. Oczywiście proces
pośrednictwem światła we wszystkich jego uwydatniały chromatyczne efekty światła dokonuje się także w odwrotnym kierunku,
przejawach: fizycznych i metafizycznych. pustyni, wreszcie długie tunele jak przewody od środka na zewnątrz, gdy porzuciwszy
Podczas projektowania Turrell współpra- optyczne, mające ukazać wyostrzony obraz macierzyńską receptywność podziemnych
cował z architektami i inżynierami, któ- słońca i księżyca w niektórych dniach roku. komnat, wyjdziemy na otwartą przestrzeń,
rzy zapewnili wysoki poziom wykonania Kształt poszczególnych pomieszczeń nie jest gdzie spojrzenie nie napotyka żadnych gra-
i zadbali o zachowanie koniecznych norm. determinowany zasadami estetycznymi, lecz nic, a słuch, po fantasmagorii podziemnych
Natomiast w kwestii orientacji poszczegól- ich główną funkcją, którą jest przyjmowanie, odgłosów i whispering galleries, zanurzy się
nych przestrzeni względem czterech stron kierowanie i przechowywanie światła. na nowo w ogłuszającej ciszy Pustyni Pstrej.
świata i gwiazd Turrell korzystał z pomocy Akustyczny wymiar dzieła wcale nie jest
astronomów. Mimo że mogłyby sugerować Celem Turrella jest wpisanie w założenie drugorzędny: w umiejętnej reżyserii Hiroshi
to okazałość i zaskakująca koncepcja dzieła, dokładnej sekwencji zjawisk atmosferycznych Morimoto (Uniwersytet Berkeley, Kalifornia)
Roden Crater Project nie powstaje w celu i niebieskich oraz ułatwienie ich percepcji krater współbrzmieć będzie nie tylko z jego
upamiętnienia jakichkolwiek wydarzeń lub zwiedzającym. „Pragnę przygotować wyda- ziemskim otoczeniem, ale także, i przede
rocznic historycznych, lecz w założeniu jest rzenie, na które chcę naprowadzić obser- wszystkim, z niebieskim, które nieświadomie
świątynią, w której celebrowana jest ludzka watora, zarazem pozwalając mu je zobaczyć zamieszkujemy. W szczególności w budowa-
percepcja w całej jej wyjątkowości. Wejście jego oczyma. To właśnie robię w Roden Crater. nym właśnie pomieszczeniu zwanym Fuma-
w głąb krateru daje sposobność nie tylko Chodzi tu nie tyle o przywłaszczanie przyrody, role space górny otwór pozwoli ujrzeć wyżej
definiowania na nowo zjawisk naturalnych, ile o zetknięcie z nią obserwatora”1. Dyspo- położone partie nieba, objęte kątem 22°33’4”,
lecz także mierzenia się ze skalą wydarzeń zycja przestrzenna i zorientowanie poszcze- osobie, która będzie siedziała w sky bath – czyli
niebieskich w doskonałej korespondencji gólnych pomieszczeń względem czterech przytwierdzonej do podłogi wannie odlanej ze
między mikro- a makrokosmosem. Roden stron świata oraz struktura panoramiczna stopu brązu z minimalną domieszką sylikonu,
Crater Project jest zatem podsumowaniem lat i podziemna łączących je tras będą współ- o wewnętrznej powierzchni wyróżniającej się
żmudnej pracy Jamesa Turrella, ba całego działać z otoczeniem: z pustynią i atmosfe- podwójnym wygięciem. W przekroju podłuż-
życia: tu bowiem jawnym celem artysty jest rą. Nieustająco zmienny pejzaż za sprawą nym ma ona profil półparaboliczny, którego
synteza badań i pomysłów, jakie zainspiro- ognisko znajdzie się dokładnie na zachodnim
wały jego poprzednie instalacje oraz wpi- biegunie średnicy górnego otworu okiennego.
1
Occluded Front. James Turrell, ed. J. Brown, Los Angeles
sanie ich w pejzaż – by móc delektować się 1985, s. 22.
Relacja pomiędzy paraboliczną powierzchnią
autoportret 3 [28] 2009 | 49
Widok roden crater z południowego zachodu

3. kadzi z brązu a tym miejscem struktury nie
jest przypadkowa, lecz precyzyjnie zapla-
nowana przez Turrella: wytworzony przez
te elementy system powinien się zachować
jak teleskop zwierciadłowy typu Cassegrain.
W tym wypadku jednak teleskop nie będzie
zbierał informacji fotonicznych pochodzących
z ciał niebieskich, ale fale radiowe. Muzyka
sfer stanie się wreszcie słyszalna dla zwie-
dzającego, gdy ten zanurzy się pod ogrzewa-
ną wodą wypełniającą wannę. Płyn będzie
bowiem działał jak pudło rezonansowe dla
informacji akustycznych odbieranych przez
radioodbiornik kryształkowy umieszczony we
wspomnianym ognisku. W intencji Turrella
w obrębie sky bath będą rozbrzmiewać sygnały
radiowe emitowane przez następujące ciała
niebieskie: Słońce, Jowisza, Drogę Mleczną,
resztkę supernowej znanej jako Mgławica
Kraba (M1) w konstelacji Byka, wreszcie β Cas-
siopeiae (Caph w gwiazdozbiorze Kasjopei) oraz
mikrofalowe promieniowanie tła (w skrócie
CBR, Cosmic Background Radiation). Rzecz jasna
sygnały wysyłane przez te ciała będą docierały
na Ziemię w postaci znacznie osłabionej i nie-
wyraźnej. Żeby temu zaradzić, Turrell przewi-
dział założenie czterech anten-odbiorników
wokół krateru. Na ich szczycie zostaną
zamontowane bieguny odpowiednio zorien-
towane, by odbierać fale radiowe pochodzące
z jednego z wymienionych ciał syderycznych.
Zebrane dane będzie przetwarzać w sygnały
akustyczne wspomniany detektor radiowy,
prosty crystal set (radioodbiornik kryształkowy
– crystal radio receiver), działający bez pomocy
baterii i mogący odbierać informacje emito-
wane na falach średnich lub krótkich, nawet
Pomieszczenie alpha Space, eliptyczny otwór pozwala
turrellowi rzutować zjawiska niebieskie do wnętrza
podziemnych instalacji.
Po prawej: widok pokrycia alpha Space

4. z odległości tysięcy kilometrów. Woda w kadzi Ze względu na długi czas realizacji Roden w ścisłym kontakcie między wenecką ekipą
będzie działać jak słuchawki o wysokiej impe- Crater Project, w 2002 roku na uniwersytecie a kalifornijskim artystą stanowiły podstawę
dancji. Osobie zanurzającej się w wannie na IUAV (Istituto universitario di architettura wielu wystaw (między innymi w Wenecji
środku pustyni będzie dana cała gama doznań di Venezia, Uniwersytecki Instytut Archi- i Palermo, w 2011 roku jest planowana wysta-
i odczuć. Temperatura wody wpłynie na roz- tektury w Wenecji) powstał naukowo przeze wa w Muzeum Guggenheima w Nowym Jor-
luźnienie mięśni, przygotowując odbiorcę do mnie koordynowany projekt sporządzenia in- ku) oraz katalogu. Wystawy prezentują nie
epifanii dźwięków niebieskich. Doświadczać teraktywnego cyfrowego modelu całego kom- tylko rekonstrukcje cyfrowe każdej instala-
tego będzie można o dowolnej porze, w nocy pleksu. Naszym zamierzeniem było opisanie cji, lecz także niespotykane metody łączenia
albo w dzień. Poza tym Fumarole space jako i krytyczne udokumentowanie, zarówno rozlicznych dziedzin wiedzy związane z dzie-
radioteleskop będzie mógł chwytać i odtwa- w wymiarze wizualnym, jak i techniczno- łem Turrella, starając się określić role, jakie
rzać także sygnały dźwiękowe pochodzące -naukowym, roli światła, cienia oraz odbioru projekt i jego wyobrażenie odgrywają na
z otoczenia przyrodniczego, na przykład te zjawisk niebieskich, jaką odgrywają i będą pograniczu architektury tout-court, projekto-
wydawane przez wodospady Grand Falls na odgrywać w kształtowaniu przestrzeni archi- wania pejzażu i środowiska oraz archeoastro-
rzece Małe Kolorado, położone około czterech tektonicznych projektowanych przez Jamesa nomii. Tło dźwiękowe wystaw zrealizował
mil na wschód. Turrella. Wyniki badań przeprowadzonych zespół kompozytorów związanych z nurtem

5. poznania; jako proces demistyfikacyjny mający na
celu pogłębienie świadomości relacji między czło-
wiekiem a środowiskiem; jako narzędzie wreszcie
pozwalające badać subtelnie transcendentalne lub
metafizyczne stany umysłu2.
Choć Turrell, przynajmniej na pozór, nie
przypisuje mistyczno-religijnego znaczenia
swoim realizacjom artystycznym, działa
w nich głęboko archetyp światła, co można
tłumaczyć zakorzenieniem Turrella w dok-
trynie kwakrów oraz charakterystycznymi
dla nich praktykami ciszy i przyjmowania
światła. Już od debiutu artysty daje się
zauważyć, że kreowane przez niego prze-
strzenie operują ograniczonym zasobem
elementów, różnie z sobą kombinowanych,
w zależności od miejsca czy funkcji, przy
przestrzeganiu surowej powściągliwości
rozwiązań formalnych i doboru tworzywa.
Gramatyka formalna Jamesa Turrella opiera
się na zawężonej gamie znaków, których
elastyczność i piękno, wzięte osobno lub
wynikające z połączenia z sobą, tworzą sze-
reg „pojęć absolutnych”, bliskich środkom
improwizacji jazzowej, z muzyką współcze- każda z nich obraca się wokół nieruchomego, wyrazu ważnego architekta współczesne-
sną i elektroakustyczną (Maria Pia De Vito, stałego i wszechobecnego centrum – percep- go Tadaa Anda, z którym zresztą Turrell
Maurizio Giri i Michele Rabbia). Oni napisali cji, w szczególności zaś percepcji wizualnej, intensywnie współpracował. Dwa elementy
także i zaimprowizowali ścieżkę dźwiękową ujmowanej w procesie strukturyzacji i re- przybliżają zdecydowanie sposób, w jaki
do wideoklipu zapowiadającego przyszłe sce- strukturyzacji poprzez świadome stosowanie Ando i Turrell operują światłem w swoich
nerie – ziemskie i niebieskie – które będzie światła, sztucznego oraz naturalnego. Jak za- realizacjach: przede wszystkim idea, że
można zobaczyć na miejscu. obserwował Theodore Wolff, dzieło Turrella światło może synestezyjnie stać się materią
dopuszcza różne ujęcia interpretacyjne: niemalże namacalną, wyczuwaną powonie-
Nie trudno się przekonać, jak bardzo niem, słyszalną.
artystyczne poszukiwania Jamesa Turrella [...] jako estetycznie umotywowane; jako precyzyj-
w Roden Crater Project opierają się na licznych nie przeprowadzone dowodzenie pewnych praw,
2
T. Wolff, Introduction, [w:] Occluded Front, James Turrell,
dyscyplinach nauki i zainteresowaniach, lecz dających się zastosować do percepcji i do ludzkiego
dz. cyt.
autoportret 3 [28] 2009 | 52

6. Jak pisze Ando:
Światło nadaje istnienie przedmiotom jako takim
i ustanawia relację między przestrzenią a formą.
Pojedynczy promień światła zatrzymuje się na
powierzchni przedmiotów i przywołuje cienie
w tle. Kiedy intensywność światła zmienia się
na skutek zmian pogody i pór roku, także wygląd
przedmiotów się zmienia. Światło jednak nie staje
się przedmiotem i nie przyjmuje kształtu, póki
przedmioty materialne go nie przyjmą i wyodręb-
nią3.
Dla Turrella zaś
[...] pracując ze światłem, tym, co naprawdę się
liczy, jest tworzenie doświadczenia myśli obcho-
dzącej się bez słów, oddanie walorów i wrażenia
samego światła, w jakiś sposób zbliżonego do
wrażenia dotykowego. Często ludzie wychylają się
i próbują go dotknąć4.
Drugi aspekt łączący ich osobowości to zain-
teresowanie zacieraniem granic przestrzen-
nych: z jednej strony Turrell zbadał możli-
wość napełnienia pomieszczenia świetlistą
i kolorową mgłą, zacierającą jego granice, lub
też cieniem tak głębokim, że nie da się już
odróżnić energetycznych konturów dzieła
od światła „idiosiatkówkowego tworzonego
na siatkówce przez przypadkowe wyłado-
wanie nerwowe”5; z drugiej strony Ando
wykorzystuje cień, żeby nakreślić w budynku
3
T. Ando, Buildings, Writings, Projects, New York 1984, s. 84.
4
C. Adcock, James Turrell. The Art of Light and Space, Berke-
ley 1990, s. 2.
5
Tamże.
Widok wnętrza eye of the crater. W przestrzeni tej
można percypować, w zniekształconej postaci, obraz
nieba oraz słuchać zjawisk akustycznych związanych
z whispering galleries.
Po lewej: wnętrze alpha tunnel, długiego przejścia
przechylonego o 9°, wydrążonego we wschodnich
zboczach krateru

7. n i e z n a n e l ą d y, których granice fizycz- znajomości świata zjawisk – dla Turrella nie towaniem; nie przedmiotami w pomieszczeniu,
ne są wypierane przez ruchliwość uderzeń jest wehikułem informacji, gdyż samo jest lecz pomieszczeniem. Tworzone są nie rzeczy
świetlnych, ujawniających najbardziej skrytą informacją: wewnątrz pomieszczenia, lecz samo wnętrze6.
i rytualną naturę danej przestrzeni.
[...] moje dzieła nie są spojrzeniem n a c o ś, lecz Turrell za pośrednictwem swoich instalacji
Światło – medium przyczyniające się do wejrzeniem w c o ś ; nie ustawieniem pewnej świetlnych tworzy masy światła i cienia
poszerzenia zakresu percepcji i pogłębienia masy w przestrzeni, ale tej przestrzeni kształ- odbierane jako byty falujące. Obserwator jest
rozdarty pomiędzy świadomością ich niema-
terialności a złudzeniem, jakoby tworzyły
one jednak istotę namacalną, nawet bardziej
namacalną niż przedmioty materialne.
Obrazy Turrella nie tyle o p i e r a j ą s i ę na
percepcji (jak to się dzieje w sztuce minimali-
stycznej lub w ogóle w sztuce), ile s ą t w o r z o n e
przez percepcje. Jego „przedmioty” są światłem
i przestrzenią i są tak nierozerwalnie związane
z percepcją, że nie miałaby sensu próba oderwania
tych dzieł od psychologii i procesów psychologicz-
nych, które one uruchamiają7.
Powstaje w takim razie pytanie, czy jest
uprawnione, gdy ma się do czynienia z taki-
mi dziełami, operowanie tradycyjnymi meto-
dami przedstawienia geometrycznego i teorii
cieni (choćby za pośrednictwem najbardziej
wymyślnego oprogramowania cyfrowego
symulacji komputerowych), by odtworzyć
mieniące się kontury ich powierzchowności.
Odpowiedź powinna brzmieć negatywnie;
dzieła Jamesa Turrella pokazują nieadekwat-
ność idei linearnego promieniowania światła
– a więc i powstawania cienia – wskazują
6
Tamże, s. 36.
7
Tamże, s. 38.
Obok: pomieszczenie alpha Space
Na drugiej stornie: pomieszczenie alpha Space, widok
z przejścia alpha tunnel.

8. wszystkie fot. w art.: a. de rosa
natomiast na model kwantowy, który cieszy niej percepcji sensorycznej. Być może nasze prawdopodobnie straciliśmy jedną z warto-
się dzisiaj wprawdzie największym uzna- wewnętrzne oko, zdolne odczytać wiekowe ści dodanych rysunku, który za pośrednic-
niem, ale nie znalazł jeszcze konsekwentne- nawarstwienia – fizyczne i metafizyczne – twem dokładnego odwzorowania kształtu
go przełożenia na kategorie infograficzne. znaku tak naturalnie ikonicznego, jakim jest cieni w napadzie hybris usiłuje zatrzymać na
Przede wszystkim jednak dzieła Turrella cień, zostało oślepione manichejską koncep- papierze lub na ekranie monitora wiecznie
zachęcają do obserwacji cienia w sposób cją przedstawienia, które oświetlając każdy mieniący się ruch Słońca.
zbliżony do obserwacji zjawisk świetlnych, kąt swej budowli teoretycznej, było odpowie-
sugerując tym samym, iż powinniśmy na dzią na potrzeby czysto racjonalne, na cele tłumaczenie z włoskiego: emiliano ranocchi
nowo zdefiniować prawa widzenia oraz ogól- tektoniczne bądź mechaniczne. W ten sposób
autoportret 3 [28] 2009 | 55