ประวัติภาษาสันสกฤต

1. บทที่ 1
บทนํา
ประวัติภาษาสันสกฤต
เมื่อราว 1,200 ปกอน ค.ศ. อันเปนบทสวดสรรเสริญพระเจาในลัทธิพราหมณในยุคตนๆ
ภาษาพระเวทดั้งเดิมยังมิไดมีการวางกฎเกณฑใหเปนระเบียบรัดกุมและสละสลวย และมีหลักทาง
ไวยากรณอยางกวางๆ ราว 57 ปกอน พ.ศ. พราหมณชื่อ "ปาณินิ" ชาวแควนคันธาระ ทานเห็นวา
ภาษาสันสกฤตแบบพระเวทนั้นมีภาษาถิ่นปนเขามา หากไมเขียนไวยากรณที่เปนระเบียบแบบแผนไว
จะคละกับภาษาถิ่น ปาณินิไดศึกษาและจัดเรียบเรียงตําราไวยากรณขึ้น 8 บท ชื่อวา "อัษฏาธยายี"
(ธนกฤต พรหมศิริ. ออนไลน. 2560) ภาษาที่ปรับปรุงใหมนี้เรียกวา "ตันติสันสกฤต" หรือ สันสกฤต
แบบแผน วรรณคดีสันสกฤตแบบแผนที่สําคัญและเปนที่รูจักมากคือ มหาภารตะและรามายณะ ภาษา
สันสกฤตมีพัฒนาการมาจากภาษาพระเวทที่ปรากฏในคัมภีรฤคเวท ภาษาสันสกฤตอีกสาขาหนึ่ง
เรียกวา ภาษาสันสกฤตผสม หรือ ภาษาสันสกฤตผสมในพุทธศาสนา เปนภาษาสันสกฤตยุคหลังถัด
จากภาษาสันสกฤตแบบแผน พบในคัมภีรทางพระพุทธศาสนาทั้งในนิกายสรวาสติวาทและ
พระพุทธศาสนาฝายมหายาน ผูเชี่ยวชาญภาษาสันสกฤตสาขานี้ที่มีชื่อเสียงมากทานหนึ่งเปนที่รูจักทั้ง
ในอินเดียและจีน คือ พระภิกษุชาวจีนชื่อ พระเสวียนจั้ง หรือในชื่อที่ชาวไทยเรียกวา พระถังซัมจั๋ง
ภาษาสันสกฤตจัดอยูในภาษาอินเดีย-ยุโรป เปนตระกูลภาษาที่มีวิภัตติปจจัย เปนภาษาที่รับอิทธิพล
มาจากอินเดียและสงผลมาถึงอาณาจักรในแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต (สันสกฤต : संस्कृ ता वाक्,
สํสฺกฺฤตา วากฺ; อังกฤษ: Sanskrit) เปนภาษาที่เกาแกที่สุดภาษาหนึ่งในภาษากลุมอินโด-ยูโรเปยน
(หรืออินเดีย-ยุโรป) สาขายอยอินโด-อิเรเนียน (อินเดีย-อิหราน) และอยูในกลุมยอยอินโด-อารยัน
(อินเดีย-อารยะ) โดยมีระดับวิวัฒนาการในระดับใกลเคียงกับภาษาละตินและภาษากรีก เปนตน
(วิกิพีเดีย. ออนไลน. 2560) โดยทั่วไปถือวาเปนภาษาที่ตายแลว ทวายังมีผูใชภาษาสันสกฤตอยูบางใน
แวดวงที่จํากัดในประเทศอินเดีย เชน หมูบานมัททูร ในรัฐกรณาฏกะ โดยมีการคิดคําศัพทใหมๆ
ขึ้นมาดวย ในศาสนาฮินดูเชื่อวา ภาษาสันสกฤตเปนภาษาสื่อที่เทพเจาใชสื่อสารกับมวลมนุษย เพื่อ
ถายทอดความรูแจงและปญญาญาณแกเหลาฤษีทั้งหลายแตครั้งดึกดําบรรพ นักปราชญทางภาษาได
แบงภาษาตระกูลอารยันในอินเดียออกเปน 3 สมัย (พัฒน เพ็งผลา. 2541 : 9-12) ดังนี้
ภาษาสมัยเกา หมายถึง ภาษาที่ใชในคัมภีรพระเวท ไดแก คัมภีรฤคเวท ยชุรเวท สามเวท
และอาถรรพเวท รวมตลอดทั้งคัมภีรอุปนิษัท ซึ่งเปนคัมภีรสุดทายของคัมภีรพระเวท (เวทานต) ภาษา
ที่ใชในคัมภีรตางๆ เหลานี้จะมีความเกาแกลดหลั่นกันมาตามลําดับ ภาษาสันสกฤตก็จัดอยูในสมัยนี้
ดวย
ภาษาสมัยกลาง ไดแก ภาษาปรากฤตซึ่งเปนภาษาถิ่นของชาวอารยันที่ใชกันทองถิ่นตางๆ
ของประเทศอินเดีย เชน ภาษามาคธี มหาราษฏรี เศารเสนี เปนตน ภาษาในสมัยนี้มีลักษณะ
โครงสรางทางเสียง และนอกจากจะเรียกวาภาษาปรากฤตแลวยังมีชื่อเรียกอีกอยางหนึ่งวา “ภาษา
การละคร” เพราะเหตุที่นําไปใชเปนภาษาพูดของตัวละครบางตัวในบทละครสันสกฤตดวย

2. 4
ภาษาสมัยใหม ไดแก ภาษาตางๆ ในปจจุบัน เชน ภาษาฮินดี เบงกาลี ปญจาบี มราฐี
เนปาลี เปนตน ภาษาเหลานี้แมจะเขาใจกันวาสืบมาจากภาษาปรากฤต แตมีลักษณะของภาษาผิดกัน
มาก เพราะมีภาษาตระกูลอื่นที่ไมไดสืบมาจากภาษาของชาวอารยันเขาไปปะปนกันมากบางนอยบาง
แลวแตเหตุการณทางประวัติศาสตร
คําวา สํสฺกฤต (संस्कृ त) แปลวา "กลั่นกรองแลว" สวนคําวา สํสฺกฤตา วากฺ (संस्कृ ता वाक्)
จะใชเพื่อเรียก "ภาษาที่กลั่นกรองแลว" ซึ่งเปนภาษาของชนชั้นพราหมณ ตรงขามกับภาษาพูดของ
ชาวบานทั่วไปที่เรียกวาปรากฤต ภาษาสันสกฤตมีพัฒนาการในหลายยุคสมัย โดยมีหลักฐานเกาแก
ที่สุด คือภาษาที่ปรากฏในคัมภีรฤคเวท (เมื่อราว 1,200 ปกอนคริสตกาล) อันเปนบทสวดสรรเสริญ
พระเจาในลัทธิพราหมณในยุคตนๆ อยางไรก็ตาม ในการจําแนกภาษาสันสกฤตโดยละเอียด
นักวิชาการอาจถือวาภาษาในคัมภีรฤคเวทเปนภาษาหนึ่งที่ตางจากภาษาสันสกฤตแบบแผน
(Classical language) และเรียกวา ภาษาพระเวท (Vedic language) ภาษาพระเวทดั้งเดิมยังมิไดมี
การวางกฎเกณฑใหเปนระเบียบรัดกุมและสละสลวย และมีหลักทางไวยากรณอยางกวาง ๆ ปรากฏ
อยูในบทสวดในคัมภีรพระเวทของศาสนาฮินดู เนื้อหาคือบทสวดสรรเสริญเทพเจา เอกลักษณที่
ปรากฏอยูเฉพาะในภาษาพระเวทคือระดับเสียง (Accent) ซึ่งกําหนดไวอยางเครงครัด และถือเปนสิ่ง
สําคัญของการสวดพระเวทเพื่อใหสัมฤทธิผล ภาษาสันสกฤตมีวิวัฒนาการมาจากภาษาชนเผาอารยัน
หรืออินโดยูโรเปยน (Indo-European) บรรพบุรุษของพวกอินโด-อารยัน ตั้งรกรากอยูเหนือเอเซีย
ตะวันออก (ตอนกลางของทวีปเอเชีย - Central Asia) โดยไมมีที่อยูเปนหลักแหลง กลุมอารยันตอง
เรรอนทํามาหากินเหมือนกันชนเผาอื่นๆ ในจุดนี้เองที่ทําใหเกิดการแยกยายถิ่นฐาน การเกิดประเพณี
และภาษาที่แตกตางกันออกไป ชนเผาอารยันไดแยกตัวกันออกไปเปน 3 กลุมใหญ กลุมที่ 1 แยกไป
ทางตะวันตกเขาสูทวีปยุโรป กลุมที่ 2 ลงมาทางตะวันออกเฉียงใต อนุมานไดวานาจะเปนชนชาติ
อิหรานในเปอรเซีย และกลุมที่ 3 เปนกลุมที่สําคัญที่สุด กลุมนี้แยกลงมาทางใตตามลุมแมน้ําสินธุ
(Indus) ชาวอารยันกลุมนี้เมื่อรุกเขาในแถบลุมแมน้ําสินธุแลว ก็ไดไปพบกับชนพื้นเมืองที่เรียกวา ดรา
วิเดียน (Dravidian) และเกิดการผสมผสานทางวัฒนธรรมและภาษา โดยชนเผาอารยันไดนําภาษา
พระเวทยุคโบราณเขาสูอินเดียพรอมๆ กับความเชื่อทางศาสนา เมื่อไดยินคําวาสันสกฤต หลายคนคง
รูสึกขึ้นมาทันทีวายาก แตความยากงายนั้นเปนเรื่องของการเปรียบเทียบ อยาเพิ่งไปคิดวายากหรือ
งาย ขอใหทราบแตวามีการเรียนภาษาสันสกฤตมาชานานจนปจจุบันก็ยังมีการเรียนภาษาสันสกฤต
และมีผูเรียนจบปริญญาตรี โท เอก อยางตอเนื่อง แตภาษาสันสกฤตนั้นเกี่ยวของกับคนไทย ตั้งแต
อดีตจนถึงปจจุบัน (พระมหาธรรมรัต อริยธมฺโม. ออนไลน. 2560) คําศัพทในภาษาไทยนั้นมีคํา
สันสกฤตอยูเกือบครึ่งเลยทีเดียว สวนชื่อบุคคลชาวไทยเปนภาษาสันสกฤตนาจะเกินครึ่ง ลองสํารวจ
ชื่อตนเองและเพื่อนๆ ดู ถาไมแนใจลองเปดพจนานุกรมไทย ทานจะวงเล็บบอกไว แลวทานจะตะลึง
วาภาษาสันสกฤตปนอยูในภาษาไทยมากถึงเพียงนี้ ภาษาสันสกฤตเกี่ยวของกับคนไทยมาชานาน มี
การใชคําสันสกฤตตั้งแตสมัยโบราณ เริ่มจากศิลาจารึกพอขุนรามคําแหงก็พบคําวา ศรีอินทราทิตย
เปนศัพทสันสกฤตลวนๆ นอกจากนี้ยังมีเรื่องเลาจากนิยายสันสกฤต เชน รามายณะ มหาภารตะ ปญจ
ตันตระ และอื่นๆ ปจจุบันคนไทยสวนใหญนับถือพุทธศาสนา และพุทธศาสนาในประเทศไทยก็ใช
ภาษาบาลี แตคําที่ใชในการศาสนาเองกลับมีศัพทสันสกฤต เชน ธรรม กรรม ศาสนา บาตร ศีล กุศล
ภิกษุ เปนตน

3. 5
ภาษาสันสกฤตเปนภาษาเกา มีมากอนพุทธศาสนา (จึงมีอายุมากกวา 2500 ป) อยูในตระกูล
ที่เรียกวา อินเดียยุโรป (Indo-European Family) ซึ่งเกาแกหลายพันปกอน ภาษาในตระกูลนี้มี
ลักษณะเฉพาะคือ มีการเปลี่ยนเสียงเพื่อบอกความหมาย หรือหนาที่ของคํา ตางจากคําในภาษาไทย
ไมมีการเปลี่ยนเสียงแตอยางใด ภาษาในตระกูลนี้ไดแก กรีก ละติน เปอรเซีย เยอรมันโบราณ เปนตน
1. ภาษาสันสกฤต 3 ชั้น
ภาษาสันสกฤตเปนภาษาเกาแก การใชภาษาและลักษณะของภาษาแตกตางไปตาม
ทองถิ่นและยุคสมัย หากพิจารณาตามลักษณะทางคําศัพทและไวยากรณ อาจแบงเปน 3 ยุค อยาง
คราวๆ คือ
1.1 ภาษาพระเวท (Vedic Sanskrit) นาจะอยูราว 500-1000 ปกอนคริสตกาล เปน
ภาษาที่พบไดในคัมภีรฤคเวท สังหิตา มันตระในพระเวทตางๆ รูปไวยากรณมีความหลากหลาย ตาม
สํานักและทองถิ่น มีลักษณะเดนคือการเนนเสียง (accent) ของคํา และมาลา (Mood) บางอยางที่ไม
ปรากฏในยุคหลัง ภาษาพระเวท ซึ่งเกาแกมาก เปนภาษาที่ใชในวรรณคดีพระเวทรุนเกาที่สุด และ
ภาษาแบบแผน คือชวงหลังพระเวท สมัยพุทธกาลลงมา ปรากฏในวรรณคดีสวนใหญที่เรารูจัก
รามายณะและมหาภารตะก็อยูในกลุมหลังนี้ อยางไรก็ตามยังมีการแบงกลุมภาษาสันสกฤตผสม หรือ
สันสกฤตในพุทธศาสนาอีกแบบหนึ่ง ซึ่งปรากฏในสมัยหลัง ภาษาแตละแบบนั้นมีคําศัพทและ
ไวยากรณในแนวทางเดียวกัน แตแตกตางในสวนปลีกยอย ตําราภาษาสันสกฤตเบื้องตนจึงเริ่มที่ภาษา
สันสกฤตแบบแผน ซึ่งมีไวยากรณคอนขางแนนอนตายตัว
1.2 ภาษาสันสกฤตแบบแผน (Classical Sanskrit) อยูในชวงปลายสมัยพระเวทลงมา
ไวยากรณมีแบบแผน รัดกุม มีการแตงไวยากรณภาษาสันสกฤตแบบแผนมากมาย สวนหนึ่งก็เพื่อจัด
ระเบียบ หรือหารูปแบบที่ชัดเจน คัมภีรไวยากรณที่มีชื่อเสียงมากที่สุด นาจะเปนตําราแปดเลมของ
ปาณินิ ดวยความเปนระบบระเบียบนี้เอง ภาษาสันสกฤตแบบแผนจึงอาจจะศึกษาเรียนรูไดงายและ
รวดเร็ว เนื่องจากทุกอยางเปนไปตามกฎกติกา (พรอมกับขอยกเวน) ทําใหมีการเขียนโปรแกรม
คอมพิวเตอร หรือสังเคราะหไวยากรณอยางหลากหลาย (การเขียนกฎไวยากรณของภาษายุคอื่นทําได
ยาก และยุงยากกวามาก) สํานักเรียนสวนใหญจึงใหเรียนภาษาสันสกฤตแบบแผน กอนจะไปเรียน
ภาษาสันสกฤตแบบอื่น เอกสาร ตําราไวยากรณ และพจนานุกรม ภาษาสันสกฤตสวนใหญจะใชภาษา
สันสกฤตแบบแผนเปนหลัก ภาษาสันสกฤตแบบแผน เกิดขึ้นจากการวางกฎเกณฑของภาษาสันสกฤต
ใหมีแบบแผนที่แนนอนในสมัยตอมา โดยนักปราชญชื่อปาณินิตามประวัติเลาวาเปนผูเกิดในตระกูล
พราหมณแควนคันธาระราว 57 ปกอนพุทธปรินิพพาน บางกระแสวาเกิดราว พ.ศ.143 ปาณินิได
ศึกษาภาษาในคัมภีรพระเวทจนสามารถหาหลักเกณฑของภาษานั้นได จึงจัดรวบรวมขึ้นเปนหมวดหมู
เรียบเรียงเปนตําราไวยากรณขึ้น 8 บทใหชื่อวาอัษฏาธยายีมีสูตรเปนกฎเกณฑอธิบายโครงสรางของ
คําอยางชัดเจน นักวิชาการสมัยใหมมีความเห็นวา วิธีการศึกษาและอธิบายภาษาของปาณินิเปนวิธี
วรรณนา คือศึกษาและอธิบายตามที่ไดสังเกตเห็นจริง มิไดเรียบเรียงขึ้นตามความเชื่อสวนตัว มิได
เรียบเรียงขึ้นตามหลักปรัชญา คัมภีรอัษฏาธยายี จึงไดรับการยกยองวาเปนตําราไวยากรณเลมแรกที่
ศึกษาภาษาในแนววิทยาศาสตรและวิเคราะหภาษาไดสมบูรณที่สุด]ความสมบูรณของตําราเลมนี้ทําให
เกิดความเชื่อในหมูพราหมณวา ตําราไวยากรณสันสกฤตหรือปาณินิรจนานี้ สําเร็จไดดวยอํานาจพระ

4. 6
ศิวะอยางไรก็ตาม นักภาษาศาสตรเชื่อวาการวางแบบแผนอยางเครงครัดของปาณินิ ถือเปนสาเหตุ
หนึ่งที่ทําใหภาษาสันสกฤตตองกลายเปนภาษาตายอยางรวดเร็วกอนเวลาอันควร เพราะทําให
สันสกฤตกลายเปนภาษาที่ถูกจํากัดขอบเขต (a fettered language) ดวยกฎเกณฑทางไวยากรณที่
เครงครัดและสลับซับซอน ภาษาสันสกฤตที่ไดรับการปรับปรุงแกไขหลักเกณฑใหดีขึ้นโดยปาณินินี้
เรียกอีกชื่อหนึ่งวา "เลากิกภาษา" หมายถึงภาษาที่ใชกับสิ่งที่เปนไปในทางโลก
1.3 ภาษาสันสกฤตผสม (Buddhist Hybrid Sanskrit หรือ Mixed Sanskrit) พบในราว
4 ศตวรรษกอนคริสตกาล โดยมากใชบันทึกคัมภีรพุทธศาสนาฝายมหายาน มีลักษณะโครงสรางหลัก
แบบเดียวกับภาษาสันสกฤตแบบแผน แตมีรูปแบบปลีกยอยเพิ่มเติม มีรูปศัพทหลายรูปที่คลายกับ
บาลี และแตกตางจากสันสกฤตแบบแผน จนบางครั้งเรียกวาภาษาสันสกฤตแบบไมสมบูรณ (Broken)
เชน ภิกฺโษสฺ (ของภิกษุรูปหนึ่ง) ในภาษาสันสกฤตแบบแผน (อุ การานต) แตภาษาสันสกฤตผสมอาจ
ใช ภิกฺษุสฺย (โดยใชแนวเทียบกับอะการานต) เปนตน ภาษาสันสกฤตผสมจึงไมมีแบบแผนที่ตายตัว
วรรณคดีในพุทธศาสนาที่ใชภาษาสันสกฤตแบบแผนก็มี เชน งานเขียนอัศวโฆษ หรือนาคารชุน ภาษา
สันสกฤตผสมเปนภาษาสันสกฤตที่นักวิชาการบางกลุมไดจัดไวเปนพิเศษ เนื่องจากมีความแตกตาง
จากภาษาพระเวทและภาษาสันสกฤตแบบแผน (ตันติสันสกฤต) ภาษาสันสกฤตแบบผสมนี้คือภาษาที่
ใชบันทึกวรรณคดีสันสกฤตทางพระพุทธศาสนาทั้งในนิกายสรรวาสติวาทและมหายานภาษาสันสกฤต
ชนิดนี้คาดวาเกิดขึ้นในราวพุทธศตวรรษที่ 3-4 นักปราชญบางทานถือวาเกิดขึ้นรวมสมัยกับตันติ
สันสกฤต คือในปลายสมัยพระเวทและตนของยุคตันติสันสกฤต โดยปรากฏอยูโดยสวนมากใน
วรรณกรรมของพระพุทธศาสนามหายาน อาทิ พระสูตรเชนลลิตวิสฺตรลงฺกาวตารสูตฺรปฺรชฺญาปารมิตา
สทฺธรฺมปุณฺฑรีกสูตฺรและศาสตรอันเปนคําอธิบายหลักพุทธปรัชญาและตรรกวิทยาเชน มธฺยมิกการิกา
อภิธรฺมโกศ มหาปฺรชฺญาปารมิตาศาสฺตฺร มธฺยานฺตานุคมศาสฺตฺร เปนตน ภาษาสันสกฤตแตละแบบ
ไมไดแยกขาดจากกันเสียทีเดียว และระยะเวลาก็ไมสามารถระบุไดเด็ดขาด พอจะประมาณไดคราวๆ
ตามเวลาที่แตงคัมภีรตางๆ เทาที่พบและรอดมาจนถึงปจจุบันเทานั้น
2. ตัวอักษรที่ใชเขียนภาษาสันสกฤต
ในการเขียนภาษาสันสกฤตของนักศึกษาไทยโดยทั่วไปนั้น ตัวอักษรที่เราจะตองใชมี 3
ชนิดดวยกัน ซึ่งประกอบไปดวย อักษรเทวนาครี อักษรโรมัน และอักษรไทย
2.1 อักษรเทวนาครี เปนอักษรที่ใชเขียนภาษาสันสกฤตในอินเดีย อักษรเทวนาครี
(देवनागर� อานวา เท-วะ-นา-คะ-รี; อังกฤษ : Devanagari) มีลักษณะการเขียนจากซายไปขวา มี
เสนเล็กๆ อยูเหนือตัวอักษร หากเขียนตอกัน จะเปนเสนยาวคลายเสนบรรทัด มีการแยกพยัญชนะ
สระ และเครื่องหมายตางๆ
2.2 อักษรโรมัน เปนอักษรที่ใชเขียนภาษาสันสกฤตของคนในวงการศึกษาภาษาสันสกฤต
ทั่วโลก ซึ่งก็จะทําใหภาษาสันสกฤตนั้นแพรหลายและกระจายจากจุดเดิมมากยิ่งขึ้นนั้นเอง
2.3 อักษรไทย เปนอักษรที่คนไทยนิยมใชเขียนภาษาสันสกฤตไดเกือบ 100% ยกเวน
เครื่องหมายสามสี่ตัวเทานั้นเอง
ภาษาสันสกฤตเปนภาษาทางศาสนาและวรรณคดี ทั้งเปนภาษาที่ยังมีศึกษาและยังใชกัน
อยูในการพูดตลอดจนการเขียนในสวนตางๆ ของประเทศอินเดีย ตั้งแตเหนือแควนแคชเมีย (กัษมีร)
จนถึงใตคือแหลมโคโมรินและตั้งแตตะวันออก คือ กัลปกันตาจนถึงตะวันตกคือบอมเบ ภาษา

5. 7
สันสกฤตนี้ผูเปนเจาของยกยองวามีสําเนียงไพเราะ แตงถูกตองตามหลักไวยากรณที่สมบูรณ (พัฒน
เพ็งผลา. 2541 : 13) อนึ่งภาษาสันสกฤตนี้ ถือวาเปนภาษาของคนที่เจริญรุงเรืองและประเสริฐ (เทว)
ดังนั้น อักษรที่ใชเขียนในภาษาจึงเรียกวา “เทวนาครี” แปลวา อักษรที่ใชในเมืองของเทวดา