Өмнө нь ашиглагдаж байсан учир тэр чигээр нь хуулбарлахгүй байхыг хүсье..

1. Өрхийн төсөв
Гэр бүлийн гишүүдийн хэрэгцээнд шаардагдах орлогын эх үүсвэр,
түүний зарцуулалт, үр дүнгурьдчилан харж мөнгөөр илэрхийлэх
тооцсоныг төсөв зохиох гэнэ. “Энэ нь гэр бүлд бүтээгдэн бий болж буй
хязгаарлагдмал нөөц баялаг буюу орлого, хөрөнгөөр гэр бүлийн нийт
гишүүдийн буюу эхнэр, нөхөр, ээж, аав, үр хүүхдийн эрэлт хэрэгцээг
хангах түүнийг хамгийн зүй зохистойгоор хуваарилах үйл ажиллагаа
юм”.
Өрхийн аж ахуй нь эдийн засгийн чухал субъектын хувьд улс орны
эдийн засгийн амьдралд дараах үндсэн гурван хэлбэрээр оролцдог.
Үүнд:
 Үндэсний орлого бүтээгч буюу үйлдвэрлэгч
 Бараа үйлчилгээгхудалдан авагч буюу хэрэглэгч
 Эдийн засагт хөрөнгө оруулагч
Өрхийнтөсөв нь дараах дөрвөн хэсгээс бүрддэг:
 Өрхийн орлого
 Өрхийн зарлага
 Зарлагаас давсан орлого буюу хуримтлал
 Орлогоос давсан зарлага буюу өр - өрх гэрийн эдийн засгийн
ядуурал буюуэмзэгбайдал
Өрхийн аж ахуйн санхүүгийн нөөц нь дараах эх үүсвэрүүдээс бүрдэнэ:
 Өрхийн гишүүдийн цалин хөлс, туслах аж ахуйн орлого, ногдол
ашиг гэх мэт орлогын эх үүсвэрүүд
 ·Нийгмийн даатгалын сангуудаас хуваарилагдах тэтгэвэр
тэтгэмж, буцалтгүй тусламж
 Хөрөнгийн болон мөнгөний зах зээл дээр байршуулсан хөрөнгийн
ашиг, хүү, шагнал, ногдол ашиг гэх мэт.
Өрхийнорлого
Өрхийн орлого нь өрхийн төсвийн үндэс бөгөөд бүтцийн чухал хэсэг нь
юм. Гэр бүлийн орлого гэдэг нь тогтмол ба тогтмол бус хугацаанд орж
ирж
байгаа бараа, үйлчилгээ мөнгөн орлогыг хэлнэ. Орлого нь өрхийн
гишүүдийн
хэрэгцээнд зарцуулагдана.

2. Тогтмол орлого: цалин , хөдөлмөрийн хөлс, тэтгэвэр, оюутны тэтгэлэг,
тэтгэмжийн хэлбэрээр сар бүр эсвэл тогтоосон хугацаанд авч буй
мөнгөн орлогыг багтаана.20
Хувьсахорлогод: шагнал, урамшуулал, бэлэг, хандив эд зүйлс худалдан
борлуулсаны болох туслах аж ахуйгаас орох орлого бөгөөд цаг үеийн
шинж чанартай орлогууд багтана.
Өрхийн орлогод хэд хэдэн хүчин зүйлснөлөөлдөг. Үүнд:
 Орчин нөхцөл (оршин амьдарч буй газар)
 Мэргэжил боловсролын түвшин
 Нас, хүйс, эрүүл мэнд
 Хөрөнгийн их бага хэмжээний өөрчлөлт
 Хөдөлмөрийн чадварын түвшин
Өрх бүх татвар хураамжаа төлөөд өрхийн төсөвт үлдэж буйнь орлого,
хэрэглээ,хуримтлал гэсэн хэсгүүдэд хуваагддаг.
Орлого = Зарлага+ Хуримтлал
Өрхийнзарлага
Өрхийн гишүүдийн материаллагболон оюуны хэрэгцээгхангахад
өрхийн
зарлагын дийлэнх хэсэгзориулагдах бөгөөд үүний үр дүнд улсорон
нутгийн хэмжээнд бараа үйлчилгээний эрэлтийгхангаж,
нийлүүлэлтийгнэмэгдүүлэх боломж бүрддэг.
 Хэрэглээний зардалд – хоол хүнс, хувцас, байр, цахилгаан,
халаалтын
төлбөр зэрэггэр бүлийн ахуйн хэрэглээндээ шууд худалдан авч буй
бараа
бүтээгдэхүүн үйлчилгээгшууд хэрэгцээ болгож буйг хэлнэ.
 Хэрэглээний бус зардалд – өрх гэр шууд хэрэглэдэггүй хөрөнгө
оруулалт
буюу хадгаламж, орлогын түрээс, байрны түрээс, хандив зээл зэрэг
орно.
Мөн мөнгөн торгууль, хулгайд алдсан эд зүйлс, мөрийтэй тоглоом үэрэг
гэр бүлд шууд хэрэглэгдэггүй гэнэтийн зарлагууд орно.26

3. Өрхийнхадгаламжгэдэгнь:
Төлөвлөсөн орлогоос зардлаа нөхөөд үлдсэн хэсгийг өрхийн төсвийн
зарлагаас давсан орлого гэж үзнэ. Зарлагаас давсан орлого нь тухайн
цаг хугацааны /сар, ЖИЛИЙН / тэр айлын өрхийн хуримтлал буюу
дараагийн хугацаанд ашиглах нэмэгдэл эх үүсвэр болдог.
Хуримтлал буюу нэмэгдэлэхүүсвэрийгдараах байдлаар ашиглаж
болно.
1. Өрхийн орлогыг ашигтай байдлаар нэмэгдүүлэхийн тулд.
2. Өрхийн гишүүдэд оюуныхөрөнгө оруулалтхийх зорилгоор
3. Амьдралын нөхцөлөө сайжруулахад
4. Хэрэглээний сонголт өөрчлөхөд
Өрхийн төсөвт дараах 2 төрлийн татвар байна.
Үүнд :
1. Хүн амын орлогоосшуудавах хүн амын орлогын албан татвар
Монгол улсад Хүн амын орлогын албан татварыг орлогоос 10 %-р
тооцож авдаг. Жишээлбэл : 500000 орлоготой хүний НДШ-н 10%-г хасаад
үлдсэн дүнгээс нь ХАОАТ-г 10 % -р тооцож авна.
2. Өрхийн төсвийн зарлагад шингэсэн буюу бүтээгдэхүүн
үйлчилгээний үнэдшингэсэн татварбуюунэмэгдсэн өртгийн
албан татвар
Тухайлбал : Хэрэглэгчийн худалдан авч буй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд
шингэсэн байх бөгөөд энэ шууд бус татвар буюу гэр бүлийн нуруун дээр
ачаа болдог татварын нэг төрөл юм. НӨАТ-г 10 %-р тооцож авдаг.

4. Хүснэгт 1. Нэг өрхийн сарын дундаж нийт орлого
Орлогын төрөл 2009 он 2010 он 2011 он 2012 он 2013 он
Нийт орлого, нийслэлийн дундаж 487093 529302 697554 983911 1097813
1. Мөнгөн орлого, бүгд 475803 514069 676392 948855 1057430
Цалин хөлс 292858 325901 428609 534713 630724
Тэтгэвэр тэтгэмж 74915 70061 122679 169977 168332
Өрхийн үйлдвэрлэл,
үйлчилгээний орлого
66051 62059 63841 150483 142442
Бусад 41979 56048 61264 93682 115932
2. Бусдаас үнэгүй авсан 11187 13895 19724 31699 36361
3. Өөрийн хувийн аж ахуйгаас
бэлтгэсэн хүнсний бүтээгдэхүүн
103 1338 1437 3358 4022
Нийт орлого, улсын дундаж 402525 448027 573541 819996 959247
Нийслэл, улсын дунджийн зөрүү 84568 81275 124013 163915 138566
Зураг 1. Өрхийн мөнгөн орлогын бүтэц

5. Хүснэгт 2. Нэг өрхийн сарын дундаж зарлага
Зарлагын төрөл 2009 он 2010 он 2011 он 2012 он 2013 он
Нийт зарлага, нийслэлийн
дундаж
499212 534882 672535 957902 1042471
1. Мөнгөн зарлага, бүгд 487922 519649 651373 922845 1002088
Хүнсний 161815 179747 229153 279951 308910
Хүнсний бус бараа,
үйлчилгээний зарлага
326107 339902 422220 642895 693178
2. Бусдаас үнэгүй авсан 11187 13895 19724 31699 36361
3. Хувийн аж ахуйгаас
хэрэглэсэн
хүнсний бүтээгдэхүүн
103 1338 1437 3358 4022
Нийт зарлага, улсын дундаж 437602 450206 577406 820263 961677
Нийслэл, улсын дунджийн
зөрүү
61610 84676 95129 137639 80794
Зураг 2. Өрхийн мөнгөн зарлагын бүтэц

6. ХҮНСНИЙ ХЭРЭГЛЭЭ
Нийслэлд амьдарч буй нэг хүний жилд хэрэглэсэн сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, мах, махан
бүтээгдэхүүн, гурил, гурилан бүтээгдэхүүн, ургамлын тосны хэрэглээ улсын дунджаас
доогуур, харин өндөг, хүнсний ногоо, төмс, цөцгийн тос, жимс, жимсгэний жилийн
дундаж хэрэглээ нь улсын дунджаас нилээд дээгүүр байна. Тодруулбал, 2012 оны
байдлаар нэг хүний жилд хэрэглэсэн сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээ 68.0 килограм,
мах, махан бүтээгдэхүүний хэмжээ 16.9 килограм, гурил, гурилан бүтээгдэхүүний
хэрэглээ 2.5 килограмаар улсын дунджаас доогуур, өндөгний хэрэглээ 42 ширхэг,
хүнсний ногооны хэрэглээ 9.8 килограм, төмсний хэрэглээ 6.0 килограм, цөцгийн тосны
хэрэглээ 1.4 килограмаар улсын дунджаас дээгүүр байна.
Хүснэгт 3. Хүнсний зарим бүтээгдэхүүний нэгхүний жилийн дундаж
хэрэглээ, жишсэн хүнээр, кг
Нэр төрөл 2010 он 2011 он 2012 он 2013 он
Улсын
дундаж
Улаан
баатар
Улсын
дундаж
Улаан
баатар
Улсын
дундаж
Улаан
баатар
Улсын
дундаж
Улаан
баатар
Мах, махан
бүтээгдэхүүн
100.8 76.8 98.4 80.8 98.2 81.3 97.4 81.7
Сүү, сүүн
бүтээгдэхүүн
126.0 69.6 145.2 85.1 160.7 92.7 161.1 94.9
Цөцгийн тос 3.6 6.0 3.6 5.3 3.7 5.1 3.7 4.6
Гурил,
гурилан
бүтээгдэхүүн
128.4 128.4 129.6 132.7 125.8 123.3 121.2 119.3
Будаа 20.4 20.4 20.4 20.9 21.4 21.8 21.7 21.7
Сахар,
чихрийн зүйл
16.8 15.6 16.8 16.7 17.1 17.4 16.5 16.7
Өндөг
/ширхэг/
32 62 37 75 38 81 43 87
Төмс 39.6 50.4 40.8 52.9 38.9 44.9 37.8 44.7
Хүнсний ногоо 21.6 31.2 22.8 33.6 23.5 33.3 24.4 34.6
Жимс,
жимсгэнэ
8.4 8.4 8.4 9.6 8.3 9.3 8.7 9.4
Мал,
ургамлын
гаралтай тос
6.0 6.0 6.0 6.1 6.2 5.7 6.1 5.8

7. Хүснэгт 4. Нэг хүнд сард ногдох хүнсний зарим бүтээгдэхүүний хэрэглээ,
жишсэн хүнээр, кг
Нэр төрөл 2005 он 2006 он 2007
он
2008
он
2009 он 2010 он 2011 он 2012
он
Мах, махан
бүтээгдэхүүн
6.7 6.5 6.4 6.3 6.3 6.4 6.7 6.8
Сүү, сүүн
бүтээгдэхүүн
5.5 5.7 6.9 6.8 6.1 5.8 7.1 7.7
Цөцгийн тос 0.3 0.4 0.5 0.5 0.5 0.5 0.4 0.4
Өндөг
/ширхэг/
2 2 4 5 5 5 6 7
Гурил,
гурилан
бүтээгдэхүүн
10.4 10.4 11.1 11.0 10.8 10.7 11.1 10.3
Сахар,
чихрийн зүйл
1.3 1.2 1.6 1.6 1.7 1.3 1.4 1.4
Будаа 2.3 2.3 2.0 1.6 1.6 1.7 1.7 1.8
Жимс,
жимсгэнэ
1.0 0.7 1.0 0.9 1.0 0.7 0.8 0.8
Төмс 4.5 4.2 4.5 4.7 4.4 4.2 4.4 3.7
Хүнсний ногоо 2.5 2.9 2.9 2.5 2.7 2.6 2.8 2.8
Мал,
ургамлын
гаралтай тос
0.9 0.7 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5

8. Гүйцэтгэсэн : О.Гэрэлтуяа / B151320038 /
М.Шинэбаяр / B151030071 /
Шалгасан : Т.Сүмжидмаа / /
Улаанбаатар 2015