1. 187
9. НИЙГМИЙН ДААТГАЛЫН САНГИЙН ТӨСӨВ
9.1 Нийгмийн даатгалын сан
Нийгмийн даатгалын сан нь Засгийн газрын тусгай сангуудын дотроос онцгой сан гэж үзэж
болно. Иймд нийгмийн даатгалын сангуудын санхүүгийн чадавхийг сайжруулах, нийгмийн
даатгалын хамгийн зөв тогтолцоог бий болгох, насжилтийн цаг хугацааны боломжид тулгуурласан
хөрөнгө оруулалтын үр ашигтай хувилбарыг сонгох зэрэг олон чухал асуудал тулгараад байна.
Нийгмийн даатгалын сан 5 сангаас бүрдэж байна.
Хүснэгт 10.1 Нийгмийн даатгалын сан тус бүрээр өнөөгийн байдал
2010 оны ХБГ 2011 оны төсөл
САНГИЙН НЭР
2010-01-01-
ний
үлдэгдэл
орлого зарлага
2010-12-
31-ны
үлдэгдэл
2011-01-
01-ны
үлдэгдэл
орлого зарлага
2011-12-
31-ны
үлдэгдэл
3.Нийгмийн даатгалын сан 198,213.7 514,902.4 518,634.2 194,481.9 194,481.9 632,387.5 604,025.2 222,844.2
Үүнээс:
а.Тэтгэвэрийн даатгалын сан 37,653.6 374,749.7 376,769.6 35,633.7 35,633.7 449,928.5 455,192.2 30,370.0
б.Тэтгэмжийн даатгалын сан 19,849.5 16,727.7 27,324.2 9,253.0 9,253.0 18,896.6 30,836.9 -2,687.3
в.ҮОМШӨ-ний даатгалын сан 18,361.1 24,148.0 18,580.0 23,929.1 23,929.1 30,930.0 20,940.6 33,918.5
г.Ажилгүйдлийн даатгалын
сан
38,372.1 17,270.2 9,305.9 46,336.4 46,336.4 19,573.6 8,745.5 57,164.5
д.Эрүүл мэндийн даатгалын
сан
83,977.4 82,006.8 86,654.5 79,329.7 79,329.7 113,058.8 88,310.0 104,078.5
Монгол Улсын иргэн бүр ирээдүйдээ нийгмийн баталгаандаа итгэлтэй байх нөхцлийг
бүрдүүлэх чиглэлээр хамралтын хүрээг өргөтгөх шаардлагатай байгаа бөгөөд одоогийн байдлаар
даатгалд хамрагдах заавал даатгуулагчдын тоог (эрүүл мэндийн даатгалаас бусад) 2011 онд 514.6
мянган хүнээр тооцсон нь 2010 оны хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээс 2.0 пунктээр өсч байна. Гэхдээ энэ
нь нийт даатгалд хамрагдвал зохих иргэдийн дөнгөж 40 хувьд хүрэхгүй байгаа нь хангалтгүй
үзүүлэлт юм.
Нийгмийн даатгалын хамралтын хүрээг өргөтгөх гол арга зам бол ажил олгогч бүрийг
ажиллагсдаа нийгмийн даатгалд хамруулах шаардлагыг өндөржүүлэх явдал гэж үзэж байна. Энэ
оны эхний хагас жилийн байдлаар 22.2 мянган ажил олгогч нийгмийн даатгалын санд шимтгэл
төлж байгааг өнгөрсөн оны гүйцэтгэлтэй харьцуулахад 900 гаруй аж ахуйн нэгжээр нэмэгдсэн
байна. Ирэх 2011 оны хувьд 2010 оны хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээс 8.0 хувиар нэмэгдүүлэн 25.0
мянган аж ахуйн нэгж хамрагдана гэж тооцлоо.
Нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалд хамрагдах нийт даатгуулагчийн тоог 2011 онд
2,291.7 мянган хүнээр төлөвлөсөн нь нийт хүн амын 82.2 хувь болж, хамралтын түвшин энэ
оныхоос 1.5 хувиар нэмэгдэнэ. Гэхдээ эрүүл мэндийн даатгалд хамрагсдын 60 хувийг төрөөс
даатгалыг нь хариуцаж байгаа иргэд байна. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг
зохистой хэмжээнд байлгах замаар сангуудын орлогын баазыг бэхжүүлэх шаардлагатай байна. Аж
ахуйн нэгжид үзүүлж байгаа татварын дарамтыг багасгах чиглэлээр 2007 онд ажил олгогчоос
төлөх нийгмийн даатгалын шимтгэлийг бараг 2 дахин бууруулсан. Энэ байдлаас болж тэтгэврийн
болон тэтгэмжийн даатгал алдагдалтай болоод байна. Тухайлбал,
Нийгмийн даатгалын санд 2011 онд 449.9 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлж, 455.2 тэрбум
төгрөгийг тэтгэврийн зардалд зарцуулж 5.3 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байхаар байгаа бол
тэтгэмжийн даатгалын сан 18.9 тэрбум төгрөг төвлөрүүлж, 30.8 тэрбум төгрөгийг тэтгэмжид
зарцуулж 11.9 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байхаар тус тус төлөвлөгдөж байна. Даатгалын
сангийн нийт орлогын 49.4 хувийг ажил олгогчийн төлөх шимтгэлээр, 43.3 хувийг даатгуулагчийн
шимтгэлээр, 7.3 хувийг бусад эх үүсвэрээс бүрдүүлэхээр тооцлоо.

2. 188
Шимтгэлийн орлогын өсөлтийн 30 хувийг даатгалын хамралтыг өргөтгөх замаар, 70 хувийг
дундаж цалингийн өсөлтөөр хангана.
Нийгмийн даатгалын сан тус бүрээр авч үзвэл:
9.2 Тэтгэврийн даатгалын сан
Нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авч буй иргэдийн тоо, өмнөх жилүүдийн
харьцуулсан судалгаанаас үзэхэд жилд дунджаар 22-28 мянган хүн шинээр тэтгэвэр тогтоолгож,
16-25 мянган тэтгэвэр авагчдын тэтгэвэр зогсоогдож, тэтгэвэр авагчид жилд 6.4-7.0 мянган хүнээр
нэмэгдэж байна.
Хүн амын наслалтын судалгаанаас үзэхэд 2011 онд өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох
эрэгтэй (60 нас) 5.7 мянга, эмэгтэйчүүд (55 нас) 11.5 мянга, 2012 онд эрэгтэй (60 нас) 7.3 мянга,
эмэгтэй (55 нас) 11.7 мянга, 2013 онд эрэгтэй (60 нас) 7.5 мянга, эмэгтэй (55 нас) 13.0 мянган хүн
байна.
Тэтгэврийн даатгалын сангийн зардлын төсвийн 2011 оны төсөл, 2012-2013 оны төсөөллийг
тооцохдоо дээр дурьдсан нөхцөл, өмнөх онуудын тэтгэвэр авагчдын тооны цэвэр өсөлт, дундаж
тэтгэврийн өсөлт, 2008, 2009 оны тэтгэврийн зарлагын гүйцэтгэл болон 2010 оны хүлээгдэж
байгаа гүйцэтгэлд үндэслэсэн болно.
Нийт тэтгэвэр авагчдын 32-35 орчим хувь нь төрөөс тэтгэврийг хариуцах 1995 оноос
өмнө буюу цэргийн тэтгэвэр тогтоолгосон иргэд байна. 1995 оноос өмнө өндөр насны тэтгэвэр
тогтоолгосон иргэдийн тоо жилд дунджаар 2 мянга орчим хүнээр буурч байна. 1995 оноос өмнө
тэтгэвэр тогтоолгосон тэтгэвэр авагчдын тоог нэгтгэн хүснэгт 2-т харуулбал:
Хүснэгт 10.2
2008 2009 2010 2011 2012 2013
1995 оноос өмнө тэтгэвэр
тогтоолгосон тэтгэвэр авагчийн
тоо
112,283 104,581 97,977 94,534 91,308 88,224
Үүнээс: өндөр насны тэтгэвэр
авагчдын тоо
77138 72578 70112 67896 65845 63750
Нийгмийн даатгалын тухай хуулийн дагуу 1995 оноос тэтгэвэрт гарсан болон цэргийн
тэтгэвэр авагчдын тэтгэвэр олгоход шаардагдах зардлыг төрөөс санхүүжүүлдэг. Энэ зориулалтаар
төсвөөс тэтгэврийн даатгалын санд 167.9 тэрбум төгрөг олгоно. Тэтгэврийн даатгалын сангийн
нийт зардалд өндөр насны тэтгэвэр 72.2 хувь, тахир дутуугийн тэтгэвэр 12.8 хувь, тэжээгчээ
алдсны тэтгэвэр 7.9 хувь, цэргийн тэтгэвэр 7 хувийг тус тус эзэлж байна.
Тэтгэврийн даатгалын сангаас 2011 онд 455.2 тэрбум төгрөг зарцуулахаар төлөвлөсөн
бөгөөд энэ нь 2010 оны хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлтэй харьцуулахад 20.8 хувь буюу 78.7 тэрбум
төгрөгөөр өссөн байна. Төр засгаас гаргасан шийдвэрийн дагуу нийгмийн даатгалын сангаас олгох
тэтгэврийн хэмжээг 2010 оны 10 сараас 30 хувиар нэмэгдүүлсэн нь зардлын өсөлтөд голчлон
нөлөөлсөн байна. Тэтгэврийн доод хэмжээний өсөлтийг сүүлийн 5 жилд тэтгэвэр нэмэгдүүлэх
талаар Засгийн газраас авсан арга хэмжээтэй уялдуулсан байдлаар харуулбал:
График 10.1 Хувь тэнцүүлсэн болон бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээ /төгрөгөөр/

3. 189
График 10.2. Тэтгэврийн даатгалын сангийн зарлага, тэтгэвэр
авагчдын тоо, дундаж тэтгэвэр /тэрбум төгрөгөөр/
10.3 Тэтгэмжийн даатгалын сан
Тэтгэмжийн даатгалын санд 2011 онд 18.9 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрч, 30.8 тэрбум
төгрөгийг хөдөлмөрийн чадвар түр алдсаны тэтгэмж, жирэмсэн, амаржсан эхийн болон
оршуулгын тэтгэмжид зарцуулж, 11.9 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллахаар байна.
Хүснэгт 10.3. Тэтгэмжийн даатгалын сангийн зарлагын өөрчлөлтийн нөлөөлөл
2010 ХБГ
(сая.төг)
2011
(сая.төг)
Өөрчлөлт
/сая.төг/
Нөлөөлөл (хувь)
Хүний
тооны
өөрчлөлтөөс
Дундаж
тэтгэмжийн
өөрчлөлтөөс
Хөдөлмөрийн чадвар тvр алдсаны
тэтгэмж
5,004.7 5,778.1 773.4 67.0 33.0
Жирэмсний болон амаржсаны тэтгэмж 17,764.0 21,060.9 3,296.9 46.1 53.9
Оршуулгын тэтгэмж 3,930.0 3,990.0 60.0 100.0 -
Бусад 7.9
Нийт 26,698.7 30,836.9 4,138.2
Тэтгэмжийн даатгалын сангийн орлого зарлагаа бүрэн нөхөж чадахгүй алдагдалтай
ажиллаж байгаа нь тэтгэмжийн даатгалын шимтгэлийн хувийг 2007 онд бууруулсантай холбоотой.
2007-2010 онуудад алдагдлыг өмнөх жилүүдэд хуримтлагдсан чөлөөт үлдэгдлээс санхүүжүүлсээр
ирсэн бол 2010 оны хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээр сангийн үлдэгдэл 9.3 тэрбум төгрөг байгаа
бөгөөд энэ нь 2011 оны алдагдлыг бүрэн нөхөж чадахгүй байдалд хүрээд байна.
27000 34500 37500 45000 54000
7020040000 51750 56250
67500
81000
105300
2006.12 2007.02 2007.07 2007.1 2008.01 2010.10.
бүрэн тэтгэвэр хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэр
280.4 286.5 293.4 293.1 302.1 306.2
158.8 232.8
327.4 332.1 368.8
455.353.9
71.4
94.4 95.1
104.1
123.8
2006 он 2007 он 2008 он 2009 он 2010 хбг 2011 он төсөл
хүний тоо дундаж тэтгэвэр зарлага

4. 190
Иймд 2011 оноос тэтгэмжийн даатгалын шимтгэлийн хэмжээг хамгийн багаар бодоход 1
хувиар нэмэгдүүлэх шаардлагатай бөгөөд энэхүү арга хэмжээг хэрэгжүүлэхгүй бол уг сан нь
алдагдлаа нөхөх эх үүсвэргүй болно. Шимтгэлийн хэмжээг 1 хувиар өсгөхөд дунджаар 19.0
тэрбум төгрөгөөр сангийн орлого нэмэгдэж тус сангийн орлого, зарлагын тэнцэл хангагдана.
Хэрвээ энэ арга хэмжээг хэрэгжүүлэхгүй бол тэтгэмжийн зардлын төрлийг хумих буюу
тэтгэмж олгох хувь хэмжээг бууруулах талаар шийдвэр гаргах, эсвэл зардлын дутагдах эх
үүсвэрийг төрөөс санхүүжүүлэх нөхцөл бий болно.
10.4 Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалах өвчин (ҮОМШӨ)-ий даатгалын сан
ҮОМШӨ-ний даатгалын санд 2011 онд 28.1 тэрбум төгрөгийн шимтгэлийн орлого
төвлөрүүлэхээс гадна 1995 оноос өмнө ҮОМШӨ-ний улмаас тахир дутуу болсон иргэдийн
тэтгэвэрт төсвөөс 2.8 тэрбум төгрөг нийт 30.9 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлж 20.9 тэрбум
төгрөгийг тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр, сувиллын хувьсах зардал, урьдчилан сэргийлэх арга
хэмжээний зардалд зарцуулахаар төлөвлөв.
Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалах өвчний даатгалын сангийн хөдөлмөрийн
чадвар түр алдсаны тэтгэмжийн хэмжээ хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээс 17.7 хувиар нэмэгдэнэ.
Нэмэгдлийн 54.2 хувь нь тэтгэмж авагчдын тооны өсөлтөөс, 45.8 хувь нь дундаж тэтгэмжийн
нэмэгдлээс, хиймэл эрхтэн, засал эмчилгээний зардал 21.9 хувь өсч, 69.3 хувь нь хүний тооны
өсөлтөөс, 30.7 нь дундаж тэтгэмжийн нэмэгдлээс, рашаан сувилалд ирж очих унааны зардал 13.8
хувиар өсч, 13.1 хувь хүний тооны нэмэгдлээс, 86.9 хувь нь дундаж тэтгэмжийн өсөлтөөс тус тус
нөлөөлж байна.
10.5 Ажилгүйдлийн даатгалын сан
Ажилгүйдлийн даатгалын санд орох шимтгэлийн орлогыг 2011 онд 19.6 тэрбум төгрөгөөр
төлөвлөлөө. Уг сангаас 2011 онд 8.7 тэрбум төгрөгийг ажилгүйдлийн тэтгэмж, мэргэжил
дээшлүүлэх давтан сургалтанд хамруулах зардал, хөдөлмөр эрхлэлтийн албаны зардлыг
санхүүжүүлэхээр тооцлоо.
10.6 Эрүүл мэндийн даатгалын сан
2010 онд эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоог олон улсын жишигт ойртуулах зорилгоор
эрүүүл мэндийн даатгалын үйлчилгээг өргөтгөж, төлбөрийн аргыг оношийн хамааралтай бүлгээр
нь санхүүжүүлэх зарчимд шилжих, эрүүл мэндийн даатгалын сангийн ашиглалтыг сайжруулах,
эрүүл мэндийн даатгалын ач холбогдлыг ард иргэдэд мэдрүүлэх чиглэлийг баримтлан эрүүл
мэндийн даатгалын сангаас санхүүжүүлэх тусламж, үйлчилгээний хувьсах зардлын хэмжээг
шинэчлэн тогтоосон.
Энэ ажлын хүрээнд эрүүл мэндийн даатгалын сангаас санхүүжүүлэх тусламж,
үйлчилгээний зардлыг өртөг ойролцоо 22 оношийн бүлгээр санхүүжүүлж байсныг 115 оношийн
хамааралтай бүлгээр ангилж, дундаж өртгийн жинг 0.9942 буюу 8.1 хувиар нэмэгдүүлж, II, III
шатлалын эмнэлгүүдийн тусламж, үйлчилгээний зардлыг 50.0-180.0 мянган төгрөг байсныг 200.0
мянган төгрөг болгон тогтоосон, оношлогоо шинжилгээ болон удаан хугацааны нөхөн сэргээх
эмчилгээ, хөнгөвчлөх эмчилгээний тусламж, үйлчилгээний төрөл шинээр нэвтрүүлэн,
даатгуулагчид үзүүлэх тусламж, үйлчилгээний хувьсах зардлын даатгалын сангаас олгох хэмжээг
нэмэгдүүлсэн өөрчлөлтийг энэ онд хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэхүү төлбөрийн шинэ аргыг
нэвтрүүлснээр эрүүл мэндийн даатгалын сангаас олгох санхүүжилтийн хэмжээ харьцангуй
нэмэгдсэн болно.
Мөн Эрүүл мэндийн салбар зөвлөлийн 2010 оны 3 дугаар сарын 9-ний өдрийн “Эрүүл
мэндийн даатгалын сангаас үнийн хөнгөлөлт олгох эмийн тухай” 03 дугаар тогтоолоор
хөнгөлөлттэй үнээр олгох 107 төрлийн эмийг 135 төрлийн 362 нэрийн эмээр өргөтгөж, үнийн дээд
хязгаарыг дунджаар 31.1 хувиар нэмэгдүүлсэн.

5. 191
Энэ арга хэмжээг хэрэгжүүлснээр санд төвлөрүүлсэн эх үүсвэр тухайн жилийнхээ
эрүүл мэндийн үйлчилгээнд бүрэн ашиглагдахгүй санд үлдэж хуримтлагдаж байсан эрүүл
бус тогтолцоог залруулсан болно. Тухайлбал, 2010 оны хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээр 82
тэрбум төгрөг санд төвлөрүүлж 86.6 тэрбум төгрөг зарцуулахаар байна.
Ирэх 2011 оны тухайд эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийн орлогоор нийт 113.1 тэрбум
төгрөгийг төвлөрүүлж, түүний 57.9 хувь буюу 65.4 тэрбум төгрөгийг сангаас улсын эмнэлгүүдэд
олгох санхүүжилтэд, 16.8 хувь буюу 19 тэрбум төгрөгийг хувийн эмнэлэг, рашаан сувилалын
зардал болон эмийн үнийн хөнгөлөлтөд, 3.5 хувь буюу 4 тэрбум төгрөгийг бусад зардалд тус тус
зарцуулахаар төлөвлөв.