1. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
Оршил
Монгол улс 1990-ээд оноос зах зээлийн тогтолцоонд шилжих стратегийн зорилгыг
хэрэгжүүлэх хугацаанд хийсэн шинэчлэлийн нэг нь нийгмийн даатгалын тогтолцоог зах
зээлийн харилцааны жишигт нийцүүлсэн явдал юм. Төрөөс нийгмийн даатгалын талаар
баримтлах бодлогыг боловсруулахдаа эдийн засаг зах зээлийн харилцаанд шилжиж буй
үед өмчийн олон хэвшил буй болсон. Мөн иргэдийн нийгмийн хамгааллын төлөө зөвхөн
төр төдийгүй аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэд өөрсдөө хариуцлага хүлээх шаардлага
гарсан.
Энэ ажлын гол зорилго нь Монгол улсын тэтгэврийн тогтолцоог судлаж, түүний
хөрөнгийн эх үүсвэр, хуваарилалтыг оновчтой болгох замаар тэтгэврийн тогтолцоог
хэрхэн боловсронгуй болгож болох вэ гэдгийг харуулахыг зорьлоо. Монгол улсад ямар
тэтгэврийн тогтолцоо хэрэгжиж байсан, одоо ямар тэтгэврийн тогтолцоотой байгаа,
цаашид ямар тогтолцоотой болох, түүнийг хэрхэн сайжруулж болох вэ гэх мэт асуудлыг
тодорхойлоход чиглүүллээ.
1

2. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
Тэтгэврийн тогтолцооны агуулга
“Нийгмийн даатгал” нь иргэн, төр, аж ахуйн нэгж, байгууллагаас зохих журмын
дагуу шимтгэл төлж, нийгмийн даатгалын сан бүрдүүлэх, даатгуулагч өндөр наслах,
хөдөлмөрийн чадвараа алдах, өвчлөх, ажилгүй болход өөрт нь тэрчлэн даатгуулагс нас
бархад түүний асрамжинд байсан хөдөлмөрийн чадваргүй хүмүүст хууль тогтоомжинд
заасан тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр өгөх агуулга бүхий нийгэм эдийн засгийн арга хэмжээ
юм.
Төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн хамгийн оновчтой арга хувилбар бүхий бодлого
боловсруулахдаа энэ салбарт мөрдөж буй дэлхийн практикт тэтгэврийн тогтолцоонд
улаамжлалт “эв санааны нэгдлийн” болон “өөрийгөө санхүүжүүлэх” тогтолцоо гэсэн 2
хэлбэр ашиглагдаж байна.
Уламжлалт “эв санааны нэгдлийн” тогтолцоо
Уламжлалт “эв санааны нэгдлийн” тогтолцоо гэдэг нь одоогийн даатгуулагчдын
шимтгэлийн орлогоор одоогийн тэтгэвэр авагчдын тэтгэврийг олгож байгаа тогтолцоо юм.
Өөрөөр хэлбэл залуу үеийнхэн настайчуудынхаа тэтгэврийг даана гэсэн үг юм. Энэ арга
нь бараг дэлхийн улс орон болгонд оршдог. Мөн үүнийг хуваарилалтын тогтолцоо ч гэдэг.
Энэ утгаараа хуваарилалтын тогтолцоо гэдэг нь ажил олгогч, даатгуулагчдын төлсөн
шимтгэлийн орлогоос тэтгэвэр авагчдын хөрөнгийг санхүүжүүлж орлогоороо зарлагаа
нөхөх зарчмаар ажиллахыг хэлнэ. Хамгийн өндөр хөгжилтэй орнуудад дундаж наслалтын
түвшин өсөж төрөлт багассанаар тэтгэвэрт гарсан нэг хүнд ноогдох ажиллагсдын тоо
сүүлийн 40 жилийн турш буурсаар байна.
“Өөрийгөө санхүүжүүлэх” тогтолцоо
Өөрийгөө санхүүжүүлэх тогтолцоо гэдэг нь ажиллагсад тэтгэврийн насанд зориулж
хөрөнгө хуримтлуулахыг хэлнэ. Ажилтны тэтгэврийн хэмжээ нь тухайн ажилтны төлж
ирсэн шимтгэлийн хэмжээ болон түүний хөрөнгө оруулалтын ашгийн хэмжээгээр
тодорхойлогддог.
Өөрийгөө санхүүжүүлэх тогтолцоог бүрэн хуримтлалын болон хагас хуримтлалын
тогтолцоо гэж ангилдаг.
2

3. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
Бүрэн хуримтлалын тогтолцоо гэдэг нь даатгуулагчын тэтгэврийн даатгалын санд
насан туршдаа төлсөн шимтгэл нь уг иргэний тэтгэвэрт зориулагдаж, шимтгэлийн
хуримтлал нь зөвхөн өөрийгөө бүрэн санхүүжүүлэх зарчмаар ажиллахыг хэлнэ.
Хагас хуримтлалын тогтолцоо гэдэг нь хуваарилалтын болон хуримтлалын аргыг
хослуулан хэрэглэж, хуваарилалтын зарчмыг бүрэн хуримтлалын тогтолцоонд үе
шаттайгаар шилжүүлэхийг хэлнэ.
Өөрийгөө санхүүжүүлэх тогтолцоонд олон хэлбэр байдаг. Эдгээр нь тус бүрдээ өвөрмөц
онцлогтой ба давуу болон сул талтай. Эдгээрийг товчхон авч үзвэл
•
Нөөцийн сангийн хэлбэр
Энэ нь Засгийн газраас шимтгэлийг цуглуулж хөрөнгө оруулалт хийдэг тогтолцоо юм.
Иймд нөөцийн сангийн хэлбэрт хөрөнгө оруулалтыг хувийн тэтгэврийн сангийн
менежерүүд хийдэггүй.
•
Сайн дурын өөрийгөө хэсэгчлэн санхүүжүүлэх хэлбэр
Энэ нь хөгжингүй орнуудад ихээхэн ажиглагддаггүй. Учир нь хөгжингүй орны засгийн
газрууд уг тогтолцоог хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх хэрэгсэл болгон ашиглаж заавал
оролцох тогтолцооны эрсдлээс сэрэмжлэн тэтгэврийн хадгаламжийг нэмэгдүүлэх
бололцоог олгодог.
•
Заавал оролцох өөрийгөө хэсэгчлэн санхүүжүүлэх хэлбэр
Энэ нь саяханаас нэвтэрч эхэлж байгаа бөгөөд анх Аргентинд хэрэгжүүлсэн. Энэ хэлбэр
нь уламжлалт “эв санааны нэгдлийн” зарчимд тулгуурладаг ба тэтгэврийн хувийн дансанд
сайн дурын үндсэн дээр шимтгэд төлөх явдлыг зөвшөөрсөн хэсгээс бүрджээ. Өөрийгөө
санхүүжүүлэх тогтолцоонд шилжих нь одоогийн тэтгэвэр авагчдад төлөх хөрөнгийн эх
үүсвэрийг бууруулах сул талтай.
•
Заавал оролцох өөрийгөө бүрэн санхүүжүүлэх хэлбэр
Үүнийг 1981 оноос Чили улс эхэлж нэвтрүүлжээ. Энд улсаас олгох тэтгэврийн тогтолцоо
нь бүхлээрээ өөрийгөө санхүүжүүлэх хувийн тогтолцоо болсон. Аливаа улс орон энэ
хэлбэрт шилжихэд Засгийн газар нь илүүдэл хөрөнгө сайтай бол амжилттай хэрэгжинэ
гэсэн үг.
Тэтгэврийн шинэчлэлд Өөрийгөө санхүүжүүлэх тогтолцоог илүү үзэх болсны учир нь:
-
Өөрийгөө санхүүжүүлэх тогтолцооны элементийг уламжлалт тогтолцоотой
хослуулсан хэлбэр нь эрсдэл багатай. Учир нь өөрийгөө санхүүжүүлэх
тогтолцооны элемент нь ажиллах хүч, хүн ам зүйн өөрчлөлттэй холбоотой
эрсдлийг бууруулдаг.
3

4. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
-
Ижил хэмжээний шимтгэлд өөрийгөө санхүүжүүлэх тогтолцоо нь арай ахиу
хэмжээний тэтгэвэр тэтгэмж олгодог. Энэ нь уламжлалт эв санааны нэгдлийн
тогтолцооноос хямд төсөр байдаг.
-
Өөрийгөө санхүүжүүлэх тогтолцоо нь дотоодын хуримтлалын хадгаламжийн
хэмжээг өсгөн улмаар эдийн засгийн өсөлтийг хурдасгадаг. Аливаа эдийн засагт
хадгаламжийн хөрөнгө нь хөрөнгө оруулалтын сан болдог бөгөөд хөрөнгө
оруулалт нь эдийн засгийн өсөлтийн хөдөлгүүр юм.
-
Өөрийгөө
санхүүжүүлэх
тогтолцоо
нь
хөрөнгө
оруулалтын
үр
ашгийг
нэмэгдүүлдэг. Учир нь өөрийгөө санхүүжүүлэх тогтолцоо нь хувийн тэтгэврийн
сангийн хэрэгслүүдээр дамжуулан мөнгийг хөрөнгийн зах зээлд нийлүүлдэг.
Тэтгэвэр бодох арга зүй, аргачлал
Өндөр насны тэтгэвэр бодох томъёо
1. Бүрэн тэтгэврийн хэмжээ
Хүйс
Нас
Даатгагдсан жил
Үндсэн тэтгэвэр
Эр
60
20
5-н жилийн сарын
дундаж цалин х 45% :
100%
Эм
55
20
Тэтгэврийн нэмэгдэл
5-н жилийн сарын
дундаж цалин х 45% :
100%
Сарын цалин х 20иос илүү шимтгэл
төлсөн жил х 1,5% :
100%
Сарын цалин х 20иос илүү шимтгэл
төлсөн жил х 1,5% :
100%
Хүснэгт1
Тэтгэврийн
хэмжээ
Үндсэн тэтгэвэр
+ тэтгэврийн
нэмэгдэл
Үндсэн тэтгэвэр
+ тэтгэврийн
нэмэгдэл
Тахир дутуугийн тэтгэвэр авч байгаад өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох насанд хүрч
өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгосон иргэдийн тэтгэврийг хөдөлмөрийн чадвараа алдсан
жил тутамд 1.0 хувиар бодож нэмэгдүүлнэ.
T=0.01xSax(P+1.5x(Y-20))
T - өндөр насны бүрэн тэтгэвэр
Sa – даатгуулагчийн сонгосон 5 жилийн сарын дундаж цалин
P – 20 жил шимтгэл төлсөн даатгуулагчийн тэтгэвэр бодох хувь
Y – шимтгэл төлсөн нийт жил
2. Хувь тэнцүүлсэн тэтгэврийн хэмжээ
Хүйс
Нас
Даатгагдсан жил
Үндсэн тэтгэвэр
Эр
60
10-20 хүртэл
Эм
55
10-20 хүртэл
5-н жилийн сарын дундаж цалин х
45% : 100% : 240сар х шимтгэл
төлсөн сарын тоо
5-н жилийн сарын дундаж цалин х
Тэтгэврийн
нэмэгдэл
--
Хүснэгт2
Тэтгэврийн
хэмжээ
Үндсэн тэтгэвэр
--
Үндсэн тэтгэвэр
45% : 100% : 240сар х шимтгэл
төлсөн сарын тоо
T=0.01x((SaxCmxP)/240)
T – өндөр насны хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэр
4

5. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
Cm – шимтгэл төлсөн даатгуулагчийн тэтгэвэр бодох хувь
Хөдөлгөөний бэрхшээлтэй тэтгэвэр бодох томъёо
1. Бүрэн тэтгэврийн хэмжээ
Хүснэгт3
Тэтгэврийн
хэмжээ
Хөдөлмөрийн
чадвар алдалтын
хэмжээ /%/
Бүрэн алдсан /70
ба түүнээс дээш
хувь/
Даатгагдсан жил
Үндсэн тэтгэвэр
Тэтгэврийн нэмэгдэл
20
5-н жилийн сарын
дундаж цалин х 45% :
100%
Сарын цалин х 20-иос
илүү шимтгэл төлсөн
жил х 1,5% : 100%
Бүрэн алдсан /70
ба түүнээс дээш
хувь/
Тахир дутуу болхын
өмнөх 5 жилийн 3
жилийх
нь
сарын
дундаж цалин х 45% :
100%
20 жил эсвэл тахир
дутуу болхын өмнөх 5
жилийн 3 жил
5-н жилийн сарын
дундаж цалин х 45% :
100%
--
Шимтгэл төлсөн 5
жилийн
сарын
дундаж цалин х 45% :
100% х хөдөлмөрийн
чадвар алдсан хувь
Сарын цалин х 20-иос
илүү шимтгэл төлсөн
жил х 1,5% : 100%
Хэсэгчлэн /50-70
хүртэл
хувиар
алдсан/
Үндсэн
тэтгэвэр
тэтгэврийн
нэмэгдэл
Үндсэн
тэтгэвэр
Үндсэн
тэтгэвэр
тэтгэврийн
нэмэгдэл
+
+
T=0.0001xIPxSax(P+1.5x(Y-20))
IP – хөдөлмөрийн чадвар алдсан хувь
2. Хувь тэнцүүлсэн тэтгэврийн хэмжээ
Хүснэгт4
Хөдөлмөрийн
чадвар
алдалтын
хэмжээ /%/
Хөдөлмөрийн
чадвараа
50-с
доошгүй
хувиар
алдсан
Даатгагдсан жил
Үндсэн тэтгэвэр
Тэтгэврийн
нэмэгдэл
Тэтгэврийн
хэмжээ
Нийтдээ
доошгүй
даатгагдсан
Сарын дундаж цалин х 45% :
100% х хөдөлмөрийн чадвар
алдсан хувь : 240сар х
шимтгэл төлсөн сарын тоо
--
Үндсэн тэтгэвэр
3-с
жил
Хөдөлмөрийн чадвараа алдсан гэдэгт хөдөлмөрийн чадвараа 70 ба түүнээс дээш хувиар
алдсанг тооцох бөгөөд тахир дутуугийн тэтгэврийг сарын дундаж цалингийн 45%-р
тооцож, 20-с илүү шимтгэл төлсөн жил тутамд сарын дундаж цалингийн 1,5-р бодож
нэмэгдэл олгоно. Өөрөөр хэлбэл ноогдох тэтгэврийг 100%-р бодож олгоно.
T=0.0001x(SaxPxCmxIP)/240
Тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр бодох
1. Бүрэн тэтгэврийн хэмжээ
Нас
барсан
шалтгаан
Ердийн
өвчин,
ахуйн ослын улмаас
Даатгагдсан жил
Үндсэн тэтгэвэр
20
5 жилийн сарын
дундаж цалин х
45% : 100%
Ердийн
өвчин,
ахуйн ослын улмаас
Нас бархын өмнөх 5
жилийн 3 жил
Тахир
дутуугийн
тэтгэвэр авч байгаад
нас барсан
20 жил эсвэл нас
бархын өмнөх 5
жилийн 3 жил
5 жилийн сарын
дундаж цалин х
45% : 100%
5 жилийн сарын
дундаж цалин х
45% : 100%
Тэтгэврийн
нэмэгдэл
Сарын цалин х 20иос илүү шимтгэл
төлсөн жил х 1,5% :
100%
-Сарын цалин х
хөдөлмөрийн
чадвараа
алдсан
жил х 1% : 100%
Хүснэгт5
Тэтгэврийн хэмжээ
Үндсэн тэтгэвэр +
тэтгэврийн
нэмэгдэл
Үндсэн тэтгэвэр
Үндсэн тэтгэвэр +
тэтгэврийн
нэмэгдэл
T=0.0001xDPxSax(P+1.5x(Y-20))
DP – хөдөлмөрийн чадваргүй хүний тоо
5

6. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
2. Хувь тэнцүүлсэн тэтгэврийн хэмжээ
Нас барсан шалтгаан
Ердийн өвчин, ахуйн
ослын улмаас
Даатгагдсан жил
Нийтдээ 5-с доошгүй
жил, үүнээс сүүлийн 1
жил
Үндсэн тэтгэвэр
5 жилийн сарын дундаж цалин х 45% :
100% х хөдөлмөрийн чадваргүй хүний
тоог харгалзан бодох хувь : 100% :
240сар х шимтгэл төлсөн сарын тоо
Хүснэгт6
Тэтгэврийн хэмжээ
Үндсэн тэтгэвэр
T=(0.0001xDP)x((SaxPxCm)/240)
Тэтгэвэр тэтгэмжийн өнөөгийн тогтолцооны судалгаа
Нийгэм хангамж тогтолцооны үед бүх үйлдвэрийн газрыг улс дангаараа өмчилж
нийтээрээ хөдөлмөр эрхэлж хөдөлмөрчин бүр улсын ажил хийж үнэндээ ядуурал гэж
байсангүй. Хүнд, хортой, халуун, газар доорх нөхцөлд хөдөлмөрлөж байсных нь төлөө
ажилчдыг шагнах, төрөлтийг урамшуулах, гавъяа хүртсэн хөдөлмөрчдийг талархан эрт
тэтгэвэрт гаргах нөхцлийг энэ тогтолцоо бүрдүүлжээ. 1990 оноос улс орон чөлөөт
үйлдвэрлэл бүхий зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжиж, өмч хувьчлал хурдсах
тусам нийгэм хангамжийн тогтолцоо тохирохгүй болсон ба эдийн засаг уналтанд орж
улсын төсвийн орлого багасаж нийгэм хангамжийн зардал өссөн байна. Энэ үед НДШ
хураах ажил эмх цэгцгүй болж аж ахуйн нэгж, эзэд төлөх ёстой шимтгэлээ бүрэн төлж
байгааг дүгнэх мэдээлэл байхгүй, шимтгэл төлхөөс зайлсхийх явдал дэлгэрснээс орлого
бүрдүүлэхэд бэрхшээл ихтэй болсон.
1992 оноос өмч хувьчлалын үр дагавараар аж ахуйн нэгж байгууллагын задрал
явагдаж хувийн хэвшил бүрэлдэж эхэлсэн. Ажилгүй хүн ихсэж үйлдвэрлэл үйлчилгээ
унаж эхэлснээс төсвийн орлого огцом буурсан. Зөвхөн улс хариуцан иргэдийн нийгмийн
баталгааг хангадаг тогтолцоо өөрчлөгдснөөс шалтгаалан тэтгэврийн сангийн хуучин
бүтэц, нийгэм хангамжийн бодлого, үйл ажиллагааг нь үндсээр нь өөрчлөх зайлшгүй
шаардлага урган гарсан. Нөгөө талаас тэтгэвэрт гаргагчдын тоо 1991 онд 94 мянган хүнээр
нэмэгдэж тэдгээрийн жил бүрийн өсөлт, тэтгэвэрт зарцуулах нийт хөрөнгийн хэмжээ нь
улсын эдийн засгийн боломжоос давж монголын 2 хүн тутамын 1 нь ямар нэг тэтгэвэр
тэтгэмж авч байсан үе бөгөөд улсаар тэжээлгэх сэтгэлгээ давамгайлсаныг шинэ
тогтолцоогоор халах цаг үе бүрдлээ. Дээрх нөхцлийг харгалзан олон улсын хөдөлмөрийн
байгууллага, нийгэм хангамжийн олон улсын холбоо, зарим орны тэргэжилтний
тусламжтайгаар зах зээлийн нөхцөл дэх нийгмийн хангамж, даатгалын тогтолцооны олон
улсын хандлага, даатгал хөгжсөн орны нийтлэг жишгээс монголд ямар хувилбар ашигтай
гэдгийг судлах ажлыг 1992, 1993 онд зохион байгуулсан. 1993 оны 2 сард үндэсний
семинар зохион байгуулж үүнд УИХ болон засгийн газрын зарим гишүүд, үйлдвэрчний
эвлэлийн байгууллага, яам газрын удирдах ажилтныг оролцуулсан “Монголын нийгмийн
даатгалын үзэл баримтлал, үндсэн консенц”-ийг хэлэлцэн зөвлөмж гаргасан нь нийгмийн
даатгалын хуулийг боловсруулах онол арга зүйн үндэс болсон.
6

7. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
Улс орны эдийн засаг зах зээлийн харилцаанд шилжиж, өмчийн олон хэвмил бий
болж, иргэдийн нийгмийн хамгааллын төлөө зөвхөн төр төдийгүй аж ахуйн нэгж,
байгууллага, эзэд, даатгуулагч, иргэд өөрсдөө хариуцлага хүлээх болсон нөхцөлд хуучин
төлөвлөгөөт эдийн засгийн үеийн нийгэм хангамжийн тогтолцоог хөрөнгийн эх үүсвэрийн
бүрдэлт, эрх зүйн зохицуулалт, зохион байгуулалтын хэлбэр, арга механизмийн хувьд
үндсээр нь өөрчлөх зүй тогтолыг иш үндэс болгон нийгмийн даатгалын хуулиудыг 1994
онд баталж, 1995 оноос улс даяар мөрдүүлжээ. Ажил олгогч, даатгуулагчийн төлөх
нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хэмжээг дор харуулав.
Д/д
1
2
3
4
5
Даатгалын төрөл
Тэтгэврийн даатгал
Тэтгэмжийн даатгал
Үйлдвэрлэлийн осол,
мэргэжлээс шалтгаалсан
өвчний даатгал
Ажилгүйдлийн даатгал
Эрүүл мэндийн даатгал
Дүн
Хүснэгт7
Төлөх шимтгэлийн хувь хэмжээ /%/
Ажил олгогчийн
Даатгуулагчын
хөдөлмөрийн хөлс,
хөдөлмөрийн хөлс,
түүнтэй адилтгах
түүнтэй адилтгах орлогоос
орлогоос
13,5
5,5
1,0
1,0
1,0-3,0
0
0,5
3,0
19,0-21,0
0,5
3,0
10,0
Аж ахуйн нэгж, байгууллага 1995 оноос өмнө хөдөлмөрийн хөлс, түүнтэй адилтгах
орлогоосоо нийгмийн даатгалд 13,5%-р шимтгэл төлж байсан бол 5 төрлийн даатгалын
шимтгэлийг төлж нийтдээ 5,5-7,5%-р нэмэгдүүлж 19-21% болгосон. Даатгуулагч иргэд
даатгалд шилжихээс өмнө шимтгэл төлдөггүй байсан бол мөн орлогоосоо нийтдээ 10%-р
төлдөг журмыг шинээр тогтоосон. Зах зээл өндөр хөгжсөн зарим орны нийгмийн
даатгалын шимтгэлийн хувь, хэмжээтэй харьцуулахад:
Хүснэгт8
Д/д
1
2
3
4
5
6
Улсын нэр
Монгол
Герман
Япон
Франц
Флиппин
Австрали
Дундаж
Монгол улсыг дундажтай
харцуульбал:
Шимтгэлийн
хэмжээ
29
51,2
37,95
41,5
11,5
35,2
34,39
0,84
хувь,
Үүнээс
Ажил олгогч
19
35,2
19,85
24,18
5,55
21
20,80
0,91
Даатгуулагч
10
16
18,1
16,32
5,95
14,2
13,43
0,74
Гадаадын зарим орны тэтгэврийн тогтолцооны судалгаа
Нийгмийн даатгалын төрлүүдээс тэтгэврийн даатгал нь том байр суурь эзэлж
даатгалын сангийн шимтгэлийн орлогын бүтэц нийгмийн даатгалын хөрөнгийн зарлагын
бүтцийн 60-с их хувийг эзэлдэг байна. Цалингийн өөрчлөлттэй шууд уялдуулж тэтгэврийг
тогтоохоос гадна хэзээ ямар хэмжээний тэтгэврийг нэмэгдүүлэхийг засгийн газар нь
шийддэг орнод Солонгос, Пакистан, Флиппин багтана. Орчин үед тэтгэврийн систем нь
7

8. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
дотроо задарч маш олон хэв шинжийг үзүүлэх болсон хэдий ч ямар зарчимд тулгуурлаж
байгаагаар 2 ангилна.
1. Эв хамт ёсон
Залуу ажиллагсад нь тэтгэврийн мөнгийг санхүүжүүлнэ. Хөдөлмөрлөж буй хүн шимтгэл
төлж, энэ шимтгэл нь шууд тэтгэвэр авагчдад очно. Үүндтөрийн оролцоо нэн их бөгөөд
голчлон хуваах хуваарилха үүрэг гүйцэтгэнэ. Үүнийг Европ /Герман/ маягийн капитал
хуваарилах зарчим гэнэ. Олон улсын хэллэгээр Pay-As-You-Go буюу Unfunded Pension
Scheme ч гэдэг.
2. Хувиа борлуулж довоо шарлуулах ёсон
Хүн бүр өөрийнхөө ирээдүйг анхаарах ёстой. Ажил хий, мөнгө хураа, хуримтлал үүсгэ,
түүгээрээ хөгширсөн хойноо амьдар. Үүнийг Америк маягийн капитал хуримтлуулах
зарчим гэнэ. Дэлхий нийтэд үүнийг Funded гэдэг. Хуваарилах системээс ялгаатай нь энэ
системд хуримтлал /хадгаламж/ байнга үүсдэг. Хөдөлмөр эрхлэгч нь тэтгэвэрт гарсныхаа
дараа орлогын эх үүсвэртэй болхын тулд эртнээс сар бүр тусгайлан 1 санд эсвэл аль 1
дансанд тодорхой хэмжээний мөнгөн дүнг шилжүүлэн хуримтлуулдаг. Үүнийг Америк
маягийн гэдэг ч энэ системийг Чили улс амжилттай хэрэгжүүлсэнд тооцогддог. Өнөө үед
Төв Азийн орнуудаас Казакстан шинээр нэвтрүүлж байгаа.
Дээрхи 2 зарчимын давуу болон сул талыг тодорхойлбол:
Зарчимын хэлбэр
Хуваарилах зарчим
Хуримтлуулах зарчим
Давуу тал
хэрэглээг урамшуулдаг
эрсдэлийг сааруулдаг
тогтвортой
-
нийт
хадгаламжийн
хэмжээ өснө
хүүгтйн хүү тооцогдоно
өрсөлдөөн
хувийн эрх чөлөө
Хүснэгт9
Сул тал
хүн
амын
өсөлтөөс
хамаардаг
төрөлтийг бууруулдаг
улс төрийн эрсдэл их
орлогын зөрүү их
сиятемийн эрсдэл их
хэрэглэгчийн эрх ашгийг
хэр хамгаалах вэ?
Зарим улсын туршлагаас авч үзье.
Герман: Хуваарилах системийг сонгодог утгаар нь хөгжүүлж ирсэн орны 1 юм.
Тэтгэврийн системээ хэзээ ч уналтанд орхгүй гэж бардам байсан нь саяхан ч далаад оны
их төрөлтийн үеэр төрөгсөд хэдхэн 10 жилийн дараа тэтгэвэртээ гарч эхэлнэ. Энэ нь уг
системийн санхүүжилтийг эрс хүндрүүлж болно гээд үүний эсрэг эрчимтэй арга авч
эхэлжээ. Гэвч Германы тэтгэврийн систем өнөө үед ч хомсдолд орж эхэлсэн ба заримдаа
төсвөөр аргалж байна. Үүний бурууг шинэчлэлийг хэт оройтуулж эхэлснээс боллоо гэж
үздэг. Энэ улсад тэтгэвэрт гарах насыг уртасгаж байгаа ч энэ нь үйлдвэрчний эвлэлийн
ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарч байгаа. Ирээдүйд 1 тэтгэвэр авагчид оногдох тэтгэврийн
хэмжээ эрс буурах нь ойлгомжтой. Иймээс Герман нь хуримтлуулах системрүү алгуур
шилжиж байгаа юм. Гэхдээ төрийн эрх мэдэл хэвээр байна. Шилжилтийн эхэндээ хос
8

9. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
системтэй байхаар төлөвлөсөн бөгөөд ирээдүйд хуримтлуулах системд бүрэн шилжих
бололцоотойг үгүйсгэхгүй.
Америк: АНУ 1939 оноос хойш хуваарилах зарчимд үндэслэсэн Европ маягийн
тэтгэврийн системтэй байсан. Гэвч төрөлт багассан тул наяад оноос шинэчлэл хийж
холимог системд шилжжээ.Хэдий ихийг төлнө тэр хирээрээ тэтгэвэр авна гэсэн зарчим
үйлчилдэг. Хувь хүн бүр өөрийн гэсэн тэтгэврийн бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх
боломжтой. Гэвч энгийн Америк ажилчдын санхүүгийн мэдлэг дутмагаас нийт
ажиллагчдын хувьд сөрөг нөлөөтэй гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл чадал муутай нь ядуураад
үлдэх нь их. Ямартаа ч АНУ холимог системд шилжсэнээр төрд ирэх байсан санхүүгийн
асар их дарамтаас зайлсхийж чадсан.
Англи: Хуримтлуулах зарчимд үндэслэсэн тэтгэврийн системийг тууштай дэмждэг ч
баруун Европын орнууд холимог системрүү шилжээд эхэлсэн тул энэ ялгаа яваандаа
арилах нь тодорхой. Англичуудын хувьд цалин өндөртэй ажилчид тэтгэвэрт гарсан
хойноо маш өндөр тэтгэвэр авах боломжтой. Ажиллаж байсан газраасаа мөн өөрийн
хувийн хуримтлуулсан сангаас ч орлого олж байдаг. Гэвч бүгд биш. Цалин багатай
ажиллагсдын хувьд нэмэлт тэтгэврийн бүтээгдэхүүн худалдаж авах юм уу эсвэл ямар нэг
байдлаар илүү гаргаж хураах боломжгүй тул тэтгэвэрт гарсан хойноо зөвхөн төрөөс
тэтгэмж авч түүнийхээ хирээр ядуусын эгнээнд шилжих магадлал өндөр байдаг. Английн
систем нь баян ядуугийн ялгааг ихэсгэдэг гэж эх газрыханд шүүмжлэгддэг.
Чили: 1981 оноос эхэлсэн шат дараалсан шинэчлэх хөдөлгөөний үр дүнд энэ орон
хуримтлуулах системд сонгодог утгаар нь хамгийн их дөхсөн улс болжээ. Төрийн мэдлийг
халж улмаар хувийнханд боломжийг нь олгосон нь их амжилтанд хүрсэн байна.
Хуримтлал нэмэгдсэнээр санхүүгийн зах зээл эрчимтэй хөгжиж улмаар эдийн засгийн
сэргэлтийг урамшуулж иржээ.
Казакстан: Энэ улс Чилигийн туршлагаар тэтгэврийн системээ эрс шинчилж эхлээд
байгаа. Газрын баялаг ихтэй энэ орны хувьд тухайн улс тэтгэврийн хуваарилах системээс
гарах үед үүсэх өрийг дарах бүрэн боломжтой.
Тэтгэвэр тогтоолгох насны хязгаарыг бусад орнуудтай харьцуулахад:
Улс
Эр
Эм
Австрали
65
60
Канад
65
65
Герман
65
65
Япон
60
58
Солонгос
60
60
Пакистан
60
55
Франц
60
60
Флиппин
60
60
АНУ
65
65
Хүснэгт10
Монгол
60
55
Гадаад орнуудын тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн хувийг дурьдвал:
Хүснэгт11
№
Улсын нэр
1
2
3
4
Австри
Канад
Франц
Герман
Шимтгэлийн хувь
Даатгуулагч
10,25
2,5
6,55
8,75
Ажил олгогч
12,55
2,5
8,2
8,75
9

10. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
5
6
7
8
9
Япон
Солонгос
Пакистан
Флиппин
АНУ
7,25
2
3,3
6,2
7,25
2
5
4,7
6,2
Тэтгэврийн даатгалын нэрийн дансны талаар
Нэрийн данс гэдэг нь улсаас олгодог тэтгэврийн системийг зах зээлийн харилцаанд
шилжүүлэх зорилготой хэрэгсэл бөгөөд өөрөөр хэлбэл тэтгэврийн нэрийн данс нь цалин
хөдөлмөрийн хөлснөөс тэтгэвэр бодож буй аргыг шимтгэлээс тооцож тэтгэвэр бодох арга
болгон өөрчлөх явдал юм. Монгол дахь тэтгэврийн шинэчлэл нь орлогоороо зарлагаа
нөхөх зарчмаар тэтгэврийн даатгалын бүтцийг 20 жилийн хугацаанд хагас хуримтлалын
тогтолцооны бүтэц болгон хувиргах үйл явц юм. Санхүүжилтийн хувьд хувийн данс нь
даатгуулагчдын шимтгэлийн орлогоор тэтгэврийг санхүүжүүлдэг хэлбэрийг хадгална.
Өөрөөр хэлбэл одоо ажил хийж буй ажиллагсдын төлсөн шимтгэлээс тэтгэвэр авагчдын
тэтгэврийг төлнө гэсэн үг. Орлогоороо зарлагаа нөхөх зарчмаар хэрэгжих тэтгэврийн
даатгалын тогтолцоог хагас хуримтлалын тогтолцооны бүтэц болгон хувиргах нь дараах
зорилготой.

өндөр настан болон тэтгэврийн насанд ойртож байгаа хүмүүст санаа тавих

одоо хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүмүүс тэтгэвэрт гарах үедээ боломжийн нөхцөл
бүрдүүлэх

НДШ-ийн хөрөнгийн эх үүсвэрийг удаан хугацаанд тогтвортой байлгах

Тэтгэврийн даатгалыг улсыг төсвөөс хамааралгүй болгох
Нэрийн /хувийн/ данс гэдэг нь:
-
хувийн тэтгэврийн дансны хэлбэр
-
ажилчин албан хаагчид тэтгэврийнхээ хариуцлагыг өөрсдөө хүлээх сонирхлыг
татах арга
-
нөхцөл байдал бүрэлдсэн тохиолдолд жинхэнэ хувьчлалын явцыг хөнгөвчилнө.
-
даатгуулагчдын шимтгэлийн орлогоор тэтгэврийг санхүүжүүлдэг хөтөлбөрийн
эрсдлийг багасгана.
Нэрийн данс нь дараах ач холбогдолтой:
•
Ил тод чанар: Хувийн данс гэдэг нь одоо төлбөр хийгээгүй бол ирээдүйд төлбөр
авахгүй гэсэн ухагдахуунг агуулна.
•
Уян хатан чанар: Тэтгэврийн тогтолцооны хувьчлалыг ямар 1 хэмжээгээр
явуулахаас хамааран зохих чигт нь хандуулахад нилээд уян хатан шинжтэй байдагт
оршино.
•
Даатгуулагч өндөр насандаа авах тэтгэврээ төлөвлөж энэ талаар боддог болно
10

11. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
•
Даатгагч, даатгуулагч, ажил олгогчын уялдаа холбоо улам нягтарч бие биедээ
дэмжлэг үзүүлэх, хянах үйл ажиллагаа идэвхижинэ.
•
Төрийн зүгээс хүлээх эрсдлийг багасгана.
Нэрийн дансны давуу тал: Даатгуулагч нь нэрийн данс нээлгэснээр өөрийн төлж буй
шимтгэл, хуримтлал, ирээдүйд авах тэтгэврийнхээ талаар байнгын мэдээлэлтэй байж
хянах бололцоотой болно. Мөн шимтгэл нь хугацаандаа бүрэн төлөгдөж, хүү тооцогдож
буй эсэхийг хянах юм.
Нэрийн данс нь дараах сул талтай:
-
тэтгэвэр тогтоолгосны дараа /өндөр насны дундаж наслалтанд хүрэлгүй/ иргэн нас
барсан тохиолдолд нэрийн дансан дахь үлдсэн мөнгийг ар гэрт нь олгох талаар
тусгаагүй
-
даатгуулагч иргэн тэтгэврийн дундаж наслалтаас өндөр наслахад нэрийн дансан
дахь хуримтлуулсан мөнгө дууссан нөхцөлд тэтгэврийг үргэлжлүүлэн олгох
асуудал хөндөгдөөгүй
Тэтгэврийн өнөөгийн тогтолцоог шинэчлэх шаардлага
Тэтгэврийн одоогийн тогтолцоог хагас хуримтлалын тогтолцоонд шилжүүлэх бодит
шаардлага амьдралаас урган гарсан юм. Үүнийг дор дурьдсан байдлаар тодорхойлж
болно.
 2020 оноос цаашид манай улсын хүн амын дотор өндөр настны эзлэх хувь нэмэгдэх
хандлага гарч байгаатай холбоотой. Өөрөөр хэлбэл монголын хүн ам зүйн бүтцийг
2028 он хүртэл урьдчилсан гаргасан хэтийн хандлагаас үзэхэд цаашид ойрын болон
алсын ирээдүйд эдийн засаг өсөж хөгжих тусам хүн амын төрөлтийн хэмжээ буурч
наслалт нэмэгдэнэ. Үүний үр дүнд хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүст ноогдох өндөр
настаны тоо нэмэгдсээр 2028 он гэхэд 100 даатгуулагчдад 45 биш 55 өндөр настан
ноогдох болно. Иймээс тэтгэврийн тогтолцоог үе шаттайгаар хагас хуримтлалын
тогтолцоонд шилжжүлэх шаардлага гарч ирсэн.
Хүснэгт12
Насны бүлэг
Залуучууд
Хөдөлмөрийн нас
Өндөр нас
Нийт хүн амын тоо
2000
46,5%
46,5%
6,8%
2,4сая
2013
36,9%
55,5%
7,6%
3сая
2028
34,4%
52,3%
13,3%
3,6сая
 Тэтгэврийн даатгалын сангийн ачаалал хэт хүнлрэх хандлагатай байна. Энэ нь
1960-аад оны үеийн хүн амын огцом өсөлтийн үеийнхэн тэтгэвэрт гарсантай
холбоотой. Манай оронд даатгалын тогтолцоонд шилжихээс өмнө тэтгэврийн
хуулиар тэтгэвэр тогтоолгосон 165,3 мянган иргэд байна. Эдгээр иргэд нь
тэтгэврийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авдаг ба нийт тэтгэвэр авагчдын 70,9% нь
болж байгаа юм. Мөн тэтгэвэр авагчдбн тэтгэврийг амжиргааны өртгийн өөрчлөлт,
11

12. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
инфляцийн тувшинтэй уялдуулан нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авдгаас тэтгэвэрт
зарцуулах хөрөнгийн хэмжээ өсч 1994 оныхоос 1995 онд 1,6 дахин, 1997 онд 2,6
дахин өсчээ. 1995 оноос өмнө тэтгэвэр тогтоогдсон иргэдийн тэтгэвэрт зориулж
улсын төсвөөс тэтгэврийн даатгалын сангийн орлого, зарлагын зөрүүгээр
санхүүжилт /татаас/ олгож байгаа ба энэ нь нмлээд хугацаанд үргэлжлэх төлөвтэй
байна.
 Хувь хүний тэтгэврийн даатгалын сангийн хөрөнгийг үнэгүйдлээс хамгаалах болон
өсгөн арвижуулах механизм бүрдээгүй
 Тэтгэврийн хуваарилалтын тогтолцоо нь эдийн засгийн хөрөнгийн зах зээлийн
хөгжилтэй шууд уялдаагүй байгаа
 Манай улсад макро, микро түвшинд эдийн засгийн үзүүлэлт тогтворжоогүй,
мөнгөний ханш уналт зогсоогүй
 Хөрөнгийн зах зээл, дэд бүтэц хөгжөөгүй, найдвартай хөрөнгө оруулалтын орчин
бүрэлдэн тогтоогүй зэрэг шаардлага гарч байна.
Монгол улсын тэтгэврийн тогтолцоог
боловсронгуй болгох нь
Тэтгэврийн хуваарилалтын тогтолцоо нь нийгмийн хамгааллыг бий болгож нийгмийн
зарим бүлгийг ядууралд орхоос урьдчилан сэргийлдэг байна. Энэ бүлэгт тахир дутуу
иргэд, тэтгэвэр тогтоохоос өмнө нас барсан даатгуулагчийн гэр бүлийн хөдөлмөрийн
чадваргүй гишүүд болсон ажил хөдөлмөр эрхэлж байх хугацаандаа тэтгэврийн даатгалд
бүрэн шимтгэл төлж байсан ч бага орлоготой байснаас хангалттай тэтгэвэр тогтоолгох
боломжгүй хүмүүс багтдаг. Монголын энэхүү тэтгэврийн орлогоор зарлагаа нөхөх
тогтолцоо нь хүн ам зүй, эдийн засаг болон хөдөлмөрийн зах зээлийн өөрчлөлтөнд
өртөмтгий шинжтэй бөгөөд зайлшгүй шийдвэл зохих хэд хэдэн хүндрэл бэрхшээл
тулгарснаас тогтолцоог өөрчлөн шинэчлэх шаардлага гарсан юм.
1. Өнөөгийн тэтгэврийн даатгалын хөрөнгийн эх үүсвэр тогтвортой бус
Хөдөлмөр эрхлэх хугацаандаа даатгуулагчийн төлсөн шимтгэл нь авах тэтгэвэртэй
шууд уялдан холбогдохгүй байна. Тэтгэвэрт гарсны дараа дараагийн үеийхний төлөх
шимтгэлийн орлогоор таны тэтгэвэр санхүүжинэ гэж л та бодож байгаа. Гэвч таны
дараагийн үеийнхэн шимтгэл төлхөөс зайлсхийн нийгмийн даатгалд шимтгэлээ төлөхгүй
бол яах вэ? Ийм нөхцөлд та хаанаас тэтгэвэр авах вэ? Хүмүүс нийгмийн даатгалд
хамрагдахыг сонирхохгүй байгаа нөхцөлд таны тэтгэвэрт зарцуулах эх үүсвэр хангалттай
байна гэсэн баталгаа алга. Иймд нийгмийн даатгалын орлогыг өсгөж зардлыг бууруулах
нь чухал. Үүний тулд даатгагч, даатгуулагч, ажил олгогч 3-ын уялдааг нягтруулж,
12

13. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
нийгмийн даатгалын шимтгэлийн төлөлтөнд тавих хяналтыг сайжруулж, тэтгэвэр тэтгэмж
олголт болон халамжийн үйлчилгээг шударгаар ил тод явуулах нь зохистой.
2. Өнөөгийн тогтолцооны хуваарилалтын шударга бус байдал
Зарим даатгуулагчид төлснөөсөө илүү ихийг авч байна. Мөн дөөтгуулагч орлогоо
нуух, дутуу мэдээлэх боломжтой. Гэхдээ энэ нь тэтгэвэрт нь нөлөөлөхгүй байна. Иймээс
тэтгэврийн даатгалыг боловсронгуй болгосноор тэтгэврийн даатгалын хуваарилалт
шударга ил тод байдлаар явагдана. Хуваарилалтын шударга бус байдал гэдэг нь
тэтгэврийн зөрүү юм.
Үүнийг доорх хүснэгтээр харуулбал:
Хүснэгт13
Ажил
мэргэжил
Эмч
Багш
Төрийн
албан
хаагч
Инженер
1990 оноос өмнөх
Авч
Ажилласан
байсан
жил
цалин
750
30
700
20
700
30
Тэтгэвэр
бодох
хувь
60
45
60
Тогтоогдсон
тэтгэвэр
950
52,5
25
Тэтгэвэр
бодох
хувь
60
45
60
Тогтоогдсон
тэтгэвэр
45000
34400
42000
2000 оноос хойших
Авч
Ажилласан
байсан
жил
цалин
110000
30
110000
20
100000
30
49875
250000
52,5
131250
25
66000
49500
60000
Манай улс зах зээлийн харилцаанд нийцсэн нийгмийн даатгалын тогтолцоонд
шилжээд 10 гаруй жил болж байна. Өнгөрсөн хугацаанд нийгмийн даатгалын хуулиудад
олон нэмэлт өөрчлөлт хийгдсэн. Цаашид энэ системээр зохицуулагдаж байгаа тэтгэвэр
тэтгэмжийн харилцааг боловсронгуй болгох ирээдүйн тэтгэвэр авагчдад зориулж олон
улсын чиг хандлагад нийцсэн шийнэчлэлт хийх шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. 1990
оноос өмнөх төгрөгийн ханшийг өнөөдрийн төгрөгний ханштай зэрэгцүүлэн авч өөрөөр
хэлбэл 1990 оноос өмнөх 1 төг өнөөдрийн хэдэн төг-тэй тэнцэж байна вэ? Гэдгийг
харгалзан 1990 оноос өмнө тэтгэвэр тогтоолгосон иргэдийн нэмэх хэрэгтэй байх гэж
бодож байна.
3. Тэтгэврийг инфляцийн түвшинтэй уялдуулан индексжүүлээгүй
Өндөр насны тэтгэврийг тогтоосны дараа уг тэтгэврийг иуфляцийн түвшинтэй шууд
уялдаж байх зохицуулалт байхгүй. Тэтгэврийн хэмжээг үе үе нэмэгдүүлдэг нь тэтгэвэр
авагчдын дунд тэгш бус байдал үүсгэж байна. Засгийн газраас тэтгэвэр, тэтгэмж, цалин
нэмэгдүүлэх бодлого баримталж байгаа ч энэ нь зөвхөн нийт тэтгэврийн болон цалингийн
сангийн өсөлтөөр хязгаарлагдаж бодиторр 1 тэтгэвэр авагчдад ноогдож буй нэмэгдэл
тэтгэвэр нь зах зээл дээрх бараа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үний өсөлтөөс үргэлж
хоцордог.
Он
Дундаж тэтгэвэр /төг/
Өсөлт /%/
Инфляц /%/
2001
2002
2003
21610
23394
25090
8,3
7,2
8
1,6
4,7
Хүснэгт14
Тэтгэвэр
Өсөлт
Бууралт
6,7
2,5
13

14. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
2004
2005
25421
26891
1,3
5,8
11
9,5
-9,7
-3,7
Дүгнэлт
Дэлхийн улс орнуудын практикаас харахад тэтгэврийн даатгалын сангийн алдагдал нь
хөдөлмөрийн насны хүн амын хувийн жин буурч буй, насжилтын түвшин өндөртэй улс
орнуудад илүү ажиглагдаж байгаа юм. Хэдийгээр сүүлийн 10 гаруй жилд Монгол улсын
хөдөлмөрийн насны хүн амын хувь нэмэгдэж, тэтгэврийн насны хүн амын хувь багасч
байгаа ч тэтгэврийн даатгалын сангийн алдагдал жилээс жилд нэмэгдэж түүнийг нөхөх
зорилгоор улсаас олгож буй татаас мөн өсч байна. Нийгмийн даатгалын хуулинд
заагдсанаар ианай улсын ажиллагсдын багагүй хувийг эзэлдэг хувиараа хөдөлмөр
эрхлэгчид болон малчид сайн дурын даатгалд хамрагдах боломжтой байгаа ба тэдний энэ
төрлийн даатгалд хамрагдсан байдал маш хангалтгүй байна. Эдгээр нөхцөл нь тэтгэврийн
даатгалын сангийн орлогын бүрдэлтэд сөргөөр нөлөөлж, түүнчлэн алдагдал буурахгүй
байхад нөлөөлж байна. Тэтгэврийн бодлого хуваарилалтын тогтолцооноос хуримтлалын
зарчим бүхий тогтолцоо руу шилжиж байгаа хэдий ч хуримтлалын тогтолцоо нь
тэтгэврийн шинэчлэлийг хийсвэрээр хуримтлуулж байгаа тул жинхэнэ утгаараа бүрэлдэж
чадахгүй. Иймд Монгол улсын хүн ам зүйн шилжилттэй холбоотойгоор цаашид өндөр
төрөлтийн үеийн хүн ам тэтгэврийн насанд бөөнөөрөө ирэхэд тэтгэврийн даатгалын
сангийн үйл ажиллагаа улам ч хүндрэлтэй байдалд орж болох юм. Эдгээрийн үр дүнд
дараах дүгнэлтийг гаргаж байна.
1. Тэтгэврийн хэмжээг тогтоох аргачлалаа сайжруулах: Тэтгэврийн доод хэмжээг
шууд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээтэй биш, харин инфляци, хэрэглээний
үнийн индекстэй уялдуулан тогтоох шаардлагатай.
2. Тэтгэврийн даатгалын санд даатгуулагчдын хамрах хүрээг өргөтгөх: Тухайлбал
малчид, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдэд зориулсан тусгай нэр төрлийн тэтгэврийн
даатгал гаргах замаар тэдний даатгалд хамрагдах байдлыг нэмэгдүүлж болох юм.
3. Хүн амын дунд даатгалд хамрагдалтын ач холбогдол, үр ашгийг сурталчлах,
таниулах үр дүнтэй ажлыг зохион байгуулж, энэ талаарх ойлголт, хандлагад нь
эерэг нөлөө үзүүлэх хэрэгтэй. Үүний тулд хүмүүс нийгмийн даатгалд хамрагдалт,
түүний ач холбогдолын талаар ямар мэдлэг, ойлголттой байгааг судалгаагаар
судалж болох юм.
Дээрхээс үзэхэд улс орнууд хуримтлалын тогтолцоог хэрэглэх хүсэл их байдаг байна.
Учир нь энэ арга нь тэтгэвэр авч байгаа иргэдийн тэтгэврийн хэмжээ нь тухайн хүний
14

15. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
төлсөн шимтгэлийн хэмжээнээс бүрэн хамаарна. Ингэснээр тэтгэврийн зөрүү гэсэн
тэтгэвэртэй холбоотой асуудлууд багасах болно гэж үзэж байна.
Гарчиг
Оршил
1. Тэтгэврийн тогтолцооны агуулга
2. Тэтгэвэр бодох арга зүй, аргачлал
3. Тэтгэвэр тэтгэмжийн өнөөгийн тогтолцооны судалгаа
4. Гадаадын зарим орны тэтгэврийн тогтолцооны судалгаа
5. Тэтгэврийн нэрийн дансны талаар
6. Тэтгэврийн өнөөгийн тогтолцоог шинэчлэх шаардлага
7. Монгол улсын тэтгэврийн тогтолцоог боловсронгуй болгох нь
Дүгнэлт
15

16. Тэтгэврийн даатгалын системийг боловсронгуй болгох асуудалд
Ашигласан ном
1. Нийгмийн даатгалын гарын авлага 2004он
О.Пунцагдаш
Ё.Пүрэвцэрэн
2. Статистикийн эмхтгэл 2005
3. Алтан гадас сэтгүүл УБ 2003он №3
4. www.ndaatgal.mn
5. “Тэтгэврийн шинэчлэл” шинэ зуунд УБ 1997он
6. www.google.com
7. Нийгмийн толь сэтгүүл
16