Түүх, нийгмийн ухаан, эх хэлний хичээлээр сурагчдын бичих чадварыг хөгжүүлдэг туршлага

1. Түүх, нийгмийн ухаан, эх
хэлний хичээлээр сурагчдын
бичих чадварыг хөгжүүлдэг
туршлага
Хан-Уул дүүргийн
“Орчлон” сургуулийн түүх,
нийгмийн ухааны багш
Т.Алтанцэцэг

2. Товьёог
I. Арга зүйн мэдээлэл
1.1 Түлхүүр санаа 5
1.2 Бичих чадвар 6
1.3 Бүтээлчээр гэж юу вэ? 7
1.4 Бичих чадварыг хөгжүүлэх талаар хуримтлуулсан
туршлага 8
1.5 Багийн хамтын ажиллагаа 9-12
II. Арга
2.1 “Иш” арга 11-19
2.2 “Хэр адил вэ?” дасгалын арга 20-24
2.3 “CLUES” арга 25-30
2.4 “Эсээ бичих” арга 31-40
2.5 Таван мөрт бичих арга 41-44
2.6 Дурсамж бичих арга 45-52

3. 2.7 Мэдээллийг өөртөө тусган бичих арга 53-65
А. Монголын нууц товчоо дүрийн судалгаат
хичээлийн аргачлал
Б. Н. Багабандийн “Титэм үг” номын эхтэй ажиллах
хичээлийн аргачлал
2.8 Гэрэгэ бичих арга 66-72
2.9 Төсөөлөн бодож бичих арга 73-91
А. Ангарагаас ирсэн захидал
Б. Өөрийнхөө ирээдүйд захидал бичих
2.10 Аравдугаар ангийн сурагчид 6-р ангийн сурагчдад
захидал бичих арга 92-97
2.11 Зааврыг тоочин бичих арга 98-103
2.12 Найзынхаа тодорхойлолтыг бичих арга 104-108

4. 2.13 Зохиолын тэмдэглэл бичих арга 109-127
2. 14 Постер бэлтгэж , хамгаалах арга 128-134
2.15 Талархлын захидал бичих арга 135-141
2.16 Уншигчийн захидал бичих арга 142-151
2.17 “Цэцэг нуурын дугуйлан” арга 152-156
2.18 Сонин бүтээх арга 157-164
2.19 Бичгийн эх сурвалжийг задлан тайлбарлах
арга 165-172
2.20 Биет эх сурвалжийг задлан тайлбарлах
арга 173-181
2.21 Ойлголтын зураглал хийх арга 182-189
2.22 Цуврал зургаар эх зохиох арга 192- 195
2.23 Том ном хийх арга 196-203

5. Түлхүүр санаа:
• Ямар нэгэн зүйлийг зааж сургана гэдэг нь
тодорхой технологи эзэмшүүлэх үйл явц.
• Бүтээлч байдал гэдэг нь сургалтын үр
дүнд өөрт нь үлдэж хоцорсон арга барил.
• Туршлага гэдэг нь өөрийн хэрэглэж
дадсан, хүмүүс ашиглаж болохуйцаар
бэлтгэгдсэн арга, аргачлал, аргазүйн
шийдлүүд.

6. Бичих чадвар
• Хүн орчны юмс үзэгдэл, ертөнцийг танин
мэдэж ухаарсныхаа хэр хэмжээгээр сэтгэн
бодож, түүнийгээ бичгээр дамжуулан бусдад
илэрхийлэх
• Аливаа мэдээллийг хүлээн авах, цуглуулах,
боловсруулах, түгээх чадвар
• Мэдлэг, оюун ухааны түвшин, сэтгэлгээний
арга маягаа илэрхийлэх чадвар

7. Бүтээлчээр бичих гэж юу вэ?
• Уншсан зүйлийнхээ агуулгыг өөрийн ойлгосноор бичих
• Үзэл бодлоо илэрхийлэн бичих
• Ургуулан бодож дүгнэлт бичих
• Эргэцүүлэн бодож , зохиомжлон бичих
• Төсөөлөн бичих
• Асуудлыг олон талаас нь харж дүн шинжилгээ хийж
бичих
• Шинэ санаа дэвшүүлэн бичих
• Олон эх сурвалжуудаас авсан мэдээлэлийг
боловсруулан бичих
• Үзэж туулсан туршлагаа бусдад ойлгомжтой,
хүртээмжтэйгээр эх хэлээрээ алдаагүй зөв, товч
тодорхой, утга төгөлдөр найруулан бичих зэрэг
бичгийн хэлний цогц чадамжийг эзэмшүүлэх үйл
ажиллагаа.

8. Бичих чадварыг хөгжүүлэх талаар
хуримтлуулсан туршлага
• Олон сургалтанд хамрагдсан
• Бичих чадварыг хөгжүүлэх талаар
заасан тодорхой аргуудыг эзэмшсэн
• Тухайн аргыг хэрхэн хэрэглэсэн
туршлагаа хуваалцсан
• Тодорхой аргачлалыг боловсруулж
сургалтандаа хэрэглэсэн
• Багаар хамтран ажиллах чадвартай
болсон

9. Багийн хамтын ажиллагаа-Эх Хэл Соёлын Тэнхим
1. Т. Алтанцэцэг - түүх нийгмийн ухааны багш, магистр, зөвлөх багш
2. Э. Батдэлгэр- монгол хэл уран зохиолын багш, магистр
3. Э. Болдбаатар- газарзүйн багш, магистрант
4. Ч. Мөнхбаяр- түүх нийгмийн ухааны багш, магистр, заах аргач
5. З. Мөнхболд- дэлхийн түүхийн багш, магистр
6. Ч. Мөнхцэцэг- монгол хэл уран зохиолын багш, магистр, заах аргач
7. Л. Пүрэвсүрэн –монгол хэл уран зохиолын багш, магистрант, тэргүүлэх

10. • Суурь 5 чадвараа хэрхэн хөгжүүлэх талаар
бодлогоо тодорхойлсон(2012-2013)
• Тодорхой чадварыг хөгжүүлэхэд хэрэглэгдэх
арга, аргачлал, арга зүйгээ эзэмшиж өөрийн
болгохном хөтөлбөр хамтран боловсруулж,
туршиж, сайжруулж хэрэгжүүлэх( хамтын
бэлтгэлтэй хичээл, сууж зөвлөх гм. 2013-2014)
• Тодорхой үр дүнг тооцох, арга зүйг илүү
боловсронгуй болгох(2014-2015)

11. Үргэлжлэл
• Багш нарын хамтын ажиллагааны өвөрмөц
хандлага төлөвшсөн( Монгол хэл, түүх, нийгмийн ухаан,
газарзүйн багш)
• Хамтран 2 илтгэл бэлтгэж хэлэлцүүлсэн “Сурагчийн
үүсгэл санаачилгыг дэмжин, хөгжүүлэх нь” 2011-2012 он СБД-т
хэлэлцүүлсэн илтгэл.
“Чадварт суурилсан нэгж хичээлийн хөтөлбөр боловсруулах
асуудалд” ХУД-т 2014 онд хэлэлцүүлж 1-р байранд шалгарч
хотод хэлэлцүүлсэн.
• Дунд ахлах ангийн түвшинд ямар арга, аргачлалаа
хэрэгжүүлэх нь тодорхой болсон.
• Интеграци хичээлийн орчин бүрдсэн.эсээ бичвэр,
мэдээлллийг боловсруулж өөртөө тусган бичих аргыг монгол,
нийгмийн ухааны багш нар хамтран хэрэглэсэн
• Аргазүйн нэгдсэн сантай болсон Энэхүү туршлагын санд
бичих чадварыг хөгжүүлэх 23 аргыг орууллаа.

12. “Орчлон” сургуулийн Эх хэл соёлын
тэнхимийн багш нарын сургалтанд
хэрэглэж байгаа арга, арга зүйн зарим
жишээ
• Тухайн арга, арга зүйн мөн чанар, тухайн
аргаар хөгжүүлэх чадвар
• Аргыг хэрэглэх алхам, аргачлал
• Тухайн аргыг хэрэглэсэн жишээ (дэлгэрэнгүй,
хураангуй, тодорхой)

13. Өгүүлбэр
зохиох
“Иш”арга
1

14. Ургамлын иш нь олон навч, мөчир,
цэцэгсийг хооронд нь холбодогтой адил
иш болсон тулгуур ойлголт нь
сурагчдын бичих болон сэтгэх чадварыг
хөгжүүлэхэд чиглэгдэнэ.
Иш ойлголтоос бичих, шүүн хэлэлцэх,
үнэлж дүгнэх үндсэн санаа төрдөг.

15. “Иш”аргыг хэрэглэх аргачлал
“Иш” гэдэг үгийг томоор (самбарт) бичиж дараах асуултаар
хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.
1. Иш гэдэг үгийн утгыг тайлбарлана уу?
2. Ишний жишээнүүдийг дурьдана уу? Тэдгээрийн
зориулалтыг хэлнэ үү?
Хэлэлцүүлгийн явцад багш: “Иш” нь олон утгатай бөгөөд
түүнийг олон жишээгээр тайлбарлана. Дараах гурван ишээр
дамжуулан өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх юм гэдгийг
тайлбарлана.
• Миний бодлоор ...
• Миний санахад...
• Миний ойлгосноор...
• Сурагчид эдгээр ишээс сонгон авч өөрийн судалж буй
зүйлийн тухай бодол санаагаа илэрхийлэн бичнэ.

16. “Иш”аргаар ажилласан жишээ, баримт
Монголын түүхийн хичээлээр
• Миний ойлгосноор Монголын түүх нь бусад гүрний адил зовж
зүдэрч, ялж дийлэн, мандан бадарч явсныг үр хойчдоо сануулсан
он цагийн хэлхээ.
(8д ангийн сурагч А.Түвшинбаяр)
• Миний бодлоор Монголын түүх нь Монгол хүн дэлхийг эзэлж,
Монгол хүн дарлагдан зүдэрч, Монгол хүн сэргэн мандаж байсныг
үнэн бодитойгоор тэмдэглэсэн, дахин үл давтагдах өв эрдэнэ.
(8д ангийн сурагч Б.Төрмөнх)
• Миний ойлгосноор Монгол улс
Мандан ургах нар мэт
Гандан хагдрах цэцэг мэт явсан нь бидний үнэн түүх гэлтэй.
(8д ангийн сурагч С. Саруулзаяа )
•

17. Нийгмийн ухааны хичээлээр:
• Миний бодлоор өрсөлдөөн бол дэвшилд хүргэх цусгүй дайн.
(10з ангийн сурагч Д.Гантуяа)
• Миний бодлоор мөнгө бол тархины хорт хавдар юм.
(10д ангийн сурагч Д.Нарантуяа)
• Миний бодлоор ажилгүйдэл нь амьдралын идэвхгүй цаг хугацаа.
• Миний санахад инфляцийн өсөлт нь төрийн эдийн засгийн бодлогын уналт.
• Миний санахад ядуурал нь живж буй аварга хөлөг
• Миний ойлгосноор татвар нь бидний ирээдүй.
(10з ангийн сурагч С.Саруул)
• Миний ойлгосноор төсөв нь нийгмийг зохицуулагч цагдаа
(10з ангийн сурагч Б.Гэрэл)
• Миний бодлоор мөнгө гэдэг нь хуулийг ч гуйвуулж чадах шидэт цаас
(10т ангийн сурагч Б.Болор-Эрдэнэ, Т.Ганчимэг)
• Миний санахад нийгэм гэдэг нь
Хамтран амьдрах ухамсар
Хамаг улсыг бүрдүүлэгч
Аль ч үед орших
Амьдралыг жолооддог зүйл (10з ангийн сурагч Н.Золжаргал)

18. • Миний бодлоор нэр төр гэдэг нь өөрийн сайн үйлээр олж авсан хүндэтгэл юм.
• Миний бодлоор нинжин сэтгэл гэдэг нь хүнийг уучлах, хайрлах, туслах
сэтгэлийн тэнхээ юм.
8а анги Б. Эрдэнэ
• Миний бодлоор нинжин сэтгэл гэдэг нь бусдыг мэдрэх чадвар юм.
• Миний бодлоор нэр төр гэдэг ньхувь хүний нийгэмд эзлэх байр суурийн
илэрхийлэл юм.
8а анги Т.Уянга
• Миний бодлоор өөрийг тань хүрээлж буй хүмүүс дахь таны үнэлэмж чансааг нэр
төр гэнэ.
• Түүх гэдэг бол олон салаа замыг сонгон амталж явсан аялал юм.
8б анги О.Ариунзаяа
• Миний бодлоор нэр төр гэдэг өндөг шиг хэврэг атал нандигнах аваас өөгүй
цагаан эрдэнэ юм.
8б анги Ц.Мишээл
• Миний бодлоор итгэл үнэмшил гэдэг нь жижиг ертөнцөөс том ертөнц лүү
тэмүүлэн очихтой адил юм.
8б анги А.Бадамлянхуа
• Миний бодлоор түүх гэдэгнь бидний тухай нэвтэрхий толь.
• Миний бодлоор ухаантан гэдэг нь өнгөрсөн түүхийнхээ алдааг дахин давтдаггүй
хүн.
• 9а анги Э.Урангоо
•

19. Сурагчдын бүтээлээс

22. “Хэрадил вэ?”
дасгалынарга
2

23. Аливаа юмыг үнэлж, дүгнэх чадвар
нь зохих хэмжээгээр заяамал
байдаг боловч тэр чадварыг
зориуд бэлтгэсэн дасгалаар
дамжуулан зүгшрүүлж болдог.
Ингэхдээ суралцагчдын
төрөлхийн дүгнэх болон бичих
чадварт тулгуурлан дараах
дасгалыг ажиллуулна.
Сурагчдад аливааасуудал, үзэгдэл
үйл явдалд дүгнэлтхийж бичихэд
чиглэсэн арга

24. Аргачлал
• Телевиз цасан ширхэгтэй хэр адил вэ?
• Ширээ бээлийтэй хэр адил вэ?
• Шувуу чийдэнтэй хэр адил вэ? гэх мэт нөхцөлүүдээс
нэгийг өгч, нэгээс хоёр минутын хугацаанд гүйцэтгүүлнэ.
Сурагчид бүлгээрээ хэлэлцэж өөрсдийн адилтгах санааг
гаргана.
• Багш нэг бүлгийг сонгож хариултаа танилцуулахыг хүснэ. Бусад
бүлгүүд давхардаагүй шинэ санаануудыг нэмж, жагсаалтаа
үргэлжлүүлнэ.
• Энэ дасгалыг гүйцэтгүүлж суралцагчдын сэтгэлгээг зүгшрүүлсний
үндсэн дээр багш өөрийн зааж буй сэдвийн хүрээнд тодорхой
ухагдахуунуудыг санал болгож юутай адилтгаж болохыг ярилцан
бичнэ

25. Ажилласан жишээ• Улс төр бол шатартай адил
Улс төрийн систем Шатар
Хоёр намын систем → Хар цагаан өрөг
Улс төрийн лидерүүд → Бод (ноён, бэрс г.м)
Намын гишүүд дэмжигч → Шатрын хүү
Ард түмэн сонгогчид → Шатрын хөлөг
Төрийн байгууламж → Шатрын хөлөгт байрлах дараалал гэж
адилтгаад улс төр, шатар хоёулаа тоглох тогтсон журам, хэм хэмжээтэй гэжээ.
(10е ангийн Б.Баасанжаргал, Т.Бат-Эрдэнэ, С.Батбаатар,
Г.Дорждэрэм, Ч. Төгөлдөр)
• Шүүх засаглал нүдтэй адил
Шүүх засаглал Нүд (хараа)
Шүүх хахуульд автах → Нүд сохрох
Шүүхийн тогтолцоо → Нүдний бүтэц
Хуульд захирагдах → Нүдний болорыг хайрлах
Шударга шүүх → Хөөрхөн нүд
Үнэнийг олох → Харцаараа зөв бурууг ялгах гэх мэтээр адилтгажээ.
Нүд өнгөөр ялгаварлана
Шүүх мөнгөөр ялгаварлана гэж шүүмжлэлтэй ханджээ.
(10н анги Д.Болормаа, Ж.Төгсжаргал, Б.Дуламрагчаа)

26. Улс төр бол шатартай адил
Улс төрийн систем Шатар
Хоёр намын систем → Хар цагаан өрөг
Улс төрийн лидерүүд → Бод (ноён, бэрс г.м)
Намын гишүүд дэмжигч→ Шатрын хүү
Ард түмэн сонгогчид → Шатрын хөлөг
Төрийн байгууламж → Шатрын хөлөгт
байрлах дараалал гэж адилтгаад улс төр, шатар
хоёулаа тоглох тогтсон журам, хэм хэмжээтэй гэжээ.
(10е ангийн
Б.Баасанжаргал,
Т.Бат-Эрдэнэ,
С.Батбаатар,
Г.Дорждэрэм,
Ч. Төгөлдөр)

27. 3
“CLUES” – Түлхүүр
арга

28. Түлхүүр арга нь тодорхой хязгаарлагдмал
мэдээллээс ургуулан дүгнэлт хийх сурагчдын
чадварыг хөгжүүлэхэд туслана. Үг, өгүүлбэрийн
хоорондын далд холбоог илрүүлэн, дүгнэлт хийж
сурах нь зайлшгүй чухал чадвар юм. Энэ аргыг
тайлбарлахдаа дутуу мэдээллийг ургуулан бодож
олдог, эрэн сурвалжлагч, мөрдөн байцаагчийн
ажилтай адилтган хэлж болно. Тухайлбал, мөрдөн
байцаагч нь хутга мэс, цус нөж гэсэн үгнүүдээс
ямар дүгнэлт хийж болохыг ярилцана гэсэн үг.
Үгсийг нэгтгэн өгүүлбэр бүтээснээр мөрдөн
байцаагч нь дутагдаж буй мэдээллийг нөхөн бий
болгодог гэдгийг сурагчдад сануулна.

29. Аргачлал
Энэ аргыг хэрэглэхдээ тухайн
сэдэвтэй холбогдох хориос
илүүгүй үгийг сурагчдын
саналаар сонгон авна. Сонгож
авсан үгнүүдийнхээ хүрээнд
үсгээр өгөгдсөн дорх зааврын
дагуу ажиллахыг сурагчдаас
хүсч бүлгээр нь буюу хосоор нь
ажиллууна. Сурагчид ижил
утгатай үгсийг бүлэглэсний (C)
дараа ямар зүйлийг шалгуур
болгож (L) ангилах, агуулгыг (U)
хэлэлцэн дэд бүлэг үүсгэнэ.
Ангилж бүлэглэсэн үгсээ нэг
утга санаанд оруулан зураглан
(E) илэрхийлж, эцэст нь тэдгээр
үгсээр илрэх агуулгыг бичиж
холбоос (S) үүсгэнэ.
CLUES аргыг хэрэглэх загвар
Багш CLUES ( түлхүүр) гэдэг
Латин үгийг үсэг бүрээр салгаж
ашиглах тайлбарлахын хамт
дараах үзүүлэнг бэлтгэн
хэрэглэнэ.
С - (claster) - Ижил утгатай
үгсийг бүлэглэх
L - (Lebеl) - Ангилах
U - (Untangle) - Дэд бүлэг
үүсгэх
E - (eхаmine) - Зураглах
S - (setpattern) - Холбоос бий
болгох

30. Жишээ
Сурагчид дараах үгийг сонгож ангилал хийсэн байна. Жишээ нь: Эдийн
засгийн холбогдолтой дараах үгс (Төсөв, банк, иргэн, өрсөлдоон, эрэлт,
нийлүүлэлт, боловсрол, орлого, орон сууц, менежер, худалдагч, бизнесмен, авто
машин, татвар, өмч хувьчлал, зээл, төлбөр, сүүн бүтээгдэхүүн, компъютер,
костюм пиджак, зураг плакат, мөнгө, багш)-ийг сурагчид сонгож авсан байна.
C - төсөв, мөнгө - үнэ, төлбөр
- орлого, татвар - эрэлт, нийлүүлэлт
- өмч хувьчлал - худалдагч, менежер
- орон сууц, авто машин
L. Мөнгөтэй холбоотой Хэрэглээтэй холбоотой Мэргэжилтэй холбоотой Бусад
- үнэ - орон сууц - багш - иргэн
- төлбөр - авто машин - менежер -эрэл
- мөнгө - сүүн бүтээгдэхүүн - бизнесмен
- нийлүүлэлт - компьютер - худалдагч
- зээл - костюм пиджак
- банк - зураг плакат
- боловсрол

31. Үргэлжлэл
U. Эдийн засаг Хэрэглээ
Макро Микро Үндсэн Үндсэн биш
-төсөв - мөнгө - орон сууц - авто машин
- банк - үнэ - сүүн бүтээгдэхүүн - компьютер
- зээл - төлбөр - костюм пиджак - зураг плакат
Эдийн засагт оролцогсод
Оролцоо Удирдагч
-бизнесмен - багш
- худалдагч - менежер

32. Үргэлжлэл
S. Бидний мэдэх эдийн засаг
“Монгол улс зах зээлийн харилцаанд шилжсэн тэр үеэс л иргэн бүрийн
амьдралд их өөрчлөлт гарсан. Хөрөнгө, үйлдвэрлэл үйлчилгээ хувьд шилжиж,
тасралтгүй үргэлжлэх өрсөлдөөн бий болов. Өдрөөс өдөр ирэх тутам хүмүүсийн
эрэлт хязгааргүй өснө. Хүн бүр л хувьдаа орон сууц, авто машин, компьютертэй
болох гэсэн хүсэл эрмэлзлэлээ биелүүлэхийг хичээнэ. Тиймээс өөрийг орлогыг
дээшлүүлэхийн тулд худалдагч, тэр ч бүү хэл дээд боловсролгүй хүмүүс хүртэл том
бизнесмен, хөрөнгө оруулагч болохоор өрсөлдөөнт амьдралын нэгээхэн хэсэг рүү
уусан орсоор.
Бүх зүйл мөнгөөр хэмжигдэх болсон энэ цагт хүн бүр төлбөр, зээл, орлогын
асуудлаар банк хэмээх эргэлдэгч хүчинтэй холбогдоно. Тиймээс ч банк санхүүгийн
зохион байгуулалт, явуулж буй үйл ажиллагаа улам л сайжирч, улам л нарийссаар.
Харин орлого багатай зарим нэг нь төсөв хэмээх аварга загасны ашиг тусыг
горьдон суудаг. Гэвч тэр аварга загас биднийг тэр бүр тэжээж чадахгүй байна.
Иймээс ч зах зээлийн өнөө үед овсгоотой нэг нь өмчөө бүрдүүлж, овсгоогүй бусад
нь өөрийн гэсэн өмчгүй үлдэж байна. Харин төрөөс иргэн бүрд хэрэгтэй зүйл
зохистой ажиллагаа явуулж буйн жишээ нь өмч хувьчлал буюу газар өмчлөх
асуудал мөнөөс мөн юм. Ингэснээр ард түмнийг хувийн өмчтэй болгоод зогсохгүй
улс орон хөгжих эх суурийг тавьж байгаа нь ард түмэнд ойлгомжтой санагдана”
хэмээн бичсэн байна.
НийслэлийнСонгинохайрхан дүүргийин «Ирээдүй»цогцолбор, ахлах
II сургуулийн10а ангийнсурагч Н.Золжаргал, Г.Баярцэцэг

33. 4

34. Эсээ гэж ямар онцлогтой бичвэр болохыг эрдэмтэн судлаачид, эсээ
бичдэг хүмүүс, монгол хэлний мэргэжлийн багш нар хэрхэн
тайлбарласныг жишээн дээр ажиллаж ойлгуулна:
Өөрийн илэрхийлэл буюу –“Би”-г нээх бичиглэл
(Францийн агуу сэтгэгч (Мишель Де Монтень)
Тодорхой сэдвийг зохиогч бясалган эргэцүүлж хүүрнэн өгүүлэх богино
хэлбэрийн зурвас өгүүлэл... (Л.Түдэв)
Эх зохиох найруулан бичихийн дээд эрэмбийн эрдэм бөгөөд том санааг
товч бичихийн сургууль (Д.Баттогтох)
Хувь хүний дахин давтагдашгүй өвөрмөц байр суурь,үзэл бодол,
чөлөөт сэтгэлгээг илэрхийлдэг богино хэмжээний бичвэрийн төрөл
(Л.Отгонсүрэн)
Баримт дээр тулгуурлан асуудлыг олон талаас нь шинжлэн судлах,
эргэцүүлэх, задлан тайлбарлах, нэгтгэн дүгнэх, жишин харьцуулах зэрэг
оюуны үйлдлүүд хийсний үр дүнд өөрийн бодол санаагаа илэрхийлэх
хамгийн нээлттэй төрөл
(Ц.Өнөрбаян, Ж. Батбаатар)
“Essai” оролдлого сорьц найруулал гэсэн франц үгнээс үүдэлтэй
үргэлжилсэн үгийн зохиолын нэг төрөл. Зохиомжийн хувьд чөлөөт
сонголттой. Зохиогчийн бодол санааг ямар нэг тодорхой асуудал, учир
шалтгааныг илрүүлэх төвлөрүүлж, цаад юмны мөн чанарыг гүн гүнзгий
гаргахыг чармайна.

35. Аргачлал
• Нэг сэдэв дээр дахин дахин сайжруулан бичүүлж сургах нь
чухал байдаг.Учир нь эхний удаа бичиж байгаа хүүхэд бодож
түдэх юмгүй “Бэлэн” мэдээллээ бичдэг.Тухайлбал, “Би хэн бэ?”
гэсэн сэдвийн хүрээнд ээж аавын болон өөрийн нэр, хэддүгээр
ангид сурдаг, сонирхол, дуртай хоол хүнс гэх зэрэг. Дараа
дараагийн бичвэрүүддээ хэн бүхний хэлж чадах нийтлэг
мэдээллээ орхин өөрийн дотоод ертөнцөө нээх эрэл хийж
эхэлдэг. Хэд хэдэн удаа бичсэний дараа хүүхэд өөрийн тухай
өрөнхий мэдээллээс тодорхой нэгэн асуудлыг (өөрийн өнцөг)
сонгон авч бичих зүйл нь улам тодорхой болж, ухаарал сургамж
болон нарийвчлагдах жишээтэй.
• Эсээ нь суралцагчаас нилээд өндөр чадвар шаардахын зэрэгцээ
багш бас үнэлэх шалгуураа тодорхой оновчтой болгох хэрэгтэй.

36. 1. Оршил хэсэг (Зорилго, яагаад бичих болсон,
хэнд зориулсан гэх мэт)
2. Үндсэн агуулга (Энэ хэсэг нь нэг ба түүнээс
дээш догол мөр бүхий дэд хэсгүүдээс бүрдэнэ.
Дэд хэсэг бүр нь гол сэдвээ тодосгон нарийсгаж
баяжуулна. Өөрөөр хэлбэл, гол асуудлыг
тодорхой баримт мэдээлэл, жишээгээр баталж
нотлон тайлбарлана гэсэн үг юм. Энэ хэсэгт
зохиогч тухайн сэдвээр хэр зэрэг мэдлэг,
хандлагатай байна вэ? гэдгээр илэрхийлэгдэнэ).
Эсээний эхний хэсгийг үнэлэх
үнэлгээний шалгуур нь:

37. • Энэ хэсгийн үнэлгээний шалгуур нь:
Мэдлэгээ илэрхийлсэн байдал
Гол санаануудыг тусгасан эсэх
Эсээний агуулгын талаарх зохиогчийн хамгийн
эцсийн бодлыг уншигчдад үлдээх
Зохиомжийн хувьд харьцуулалт, адилтгал, ёгтлол,
хэтрүүлэл зэргийг ашигласан эсэх.
Эсээндээ тухайн асуудлыг нүдэнд үзэгдтэл дүрслэн
бичихийг хичээх.
Нотолгоо болон дэмжлэг гаргаж, гол санаагаа чухал
болохыг уншигчдад итгүүлж баримт, жишээгээр
нолохыг хичээх
3. Эсээний төгсгөл нь уншигчдад гол цөм утгыг дахин сануулах ёстой.
Зохиогч цэгцэрсэн бодлоо хамгийн сүүлд илэрхийлж байгаагийн гол
зорилго бол уншигч тухайн эсээнд дэвшүүлсэн асуудлын талаар
үргэлжлүүлэн бодох, уг исээний утга агуулгыг дахин нэг сэргээн санаж
эргэцүүлэхэд нь туслах явдал юм.
• Эсээ дуусах дөхөж байна гэсэн санаа мэдрэмжийг уншигчдад
өгч, гол утга санаануудыг дүгнэн цэгцлэнэ. Мөн ямар эх сурвалж
ашигласнаа тусгаж болно.
• Хэл найруулга гэсэн үзүүлэлтээр тодорхойлогдож
болно.(Найруулгын болон зөв бичгийн дүрмийн алдаагүй,
утга төгөлдөр байвал зохино).

38. Жишээ
• Би хэн бэ?
“Энэ бичиж буй цаас нилээн бүтэхгүй нөхрийн гарт орж дээ” гэж бичихээсээ
өмнө зурвас хийн бодов. Дараа нь яагаад гэнэт тэгж өөрийгөө бодсон гэдгээ
сайн мэдэхгүй юм. Буцаан ухахад “би хэн бэ?” гэсэн асуултанд хариулсан
анхны хариулт минь “би бол бүтэхгүй нөхөр”. Жил болгон дотно Алтаа
багшийн минь өгдөг энэ эсээг өмнө нь бичиж байхад тэр болгон ямар нэгэн
асуудал, бодол, эргэцүүлэл барагтаа тулгардаггүй дэндүү “Бардам” бичдэг
байв. Гэтэл энэ жил бичих юмаа олж ядан түгдчин сууна. Магад хүмүүс
сурсан зангаараа өсвөр нас, залхуурал, ухаарлын үе гэх мэт олон дүгнэлт
хийх байх. Хэзээ гэдгийг нь мэдэхгүй ч энэ жил үхэхийг унтахын чинээ
боддоггүй, “барын аманд гараа хийхээс буцахгүй” байсан хүн өдгөө өөртөө
ямар ч итгэлгүй, дэндүү бардам зан нь алга болж хоосон хувь хүн болсон
юм шиг санагдах болов. Чингээд бодохоор чухам Тэгшбуянт гэж хэн байв?
Өмнөх Тэгшбуянт хэмээх бусдын үгээр “их зантай, бардам” хүн хаачив?
• Ойрын үед өөрийгөө ажваас нилээн дуугүй, ажигч болсон байх юм.
Аливаа зүйлд эхэлж мэдэмхийрч дуугархаасаа илүү дуугүй сайн сонсч
ихэвчлэн үг хэлэхээ ч больж. Зарим үед тоох ч үгүй номоо уншаад суух нь
зөв ч юм шиг. Буцаад бодохоор миний ойр орчны хүмүүс ч надтай
харьцахаа больчихсон ч юм шиг. Нөгөө сагсуу, орилоо, мэтгэлцэх дуртай,
омогтой хүн хаачив? Түрүү жилийн өдийд би өөртөө хэнийг ч
наалдуулахгүй өөрийнхөө үгээр тэднийг “иддэг” байлаа. Өөртөө ч тэнэг
итгэлтэй байсан сан.

39. Одоо бодоход тэгж онгирч таашаал авдаг байжээ. Энэ жил би өөрийн “хурган”
албан тушаалуудаас өөрийн хүсэлтээр “огцров”. Аливаа хичээлийн дараах үйл
ажилгаанд ч оролцох нь багасав. Чөлөөт цагийг өөрийн хийж чаддаг зүйлдээ
хэтэрхий дэмий үрж, том царайлах гэж оролдож байгаа юм шиг санагддаг
болов. Магад үүнд хүргэхэд миний эрүүл мэндийн асуудал байсан ч зүгээр л
бүх юманд сэтгэлгүй болж цагийг аль болох хүслээрээ бас чөлөөтэй,
өөрийнхөөрөө өнгөрүүлэх, /буруу зүйлд биш шүү/ өөрийгөө олохыг ихээр хүсэх
болж.
Би хэн юм бэ? Энэ асуултанд би жилийн өмнө итгэл төгс, бодолд
автах төдий хэлэх байсан болов уу? Гэтэл өнөөдөр би өөртөө гэнэт ханамжтай
санагдахаа больсон ч юмуу, хүмүүстэй мэтгэлцэж өөрийгөө болоод бусдыг
нервтүүлэх олиггүй санагдсан ч юмуу хэн мэдэх вэ, дэндүү “дотогшоо” хүн
болжээ. Зарим нэг нь намайг даруухан болж ч гэж хэлсэнтэй олонтаа таарав.
Би өөрийгөө болох гэж буй жимс гэж боддог байв. Гэвч тийм биш байжээ. Би
дөнгөж үндсээ тавиад дээшээ хатууран ундран ургаж буй үндэс байсан ажгуу.
Удалгүй би нахиалан навч болж, цэцэг болон дэлгэрч, жимс болон боловсорч
хэн нэгэнд хэрэгтэй, хүртээмжтэй, ашигтай нэгэн болно. Надад туулан давах
олон мянган өдөр урд минь хүлээж байна. Би өдөр ирэх тусам өөрийгөө нээж
байна. Энэ л цагт би энэ дэлхийн бие хүн болон төрсөн. Магад би дэндүү
хожим ухаарсан байж болох ч энэ миний л туулах зам, харгуй. Би хэний ч өмнө
өөрийгөө бардам олзлох боловсорч буй дэндүү танхи Гантөмөрийн эрх отгон
хүү Тэгшбуянт!
• 10а Г.Тэгшбуянт

43. Таван мөрт буюу
Синкуайн бичих арга
5

44. Мэдээллийг нэгтгэх
чадвар, цогц бодол
сэтгэлгээ, нарийн
мэдрэмж, итгэл
үнэмшилтэй байх нь
маш чухал чадвар
юм.

45. Таван мөрт бичих заавар
1. Гарчиг
(ихэвчлэн
нэр үг)
2.Хоёр үгээр
тодорхойлох
(хоёр тэмдэг
нэр)
3. Үйл явц
(Сэдвийн үйл
явцыг
тодорхойлсо
н гурван үйлт
нэр)
4.Мэдрэмж
сэтгэгдэл (4
үгтэй
өгүүлбэр буюу
хэлц хэллэг)
5. Сэдвийн
гол утга мөн
чанар (Өөр
нэг үгээр
илэрхийлэх)

46. 1. Ном 1.Төр
2. Гайхамшигтай, мэдлэгтэй 2. Хаант, Бүгд найрамдах
3. Унших, сэтгэх, бүтээх 3. Хуульчлах, зохицуулах, хянах
4. Уншихаа боливол сэтгэхээ болино. 4. Төр бол нийгмийн эмч
5. Ард түмэн 5. Зэвсэг
(10а анги Мөнх-Эрдэнэ) (10д анги Д.Золбооцэцэг)
1. Найз 1. Нийгэмшилт
2.Үнэнч, зарчимч 2. Чөлөөтэй, өргөн цар хүрээтэй
3. Зөвлөх, туслах, зэмлэх 3. Зохицох, шилжих, хувьсах
4. Зовоход нөхөд минь жаргал болдог. 4. Хүн болох багаасаа
Бүдрэхэд нөхөд минь түшиг болдог Хүлэг болох унаганаасаа
Уйлахад нөхөд минь алчуур болдог 5. Ертөнц
Урагшлахад нөхөд минь дэм болдог. (10и анги Урангоо)
5. Нөхөрлөл (10ё анги Т.Баярмагнай)
1.Ядуурал 1. Хувьсгал
2.Үнэмлэхүй, харьцангуй 2. Харгис, аажуу
3. Хоосрох, доройтох, мөхөх 3. Эзлэх, өөрчлөх, уусгах
4.Ядуурал бол залхуурлын 4. Ард түмний сэтгэлгээнд дарангуйлагч
шан харамж юм. 5. Өөрчлөлт
5.Зовлон (Сүйрэл) (8в анги Ж.Учралбаяр)

47. Дурсамж
бичих арга
6

48. Дурсамж гэдэг нь туулж
өнгөрүүлсэн
амьдралынхаа талаар ой
ухаандаа хадгалагдаж
үлдсэн хэсгийг өгүүлсэн
зохион бичлэгийн төрөл
юм. Дурсамж нь хэд хэдэн
онцлогтой байдаг.
Хүний туулсан амьдрал учраас
ой ухааанд нь сайтар
хадгалагдаж үлдсэн байдаг.
Ялангуяа хүүхэд насны үйл
явдал насан туршид
мартагддаггүй хадгалагдан
үлддэг. Түүнийг цаасан дээр
буулгаж бичих боломж тийм ч
түвэгтэй биш тул бичлэгийн
нилээд түгээмэл төрөл юм.

49. Хүний үйл амьдрал давтагдашгүй шинж чанартай
бөгөөд туулсан замнал, алдсан оносон, ухаарал
сургамж нь өвөрмөц онцлогтой байдаг.
Дурсамж нь тухайн хүний амьдралд хандах хандлага, үзэл
бодол, байр суурийг илэрхийлэл бөгөөд энэ утгаараа хойч
үеийнхнийг хүмүүжүүлж төлөвшүүлэх хүчирхэг хэрэгсэл
болдог.
Дурсамж тухайн цаг үеийн тусгал бөгөөд тэр үеийн
амьдралын үнэн төрх, толь юм. Тухайн үеийн тусгал болохын
хувьд өнгөрсөн үеийнхний давтагдашгүй түүх бөгөөд
түүнийг хэн ч санааны зоргоор өөрчлөх боломжгүй.

52. • Орчлонтой танилцсан арван жил
Анх энэ сургуульд шалгалт өгөөд орж ирснээс хойш арван жил өнгөрчээ. Намрын
тэр нэгэн өдөр буюу есөн сарын арван найманд Нэргүй багшийнхаа ангид анх 2б-
ангийн сурагч болсоноо тодхон санаж байна.
Хамгийн эхний хичээл бүжгийн хичээл байсан юм. Хосоороо бүжиглэнэ гэхээр л
бүгд их л ичэн инээлдээд, багш маань "Хөвгүүд нь яасан бэ? Охидууд чинь та
нарыг урьж бүжиглэхгүй шүү дээ" гэж загнуулаад л бүжиглэж байсан нь саяхан
мэт санагдах юм. Одоо бид нар хоорондоо ярихдаа охидууд нь аймар атман,
багшийгаа гараад явсан хойгуур хичээлээ хийхгүй байгааг нь цохиж загнадаг гээд
л инээлддэг юм. Үнэхээр сахилгагүй анги байсан болохоор хааяа багшийгаа орж
ирэхэд нь чив чимээгүй бүгд байр байрандаа сууж байгаад баярлуулъя гээд л
ярьдаг байсан сан. Хоолныхоо цагаар гадаа гарч уралдана, тог дамжуулна,
туулай чоно гэх мэт олон тоглоом тоглодог байсан бага ангийн нас минь дунд
ангийн сурагч болон солигдсон доо.
Удалгүй 4-р ангид орлоо бага ангийнхаа багшийн гараас сална гэхээр нэг л эвгүй,
ээжээсээ хол явах гэж байгаа мэт санагдаад их л сонин байлаа. Орчлон
сургуулийн 4-р ангиа төгсөх тэр хавар Соёлзул багшийг хараад нэг л эмээх шиг
санагдаж, хүүхдүүд ч хатуу багш, энэ тэр гэж ярьж байхыг нь сонсоод их л айж
байснаа нуулгүй хэлье. Нэгэнт 5-р ангиа алгасаад 6-р анги болж Соёлзул
багшийнхаа шавь нар болцгоож, өнөө айх сэтгэл чинь тэр дороо үгүй болж бүр

53. нэгэн халуун гэр бүл болоод төгсөх жилдээ ирэхэд цаг хугацаа ч
хурдан өнгөрснийг анзааралгүй явснаа одоо ухаарч хором бүрийг
нандигнаж, дахиад ганцхан жил байсан бол гэж шунахайрна.
Дунд ангид ороод л үерхэл нөхөрлөл болцгоож, нөгөө ярихаас
ичгүүртэй гэж үздэг байсан сэдэв рүүгээ аргагүй том болцгоон
орсон юм. Энэ олон юм шиг хэрнээ цөөхөн хэдхэн жилд ангийнхаа
хөвгүүд, охидууддаа дэндүү дасч дээ. Хөвгүүд маань айх үед ах
шиг, гуних үед хөгжөөж байдаг анд минь байсан арван жил дэндүү
хурдан өнгөрчээ. Харин охидууд бие биендээ амь, олон жил дасал
болоод аль хэдийн эгч дүүс шиг дотно гэр бүл болчихоод тал тал
тийш салан одох амьдралын зааг дээр ирээд цаг гэдэг хичнээн
хурдан болохыг ойлгож их л харамсах шиг. Одоо 11а гэдэг анги
бол үнэхээр халуун ам бүл бие биендээ дэндүү хайртай, нуух зүйл
гэж үгүй, нэгнийгээ ойлгохгүй үе гэж үгүй бүр харцнаас нь л биесээ
ойлгодог болсон ховорхон л байдаг нийтэч ангиудын нэг юм.
Энэ сургуульд ирэхээс өмнө болж л өгвөл хичээл таслах гээд л
энд ч өвдөв, тэнд ч эвгүйрхэв гэдэг байсан бол Орчлон сургууль
бол миний эрт босоод хурдхан шиг очихыг хүсдэг гэр минь болсон
юм. Нөгөө ангийнхаа хүүхдүүдтэй ч бас сайн найзууд болсон.
Зарим нь хэцүү үед ч гэсэн маш их тусалж байсан. Мөн хамгийн
чухал нь өөрийнхөө хамгийн сайн найзуудыг олсон явдал байсан ба
өөрийгөө их азтайд тооцдог шүү. Би хорин найман сайн найзтай
гэж хүмүүст хааяа онгирмоор санагддаг шүү.

54. Биднийг өдий хүргэсэн багш нараа дурдахгүй байж болшгүй. Нэргүй багш маань
үнэхээр ухаалаг, даруу төлөв, 11а гэх ангийг төлөвшүүлэхэд хамгийн их
нөлөөлсөн багш нь яахын аргагүй мөн билээ. Харин Соёлзул багш маань биднийг
хамгийн их өмөөрч, хаацайлдаг ёстой л хоёр дахь ээж, бас үнэн "супер" багш
яахын аргагүй мөн. Соёлоо багшийн хэлдгээр бид нар ч ёстой л багшийнхаа
нүдэн дээр өссөн хүүхдүүд дээ. Ононсайхан багш бол аль багаас л хичээл орсон
хамгийн эгдүүтэй жоохон хүүхэд шиг багш, гэхдээ бид нар маш их айдаг байсныг
багш саяхан мэдчихээд их л гайхсан даа. Наранхүү багш хамгийн хөгжилтэй нь,
харин Баяраа багш саяхнаас тоо зааж эхэлсэн ч бидний хувьд хэзээ ч
мартагдахгүй, онцгой ховорхон, дэндүү ухаалаг багш нарын нэг. Төгсөх жилээс
хичээл заасан ч би Алтаа багшийг хамгийн ардчилсан багш гэж боддог, Алтаа
багш хэтэрхий шударга болохоор нь, бас хэн нэгний үзэл бодлыг "аймаар"
хүндэтгэдэг болохоор нь хамгийн ардчилсан гэж хэлсэн юм. Захирал багш
байхгүй бол сургууль үнэхээр эзгүй гэдгийг Батмөнх багшийг Америкт байх нэг
жилд л ухаарсан шүү. За тэгээд бүгдийг нь дурдаж хэлж чадсангүй, харин бүх
багш нартаа хайртай гэдгийг л бүгдээрээ мэддэг байх аа.
Удахгүй сүүлчийн хонх нь жингэнээд арав дахь хавраа үдэхээр нүдэнд нулимс
цийлэгнээд, хоолойд нэг юм тороод амьдрал гэх хөлгүй далайд багш нарынхаа
гараас тавиад тэнцэж ядан хөвөх биз ээ. Ангийнхантайгаа өнгөрөөсөн олон жил
дурсамж болон үлдэж бүгд нэгнээ хичнээн санахаа мэдээд нулимс
мэлтэлзүүлэнхэн салцгаах байх даа.
(Орчлон сургуулийн 11а ангийн сурагч Б.Аръяасүрэн)

55. Мэдээллийг өөртөө
тусган бичих арга
7

56. А. Монголын нууц товчоо зохиолын
дүрийн судалгаат хичээлийн
аргачлал
Сурагч бүр
өөрийн сони
рхсон нэгэн
дүрийг
сонгоно. Нэг
ангид дүрийг
давхардуулан
сонгохгүй
байхыг
сануулж,
багш
зохицуулна.
Өөрийн
сонгосон
дүрээ
судалж
мэдээлэл
цуглуулна.
Өөрийн
цуглуулсан
мэдээллээ
боловсруулж
А4 цаасны
нэг нүүрт
багтаан
бичнэ. Илүү
бичихгүй.
Бэлтгэсэн
зүйлээ хичээлийн
явцад хэамт
олондоо илтгэж
танилцуулна.Энэ
үед багш болон
сурагчид
сонирхсон болон
лавлах
зүйлээ асууж
хэлэлцэнэ. Бас
зөвлөгөө өгч
саналаа хэлж,
талархлаа
илэрхийлнэ.
Өөрийн
судалсан дүрээ
нэгдүгэр бие-
“Би” болгон
дахин
найруулж
бичнэ.
Бичсэн
зүйлээ дахин
танилцуулна
Бүтээлийн
үзэсгэлэн
гаргана.
Дүгнэлт хэлэлцүүлэг:
Нэг хүн нэг санаа
хэлнэ.
-Хичээлийн
сонирхолтой
болон таалагдсан
зүйл нь юу
байсан бэ?
-Бэрхшэлтэй зүйл
байсан бол тэр нь юу
вэ?
-Өөрөөр яаж хиих
боломж байна вэ?
Зорилго:
Зорилготой унших, гол санааг
ялгах, логик холбоог нь
алдагдуулахгүйгээр зохиомжлон
найруулж бичих, бичсэн зүйлээ
яруу тод илтгэн бусдад хүргэх

57. Сурагчдын бүтээлээс

60. Хэрэглэсэн туршлага
Санамж: Дээрх аргаар төлөвлөн явуулсан хичээл нь хэдийгээр олон алхамтай
байсан боловч сурагчийн хувьд уншсан мэдээлэлдээ илүү бүтээлчээр хандах, тухайн
дүрдээ орж, өөрийн биеэр ухааран ойлгох сонирхлыг нь төрүүлдэг. Багш хэдий чинээ
ач холбогдол өгч чиглүүлнэ, төдий чинээ үр дүнтэй болдог.
• Мөн зарим хүүхдүүд өөрийн сонгосон дүрийн уламжлал болон онцлогийг
илэрхийлэх малгай зэрэг зүйлсийг цаасаар бэлтгэн хийж хэрэглээд илтгэдэг
• Эхний хэлэлцүүлэг дээр сонгосон дүрээ “даалгавраа гүйцэтгэсэн” гэх утгаараа
ямар нэгэн тодорхой эмоцгүй ярьж байсан бол “Би” гэж өөрийн өмнөөс ярихдаа
хүүхэд бүр нилээд “ухаалаг”, бодлоготой, аль болох эерэг өнгө аясаар чин
сэтгэлээсээ ярьж байгаа нь ажиглагддаг. Мөн энэ арга зүйнь заавал хийх ёстой
нэг мөр цэгцэрсэн “сайн” зүйл хэдий биш боловч, багш нар санаа авч түүхийн
сургалтыг илүү бүтээлч болгоход тустай байх болно.
Арга зүйг хэрэглэсэн туршлага:
• 1. VIII ангийн Монголын түүхийн хичээлийн хүрээнд “Монголын нууц товчоо”
зохиолын дүрүүдийг ашиглан хичээл төлөвлөж хэрэгжүүлсэн.
• 2. ахлах ангийн Нийгмийн ухааны хичээлийн “Ёс зүй” бүлэг сэдвийн агуулгыг
судлах явцад тухайн ангид нийгмийн ухаан болон монгол хэл зааж байгаа багш
нар хамтран төлөвлөж Н.Багабандийн “Титэм үг”, бүтээлийг ашиглан зохион
байгуулсан.

61. Н. Багабандийн “титэм үг” номын эх дээр
ажиллах ““ТИТЭМ ҮГ”-ээр аялсан нь” хичээлийн
аргачлал
Алхам 1
Сурагч бүр өөрийн
сэдвээ сонгоно.
Нэг ангид сэдэв
давхардуулахгүй.
Сурагч өөрт өгсөн
сэдвээ ухаарч
уншина.
Алхам 2
Жишээгээр баяжуулан
дэвтэртээ бичиж багшидаа
уншуулж зөвлөгөө авна.
Уншсан сэдвээсээ өөртөө
тусгаж авсан санаагаа
өөрийн жишээ баримтаар
баяжуулан 1 нүүрт /А4/
багтаан найруулан бичнэ.
Илүү бичихгүй
Алхам 3
Өөртөө тусгаж авсан
санаагаа /бичсэн эхээ/ 2
минутанд багтаан ярина. Багш
сурагчид сонирхсон зүйлээ асууж
хэлэлцээд талархал илэрхийлнэ.
6. Эхийн гол санааг хураан
дүгнэж бусдад хэрэг болох
санамж бичнэ. Санамж бичих
цаасыг багш урьдчилан бэлтгэж
тарааж өгнө.

62. Сурагчдын бүтээлээс

65. Сурагчдын бүтээлээс

68. 8

69. Гэрэгэ нь Монгол төрийн элчийн Итгэмжлэх
жуух бичиг, халдашгүй дархан эрхийн
баталгаа, саадгүй зорчих бүрэн эрх бүхий
паспортын үүрэг гүйцэтгэж байжээ гэж үзэхэд
хүргэж байна.
Зорилго: Сурагчид өөрсдийнхөө удмын түүх,
угсаа гарлаа мэдэх, судлах

70. 1. Өөрийн эцгийн
талыг ямар
аймгийн хүн
байсныг мэдэж
ирнэ.
2. Монголын түүх,
нийгмийн ухаан,
монгол хэлний
багш нараасаа
одоогийн засаг
захирааны нэршил
нь өмнө нь ямар
хошууд, аймаг
байсныг тодруулна.
3. Хуучнаар болон
одоогоор нэрлэсэн
харьяаллаа
гэрэгэний эх дээр
монгол болон
кирил үсгээр бичнэ.

74. 9

75. А. Ангарагаас ирсэн захидал
“Төсөөлөн бодож бичих” арга гэдэг
нь сурагчид “Ангараг гараг” дээр
очсон мэтээр өөрсдийгөө төсөөлж,
“мэддэг” зүйлээ мэдэхгүй болж”
“таньдаг” зүйлээ танихгүй болж,
аливаа зүйлсийг өөрөөр харж,
сэтгэж, төсөөлөн бичихийг хэлнэ.

76. Зорилго
Аливаа зүйлийг өөрөөр харж,
ургуулан бодож, түүнийгээ
бичих чадварыг хөгжүүлэх

79. Үйл ажиллагааны алхмууд
• Багш дээрх загвар захидлыг сурагчдад
тарааж өгч уншуулна.
• “Энэ захидалд юуны тухай өгүүлсэн,
хаанаас ирсэн захидал” гэж бодож
байна вэ? Сурагчдаас асууж ярилцана
• Энэ 2 захидалд юуг? яаж? өөрөөр
харж тайлбарласныг сурагчид багаар
юмуу хосоороо тайлж ярилцана.

80. Үйл ажиллагааны алхмууд
• Сурагчдадаа “Ангараг”-аас ирсэн
захидлын тухай тайлбарлан хэлнэ.
• Сурагчдад энгийн зүйлсийг бүтээлчээр
мартаж, дахин төсөөлөх үйл дээр
тулгуурлан бүтээлчээр сэтгэх тухай
онцлон тайлбарлана.
• Сурагчдаар “Ангараг” дээр өөрсдийгөө
очиж байна гэж төсөөлүүлнэ.

81. Үйл ажиллагааны алхмууд
• Сурагчид захидлаас жишээлэн
өөрсдийн мэддэг зүйлсээ
“бүтээлчээр мартан” шинэ
хувилбарыг төсөөлөн захидал бичнэ.
• Бичсэн захидлуудаа бие биедээ
уншиж, нэгнийхээ захидал дахь
таалагдсан зүйлийг онцлон хэлнэ.

82. Үйл ажиллагааны алхмууд
• Сурагчид бие биедээ зөвлөн, бичсэн
зүйлээ засан сайжруулах нэг нэг санааг
хэлж өгнө.
• Өөрсдийн бичсэн захидлаа найзынхаа
зөвлөснөөр засан сайжруулна.
• Ил захидлын цаасан дээр захидлаа бичнэ.
• Захидлаа бүтээлийн буланд байрлуулж бие
биенийхээ захидлыг уншина

83. Аргазүйг хэрэглэсэн туршлага
Арга зүйг боловсруулж, YIII ангийн
сурагчдаар даалгаврыг алхмуудын дагуу
гүйцэтгүүлсэн нь хийсвэрлэн бодох
сэтгэхүй, бичих чадварыг нь
хөгжүүлсэн, сурагчдын сонирхлыг
татсан хичээл болсон юм.

84. Сурагчдын бүтээлээс

87. Б. Ирээдүйн “Би”-д захидал бичих
“Ирээдүйн БИ” арга нь сурагчид
өнөөдрийн “БИ”-ээ тодорхойлж,
өөрийн зорилго, мөрөөдөлдөө
тулгуурлан тодорхой хугацааны
дараах “БИ”-г төсөөлөн бичнэ.

88. Зорилго
Зорилго, тэмүүлэлтэй байж
ТӨГСГӨЛИЙГ НЬ
ТӨЛӨВЛӨЖ ЭХЛЭХ зуршилд
хөтлөх

89. Та хэн нэгнийг хэдэн алхмын
цаанаас тан руу дөхөн ирж байгаагаар
төсөөл. Анхандаа та түүний хэн болохыг
мэдэхгүй байна. Тэр танд ойртсоор,
улам ойртсоор л байна....
Гэвч тэр бол та юм....Тэр бол таны
жилийн дараах дүр зураг

90. Аргачлал
• Өнөөдрийн өөрийн байгаа байдлыг нарийн
тодорхойлон бичнэ.
• Хэдэн жилийн дараах өөрийгөө
төсөөлөхийг хүсэж байгаагаа тодорхойлно
• ... жилийн дараах өөрийгөө ямар
байдалтай, ямар амжилттай, хаачихаар явж
байгааг төсөөлөөд өнөөдрийн өөртэйгөө
таарч буйгаар зохиомжлон бичнэ.

91. Сурагчдад санаа болох бичвэр
• Дүрэмт хувцсаа хайш яаш өмчихсөн, гэрийн
даалгавраа хаяадаа хийлгүй ирчхээд багшаасаа
хатуухан зэмлэл хүртчихдэг, сургууль дээрээ
ангийнхаа найзуудыг өдөж, марзганачихдаг,
хичээлээ төдийлөн сайн ойлгодоггүй би гэдэг хүн
өчигдөрхөн компьютертээ суулгасан тоглоомоо
тоглохоор гэр лүүгээ яарч явлаа. Гэтэл миний өөдөөс
ганган хослол тэвхийтэл өмссөн, гутлаа гялалзтал
өнгөлж, үсээ дэгжин зассан, гартаа Харвардын их
сургуулийн тэтгэлэгт урилга атгаж, нүдэндээ оч
гялалзуулан, нүүрэндээ инээмсэглэл тодруулан,
өөрийн нөр их хөдөлмөрийн үр шимээ ээж, аав гэр
бүлийнхэндээ дуулгахаар гэр лүүгээ яаран алхаж
байгаа нэгэн царайлаг ахтай таарлаа. Энэ хүн бол 7
жилийн дараах БИ юм.

93. 10

99. 11

100. Зорилго
Бүтээлчээр ажиглаж,
дэс дараалалтай
бичих аргад
суралцахад ньтуслах

101. Алхам 1 Алхам 2 Алхам 3 Алхам 4 Алхам 5
Багшийн заавраар гүйцэтгэх Бие даан гүйцэтгэх
 Хэнд зориулж
бичих гэж
байгаа
зорилгоо
тодорхойлно
 Бичих зүйлээ
эвлүүлнэ.
 Самбарт
бичиж
үзүүлнэ.
 Бичихийн
өмнө
ярилцана.
 Бичих
хангалттай
цаг өгнө
 Сурагчид
тай
хэлэлцүүлэг
хийнэ.
 Анги нийтийн
хэлэлцүүлэг
үргэлжлүүлэх
 Эх ноорог дээр
дахин ажиллах
 Засаж
сайжруу
лах
 Заавруу
даа
самбарт
гаргах
Бусдаас хамааралт байдал Бие даасан байдал
Зааврыг тоочин бичих хичээлийн алхмууд

105. 12

106. Найзынхаа тодорхойлолтыг
бичих: Сурагчид “Албан бичгийн
найруулга, түүний хэрэглээ”
хичээлийн хүрээнд ширээнийхээ
найзын тодорхойлолтыг бичнэ.
Зорилго: Хажуудаа суугаа найзаа
илүү сайн таньж, албан бичгийн
найруулгад суралцах.

107. 1. Албан бичгийн нэг төрөл болох
тодорхойлолт бичих аргатай
танилцана.
2. Тодорхойлолтод байх
шаардлагын дагуу ширээнийхээ
найзаас өөрийн мэдэхгүй байгаа
зүйлээ асууж тодруулна.
3. Тодорхойлолтоо бичээд найздаа
болон багшид шалгуулна.
4. Ширээний найз өөрийн
тодорхойлолты аваад засаж
сайжруулна.
5. Бэлэн болсон тодорхойлолтоо
багшид шалгуулна.
А
Р
Г
А
Ч
Л
А
Л

110. Зохиолын
тэмдэглэл
бичих арга
13

111. Уншсан номын тэмдэглэл бичих
1. Төлөвлөх
 Номоо сонгох
/өөрийнхөө дуртай, хамгийн сайн мэддэг,
эсвэл хамгийн сүүлд уншсан гэх мэт/
 Номынхоо талаар :
- Юуны тухай өгүүлдэг
- Аль хэсэг нь хамгийн таалагдаж байсан
- Зохиогчийн тухай эргэцүүлэн бодоорой
2. Бичих
Олсон санаагаа бичихдээ
дараах 2 асуултыг үндэслэн
бичнэ. Үүнд:
• Ном юуны тухай
өгүүлдэг вэ?
• Яагаад энэ ном надад
таалагдсан бэ?
• Зохиолчийн тухай
эргэцүүллээ бичих
3. Засаж сайжруулах
Чухал санаануудаа бүрэн оруулсан
эсэхээ шалгаад хосоор ажиллаж
бие биеийнхээ тэмдэглэлийг
уншиж хамгийн чухал болсон нэг
санаа болон ойлгомжгүй болсон
зүйл байвал хэлнэ. Үүний дагуу
засна.
4. Бүтээлээ
танилцуулах
Төлөвлөж
бичээд засаж
сайжруулсан
тэмдэглэлээ
танилцуулна.

112. “Иш арга”-
аар дүгнэлт
бичүүлэх
“Блумын
асуулга”–ын
аргаар
бичүүлэх
Прамид”
аргаар
бичүүлэх Номын
тэмдэглэл
хийх арга
“Уншингаа
зэрэгцүүлсэн
тэмдэглэл хөтлөх”
аргаар бичүүлэх

113. Өгүүлэгдэхүүний бүтцийг гаргах
аргаар
Уншингаа зэрэгцүүлсэн тэмдэглэл
хөтлөх аргаар

116. Эхийг хурааж бяцхан ном хийх
аргаар
Үйл явдлыг цуврал зургаар
илэрхийлэн бяцхан ном хийх аргаар

119. Сурагчдын уншсан зохиолын
presentation /ахлах анги/

120. Уулсын
цууриа
Халед хоссени
9а ангийн сурагч Б. Одмаагийн
бэлтгэсэн presentation

121. Халед
Хоссени• Афган гаралтай америк
зохиолч
• "Уулсын цууриа" роман
нь гуравдахь бүтээл нь
болсон
• 1965 онд Афган улсын
Кабул хотод төрсөн
• “Цаасан шувуу
наадуулагч”, “Мянган
Нарны Цацраг” гэх мэт
алдарт зохиолууд бичсэн.

122. Гол Баатрууд
Абдуула Пари
• Шадбагх хэмээх
зохиомол тосгонд
өссөн Афган хүү.
• Аав нь түүний дүү
Париг Кабулын
нэгэн гэр бүлд
зарсны дараа
Америк улс руу
нүүнэ.
• Америкт очоод
хүүхэдтэй болоод,
түүнийгээ Пари
гээд дүүгийнхээ
нэрээр нэрлэнэ.
• Абдуулагийн эмэгтэй
дүү
• 3 настайд нь Кабул
хот дахь чинээлэг гэр
бүлд аав нь зарна
• Өргөмөл гэр
бүлтэйгээ хамт Франц
улсад өснө.
• Өсөхдөө Абдуула ба
Шадбагх тосгон дахь
амьдралаа мартана.
• Том болоод авга ах
Набигаасаа жинхэнэ
гэр бүлийнхээ талаар
мэдэж авна.

123. Баба Аябын үлгэр
Абдуула Пари хоёрын аав нь Кабул
руу алхан явах замдаа үлгэр ярьж
өгнө. Энэ үлгэр нь Баба Аяб, хүү
Квайсаа Див хэмээх чөтгөрт алдсан
тухай өгүүлнэ.
Энэ үлгэр нь, зүгээр нэг л үлгэр
бишээ. Энэ нь Пари ,Абдуула хоёрын
амьдралыг тусган харуулсан үлгэр
билээ.
Майдан Сабс хэмээх тосгонд Баба
Аяб гурван хүү, хоёр охин
эхнэртэйгээ амьдардаг билээ. Баба
Аяб гэр бүлээ хооллохын тулд
өглөөны нарнаас оройн сар гартал
тариалангийн талбайд хүнд хэцүү
ажил хййдэг ч гэлээ, өөрийгөө маш
азтайд тооцдог. Тэр хүүхэд бүртээ
ижилхэн хайртай ч,гурван настай
хамгийн бага хүү Квайсдаа
сэмээрхэн илүү байдаг байв.

124. Гол үйл явдал

125. Пирвана
АбдуулаПари Икбал
Нила
Вахад
ити
Хадагтай
Варварис
Ад
эл
Роши
Масоома
На
би
Сабоо
р
Салай
ман
Вандат
и
Идр
ис
Амра
Адимовик
Тимур
Голам
Мадилин
Марко
с
Варва
рис
Талиа
Гэрэлсэн
Ах дүү
Амлалт
эвдсэн
хамаатан
хөршү
үд
ээж
Өргө
ж
авса
н
Гэр
түрээслэс
эн
Гол Баатруудын
хэлхээ

126. Амьдралын
бүх сайн
сайхан
зүйлс маш
хэврэг бас
маш
амархан
алдагддаг.
Зохиолоос авсан
сургамж
Амьдралыг
бүхий л өнцгөөс
харж байж,
өөрийнхөө
амьдралынхаа
үнэ цэнийг хүн
ухаардаг

127. Зохиолын онцлог
• Зохиол нь зөвхөн ганц
баатрын өнцгөөс бус, бүлэг тус
бүрээрээ өөр өөр баатруудын
өнцгөөс бичсэн.
• Нэг үйл явдлыг олон өнцгөөс
тусган бичсэн нь тухайн
баатруудын харилцаа болон
хувийн зан чанарыг харуулсан.
• Кабул болон Афган улс дахь
амьралыг харуулсан.
• Энгийн болон эмгэнэлт
үлгэрүүд ашиглан хүний зүрх
сэтгэлд үлдэж чаддаг.

128. Хүмүүс хэлэхдээ,
амьдралынхаа
зорилгыг олоод
амьдралаа амьдар
хэмээн хэлдэг,гэвч эцэст
нь л амьдрал
зорилготой хэмээн
ухаардаг, энэ нь бидний
ер төсөөлөөгүй зүйл
байдаг.
-Уулсын цууриа, Халед
хоссени

129. аа
Постер
бэлтгэж,
хамгаалах
аргазүй
14

130. • Зорилго: Сурагчдын
бүтээлч сэтгэлгээг
хөгжүүлэх(Олон эх
сурвалж ашиглан
мэдээлэл цуглуулах,
боловсруулах, төсөөлөн
бодох, зохиомжлон
сэтгэх)
• Сэдэв:
Монголчуудын нүүдлийн
иргэншил,амьдралын
хэв маяг( X ангийн
Монголын түүх)
Постер гэдэг нь
тодорхой сэдвийн
агуулгыг өгөгдсөн
зааварчлагын дагуу
судалж өөрийн
үзэл бодлоо зураг
дүрсээр болон
бичвэрээр
хураангуйлан
илэрхийлэх
бүтээлийн хэлбэр
болно.

131. Сурагчдад санаа өгөх нэмэлт
мэдээлэл:
• Монголчуудын МАА-тай холбоотой
мэдлэг ухаан:
• Зоотехник-хээлтүүлэгчийг сонгох,
заазлах, үүлдэр угсааг сайжруулах
• Мал эмнэлгийн ухаан, өвс
ургамлаар эмчлэх, мэс ажилбар
хийх
• Химийн ухаан, борцлох, ширгээж
хатаах, сүү цагаан идээ
боловсруулах технологи, арьс шир
боловсруулах, ноос, ноолуур,
хөөвөр, хялгасыг ашиглан бүтээх
ахуйн хэрэглээний зүйлс гм.
• Дизайнер, Монгол гутал, хувцас
хэрглэл, мал аж ахуйн тоног
төхөөрөмж, арьс, ноосон болон
суран эдлэл, гоёл чимэглэлийн
зүйлс
Судалгаа хийх агуулгын хүрээ:
Таван хошуу мал тус бүрийн онцлог(
тухайн малын өвөг, зөн билиг, зан
араншин, эрхлэн хөтлөх арга ухаан,
бэлчээр, иддэг гол өвс ургамал, 4
улирлын онцлогт дасан зохицох
байдал гм.)
Нэрлэх онцлог(эх мал, эцэг мал,
насаар нь нэрлэх, өхөөрдсөн нэр
гм.)
Малын эдэлгээ, ашиг шим-
боловсруулах арга ажиллагаа-
эцсийн бүтээгдэхүүн
Тухайн малд хэрэглэдэг тоног
төхөөрөмж, түүний хэрэглээ
Малтай харилцах, “дуудах-ярилцах”,
эрхэмлэн хүндэтгэх, бэлгэдэх ёс
заншил, малын зүс гм.

132. Хичээлийн зохион байгуулалт, үйл
ажиллагааны алхам:
Сурагчдыг 5 багт
хуваагдахыг
зөвлөнө. Багууд
5 хошуу малын
нэрийг сугалж,
даалгавраа
гүйцэтгэнэ.
Багуудад постер
бэлтгэх зааварчлага
болон агуулгын
хүрээг ТӨМ-аар
өгнө.
Багийн гишүүд
агуулгатай танилцан,
баг дотроо ажил
үүргийн хуваарь
гаргаж, мэдээллээ
цуглуулна.
Гүйцэтгэх хугацааг
багштай тохирно.
Өөрсдийн бэлтгэсэн постероо хамгаалах:
-Багийн ахлагч бүтээлийг ерөнхийлөн
танилцуулна.
-Гишүүн тус бүр уг бүтээлд өөрийн
оруулсан хувь нэмрээ танилцуулна.
-Багш , бусад багийн гишүүд сонирхсон
зүйлээ асууж лавлах болон баг бүр доорх
нөхцлийн дагуу өөрсдийн сэтгэгдэл,
саналаа хэлж, талархал илэрхийлнэ:
-Хамгийн таалагдсан нэг санаа
-Өөртөө тусган авсан нэг санаа
-Сайжруулах нэг санаа
1 2 3 4

136. Талархлы
н захиа
15

137. Зорилго
Сурагчид хэн нэгэнд
хандан өөрийн талархсан
сэтгэгдлээ илэрхийлэх
бичвэрт сурахад нь туслах

138. 1. Төлөвлөх
1. Захиа бичих хүнээ
сонгоно /ангийнхаа
хэн нэгийг сонгохыг
багш сануулна/
2. Бичих гэж буй зүйлээ
төсөөлөн бодно
2. Бичих
1. Олсон санаагаа
цаасан дээр
буулгана
2. Захиа бичихэд
баримтлах
зүйлсийг дагаж
мөрдөнө
3. Засаж сайжруулах
1. Хэлэх ёстой зүйлээ
бүгдийг нь бичсэн үү?
2. Алдаатай бичсэн үг
байна уу?
4. Дүгнэх
Төлөвлөсөн,
бичсэн, засаж
сайжруулсан
захиагаа найздаа
уншиж өгч,
гардуулна.

139. Захидлын aгуулга
1.Хэнд хандсанаа бичнэ.
2.Гол хэсэг /талархах болсон шалтгаан+
талархал/
3.Төгсгөл
/хүндэтгэсэн,+гарын үсэг/
4. Он, сар, өдөр

143. Уншигчий
н захидал
бичих
16

144. Зорилго
Уншигчийн захидал нь өөрийн сонирхож байгаа
асуудлаар уншиж, сонссон зүйлээс төрсөн
сэтгэгдлээ илэрхийлж, ойлгомжтой, үнэлэлт
дүгнэлттэй хандан бичсэн бодол эргэцүүлэл,
сэтгэгдэл юм.
Уншсан ном
зохиолдоо
ажиглалт, дүгнэлт
хийн бичихэд нь

145. Уншигчийн захидал бичих аргачлал
1. Багш сурагчдад уншуулах жишиг эх бэлдсэн
байна.
/С. Эрдэнийн яруу найрагч Б. Энхтуяад
бичсэн уншигчийн захидал ,С.Эрдэнийн “Занабазар”
романыг уншсан уншигч Цэрэнпилийн захидал байж
болно. /
2. Уншигчийн захидалд тусгах агуулгын дарааллыг
сурагчдад үзүүлж(тараан өгч), бидний уншсан
захидалд эдгээр агуулга яаж илэрхийлэгдсэн
байгааг ярилцана.

146. Агуулгын дараалал
1. Өөрийгөө эхлэн танилцуулна
2. Зохиолоос төрсөн эерэг
сэтгэгдлээ илэрхийлнэ
3. Зохиолоос төрсөн санал үл нийлэх
зүйл, шүүмж, санал хүсэлтээ
илэрхийлнэ. /зохиолоос иш татна/
4. Төгсгөл /зохиолчид талархлаа
илэрхийлэн, ажлын амжилт хүснэ./

147. Төлөвлөх Бичих
Засаж
сайжруу-
лах
Дүгнэх
Хамгийн сүүлд уншсан
номынхоо зохиолчид,
эсвэл хамгийн сайн
мэддэг зохиолынхоо
тухай бодож, хэнд
бичихээ төлөвлөнө.
Сонгосон зохиолчдоо
дээрх агуулгыг
баримтлан захидлаа
бичнэ.
А. Хосоор ажиллан бичсэн
захидлаа харилцан бие биедээ
уншина. Сонсогч нь өөртөө
хамгийн их таалагдсан нэг санаа,
мөн нэг зөвлөгөөг өгч захидлаа
сайжруулахад нь тусална.
Б. Дээрх зөвлөгөөг тусган багшийн
тусламжтайгаар засаж
сайжруулна.
Бодож төлөвлөөд, бичсэн
эхээ засаж сайжруулан
бүтээлийн үзэсгэлэн
гаргана. Боломжтой бол
зохиолчид захидлаа
явуулна.

148. Хэрэглэсэн туршлага
Уг аргыг хэрэглэхийн өмнө одоо
амьдарч байгаа, бичсэн захиагаа өгөх
боломжтой зохиолчийн зохиолоос
уншиж танилцаад уг зохиогчид
захидал бичвэл хүүхдүүдэд илүү
сонирхолтой байх болов уу гэж
бодогдож байсан.

152. “Цэцэг
нуурын
дугуйлан”
арга
17

153. Зорилго: Сурагчид өөрсдийнхөө удмын түүх,
угсаа гарлаа мэдэж, судлан нэг ангийн
сурагчид бүгдээрээ сайн, муу сурдаг гэж
ялгалгүй нэр бүтэн байж овог, удмын нэрээ
дуурсгахыг бэлгэдсэн.
1911 онд 2 сарын 26-нд А. Аюушийг ардууд
чөлөөлсөн бөгөөд Гомбожав тайж тэргүүтэй босогчид
нийлэн «Цэцэг нуурын дугуйлан»-г байгуулж
феодалын дарлалыг эсэргүүцэн засаг ноёдын
бурангуй байдлыг илтгэсэн бичигт 165 хүн нэрээ
мөнгөн аягыг тойруулан (Хэн нь толгойлж буйг
мэдэгдэхгүй байх үүднээс) тойруулан бичсэн байжээ.

154. Аргачлал 1. Өөрийн ургийн
овгийг мэдэж ирэх.
2. Ургийн овог,
өөрийн овог, нэрээ
монгол бичгээр
бичих. багш
нараасаа тусламж
авч болно. Эсвэл
толь бичиг
ашиглана.
3. Багшийн бэлдсэн
цэцэг нуурын
дугуйлан дээр
ургийн овог, өөрийн
овог, нэрээ монгол
бичгээр бичнэ.

158. 18

159. Зорилго : Бусдын болон өөрийн санаа бодлыг
бичвэрийн олон хэлбэрээр чөлөөтэй
илэрхийлэх, багаар хамтран
ажиллах чадвартай болоход нь туслах
Сонингийн мэдээллийн чанар,
ишлэл авахдаа эх үүсвэрийг дурдах,
фото зураг тавьж байгаа бол
зөвшөөрөл авах гэх мэт сонинд
тавигдах үндсэн шаардлагуудыг
хангаж ажиллахыг анхааруулна

160. Сонин бүтээх аргачлал:
1. Сурагчдыг 5-6 гишүүнтэй баг болгон зохион байгуулж,
баг тус бүрт бэлдсэн хүүхдийн болон өдөр тутмын
сонинг тараан өгч ямар ямар мэдээллийг агуулсан
байгааг ажиглаж, хэлэлцэх дасгал ажиллуулна.
2. Сонин бүрт нийтлэг байгаа бичвэрүүдийг хамтран
нэрлэж самбарт жагсаана. /Мэдээ, сурвалжилга, хөрөг
найруулал, үйл явдлын найруулал, шүүмж гэх мэт
3. Багш сонины бичвэрийн онцлогуудыг харуулсан
хайчилбар -ТӨМ ашиглан багуудын гүйцэтгэх ажлыг
чиглүүлнэ. ./ 1 баг 1 бичвэрийн судалгаа хийнэ/

161. 4. Хүүхэд бүр өөрийн багийн үүрэгт нийцсэн бичвэрийг
хайчилбар болгон авчирч дамжуулан уншиж, ярилцана.
Багшийн дэмжлэг авна
5. Багш багийг дахин хувиарлана. Багийг хувиарлахдаа
“ижил дугаарууд нэгд” аргыг ашиглаж болно. Шинэ
багийн үүрэг нь “Сэтгүүлчид болон хамтран ажиллаж
сонин хийх”
6. Багийн гишүүн бүр өөрсдийн бичвэрээ редактортаа
уншуулж, хянуулна /редактор нь багштай зөвлөж болно/
7. Бэлэн болсон сониноо танилцуулж, цөөн асуултанд
хариулж, хийсэн ажлаа дүгнэнэ.
8. Сурагчдын сониноор бүтээлийн үзэсгэлэн гаргана.
9,11-р ангийн сурагчдад уншуулна.
9. 11-р ангийн сурагчид сонины хамт олонд хандсан
шүүмж, зөвлөгөө, талархал бичнэ.

162. Хэрэглэсэн туршлага : Уг арга нь сурагчдаас
багаар ажиллах чадвар болон цаг хугацаа их
шаарддаг тул хэд хэдэн хичээлийн бие
даалтын үнэлгээ болгож өгөх нь илүү
тохиромжтой.

166. Бичгийн эх сурвалжийг
задлан тайлбарлах
арга
19

167. Зорилго: Сурагчдын чухал ба чухал бусыг ялгах,
харьцуулах, учир шалтгаан, үр дүнг тодруулах, дүгнэлт
гаргах, задлан шинжлэх, таамаглах чадваруудаа
хөгжүүлэхэд нь туслах.
Тус аргаар хичээл төлөвлөхдөө дараах
зүйлсийг анхаараарай.
Сурвалжийг задлан тайлбарлах даалгавар
өгөхийн өмнө багш эхлээд өөрөө тус даалгаврыг
гүйцэтгэж үзсэнээр сурагчдад ямар хүндрэл учирч
болохыг тооцоолно.
Аргачлал-алхмаа тайлбарлахдаа өөрийн
ажилласан жишээг хамтад нь үзүүлнэ.
Эхэн үед сурагч бүрээр эх сурвалжаа
тайлбарлуулан, ярилцаж зүгшрүүлсний дараа багаар
ажиллана. /Бод, хорш, хуваалц аргыг хэрэглэх/

168. k
Аргачлал
Алхам1: Эх сурвалжийн төрөл, хэлбэрийг
тодруулан бичээрэй.
А) Дараах эх сурвалж нь /захиа, хууль, цааз,
ухуулах хуудас, ном, сонины хэсэг гэх мэт/
эдгээрийн аль болохыг тодруулаарай.
Б) Эх сурвалжийг хэзээ, хаана, хэнээс хэнд
зориулан бүтээсэн бэ? /Асуултанд хариулж
бичээрэй./

169. k
Алхам2: Эх сурвалжийн агуулгыг задлан шинжлээрэй.
А) Эх сурвалжийг бичсэн шалтгаан юу вэ? /Асуултанд
хариулан бичээрэй./
Б) Эх сурвалж бичигдэхээс өмнөх болон бичигдсэний
дараах үйл явдлуудын холбоо хамаарлыг
тайлбарлаарай.
В) Эх сурвалжид ямар хүмүүсийн эрх ашгийг түлхүү
тусгасан байна вэ?
Алхам3: Эх сурвалжийг үнэлж, дүгнээрэй.
Эх сурвалж нь тухайн цаг үедээ болон өнөө үед ямар
ач холбогдолтой вэ? /Түүхэн сургамж нь юу байна вэ?/
Үргэлжлэл

170. • Эх сурвалжийн төрөл, хэлбэрийг оновчтой
тодруулсан эсэх
• Эх сурвалжийг бүтээх болсон шалтгаан
зохиогчийн санааг түүхэн цаг хугацаа, үйл
явдлуудтай харьцуулан үндэслэлтэй таамаглал
дэвшүүлсэн түвшин
• Түүхэн үйл явдлын холбоо хамаарлыг
тайлбарласан түвшин
• Эх сурвалжийн талаар үнэлэлт, дүгнэлт өгөн
өөрийн байр суурийг үндэслэл нотолгоотойгоор
илэрхийлсэн түвшин
Үнэлгээнд ашиглах боломж

174. Биет эх сурвалжийг
задлан тайлбарлах
арга
20

175. Зорилго: Сурагчдын ажигч гярхай байх, таамаглал
дэвшүүлэх, харьцуулах, задлан шинжлэх, дүгнэлт гаргах
чадваруудаа хөгжүүлэхэд нь туслах.
Тус аргаар хичээл төлөвлөхдөө дараах зүйлсийг
анхаараарай.
Сурвалжийг задлан тайлбарлах даалгавар
өгөхийн өмнө багш эхлээд өөрөө тус даалгаврыг
гүйцэтгэж үзсэнээр сурагчдад ямар хүндрэл учирч
болохыг тооцоолно.
Аргачлал-алхмаа тайлбарлахдаа өөрийн
ажилласан жишээг хамтад нь үзүүлнэ.
Эхэн үед сурагч бүрээр эх сурвалжаа
тайлбарлуулан, ярилцаж зүгшрүүлсний дараа багаар
ажиллана. /Бод, хорш, хуваалц аргыг хэрэглэх/

176. Алхам1: Түүхэн дурсгалд юуг дүрсэлсэн
байна вэ?
Алхам2: Дүрслэл, ур хийц болон бүтсэн
аргыг нь тодруулаарай. /бодитой болон
загварчилсан, оёсон, ширсэн, наамал,
хөөмөл, цутгамал гэх мэт/
Алхам3: Түүхэн дурсгалыг ямар багаж,
зэвсэг ашиглан бүтээсэн гэж бодож байна
вэ? /Ямар бэрхшээлүүд учирсан байж
болох вэ?/
Аргачлал

177. Алхамт4: Хэдий үед холбогдох дурсгал байж
болох вэ?
Алхам5: Зохиогч энэ бүтээлээрээ юу
илэрхийлэхийг зорьсон байж болох вэ?
Алхам6: Тухайн бүтээлийн талаар өөрт
төрсөн сэтгэгдлээ дүгнэж бичээрэй. / Жишээ
нь: Тухайн үед хүн амьдрах боломжтой, цаг
агаар нь чийглэг дулаан, өвс ургамал, ой
мод элбэгтэй байсан. Дүрслэх урлагийн эхэн
үе тавигдсан, багаж зэвсэг хөгжсөн, шашны
үүсэл бий болж байсан гэх мэт/
Үргэлжлэл

178. Биет эх сурвалжийг задлан тайлбарласан жишээ:
Алхам1: Баримтад буга болон хангарьд
шувуу, хээ угалзыг дүрсэлсэн байна.
Алхам2: Хангарьд шувуу домогийн амьтан
тул хийсвэрлэх сэтгэлгээ нь хөгжсөнг
илэрхийлж байна. Түүнчлэн бүтсэн аргын
хувьд эсгийн дээр ширсэн бөгөөд улаан
хүрэн, хүрэн, бор шаргал, бор өнгүүдийг
ашиглан хийснээс үзэхэд байгалийн зосон
будаг ашигласан байх. Энэ үеийн хүмүүс
магадгүй үүнээс олон өнгийг гарган авч
чадаагүй байсан байх.
Алхам3: Эсгий, утас, зүү, хар зургийг нь
гаргахын тулд бургас модыг нарийсган
үзүүрлээд үзүүрийг нь шатааж хөөгөөр нь
зурсан. Зураг, дүрслэл, оёх ширэх нарийн
ур чадвар шаардагдсан байх.
Алхам4: Дүрслэл ур хийцийн хувьд өндөр
хөгжсөн бөгөөд хийсвэрлэх сэтгэлгээ
туссан байгаагаас үзэхэд чулуун зэвсгийн
үеээс хойш бүтээгдсэн байх.
Алхам5: Жигүүртний сүр хүч,
байгалийн зүй тогтлыг харуулахыг
хүссэн байх.
Алхам6: Домгийн амьтан, өвөрмөц
тэмдэгтүүд, хээ угалз зэргийг
дүрсэлснээс үзэхэд шашны үүсэл,
бэлгэдэл зүй, уран дүрслэлүүд үүсч
хөгжсөн байжээ.

179. • Дүрслэл болон бүтсэн аргыг оновчтой
тодорхойлсон түвшин
• Түүхэн дурсгалыг бүтээхэд ашигласан багаж
зэвсэг, тулгарсан бэршээлүүдийн талаар
таамаглал дэвшүүлсэн түвшин
• Сурвалж бүтсэн цаг хугацааг тодорхойлж, түүхэн
үеийн онцлогийг холбон тайлбарлах чадварын
түвшин
• Сурвалжийн талаар дүгнэн бичихдээ баримт
жишээг оновчтой сонгосон, үндэслэл
нотолгоотойгоор илэрхийлсэн түвшин
Үнэлгээнд ашиглах боломж

183. 21

184. Зорилго: Сурагчдын төсөөлөн бодох, задлан
шинжлэх, нэгтгэн дүгнэх, уялдаа холбоог оновчтой
гаргах чадваруудаа хөгжүүлэхэд нь туслах.
Тус аргаар хичээл төлөвлөхдөө дараах зүйлсийг
анхаараарай.
Сурагч бүрт А4 цаас, гурваас доошгүй өнгийн
бал, харандаа, тодруулагч байх хэрэгтэй.
Ойлголтын зураглал хийхийн ач холбогдол болон
арга-алхамыг нарийн тайлбарлаж, өмнө ажилласан
тодорхой жишээг ажиглуулах /дуурайлган зуруулж
болно./
Эхний удаад аль болох бага агуулгатай сэдвийн
хүрээнд ойлголтын зураглал хийлгэх. Тухайн сэдвээрээ
дахин сайжруулж, дадлагажуулаарай.
Ойлголтын зураглал хийх арга

185. Аргачлал

186. Багшийн чиглүүлэг өгсөн жишээ

187. Ойлголтын зураглал хийх алхмуудаа
мөрдсөн түвшин
Үндсэн санаагаа утгат хэсгүүдээр
задлан тайлбарласан түвшин
Хийсвэр ойлголтыг бодит дүрсээр
илэрхийлсэн түвшин
Уран дүрслэл, ёгтлол, хэтрүүлгийг
оновчтой ашигласан эсэх
Үнэлгээнд ашиглах боломж

191. Цуврал зургаас
сэдэвлэн эх зохиох арга
22

192. Цуврал зургаас сэдэвлэн эх
зохиох гэдэг нь зургийг
дэс дарааллаар нь зөв
байрлуулж, үйл явдлаас нь
сэдэвлэн эх зохион бичих
арга юм.

193. Зорилго
Зургаас сэдэвлэн үйл
явдлын дарааллыг
тогтоож, таамаглан бичих
чадварыг хөгжүүлэх

194. Үйл ажиллагааны алхмууд
• Сурагчид багт хуваагдана.
• Цуврал зургуудыг үйл
явдлын зөв дараалалд
оруулан, ямар үйл явдал
өрнөснийг таамаглан
ярилцана.
• Ярилцсанаасаа сэдэвлэн
зургийн агуулгыг зохиол
болгон бичнэ

195. Үйл ажиллагааны алхмууд
• Зохиосон эхээсээ нэг
дүрийг сонгон, тухайн
дүрийн өмнөөс эх зохион
бичнэ.
• Бичсэн эхээ бие биедээ
уншиж өгч, таалагдсан
хэсгийг нь ярилцах, бие
биедээ зөвлөгөө өгнө.

196. Үйл ажиллагааны алхмууд
• Нөхдийнхөө өгсөн зөвлөгөөг
тусган бичлэгээ сайжруулан
бичиж, бүтээлийн санд
байрлуулна.
• Бие биенийхээ бүтээлийг
уншиж, харилцан талархлаа
илэрхийлнэ.

197. Том н м хийх
арга
23

198. Зорилго
Хамтран бүтээлчээр уншихын давуу
талыг ойлгуулах, хамтран ажиллах,
хамтран том ном бүтээх чадвартай
болоход нь туслах

199. Том ном хийх алхмууд
I. Багшийн бэлдсэн том ном дээр ажиллах:
Номны
хэмжээн дээр ,
Номны ар дээр
таамаглал
дэвшүүлэн
Хавтасны зураг
дээр ярилцана.
Багш үлгэрлэн дүрийн
өмнөөс уншилт хийнэ.
Зохиолын дунд , олон
хувилбараар хариулт өгөх
боломжтой газар 1-2 удаа
зогсолт хийн таамаглал
дэвшүүлж яагаад тэгж
үзэж буй үндэслэлийг
тайлбарлуулан бичүүлнэ.
Хүнд үг болон шинэ үгийн
утгыг тайлбарлах,
шаардлагатай үгийг
цонхолж уншиж ярилцана.
Зохиолын агуулга ба
тусгалын талаар ерөнхий
болон нэгж дүгнэлт ,
хэлэлцүүлэг хийнэ.
Зохиолын гол дүрүүд болон
зохиогчид хандан талархал,
санамж, зөвлөгөө,
анхааруулга, 4 мөрт,
элэглэл ... гэм мэт
бичлэгийн олон хэлбэрээр
өөрийн санаа бодлоо
чөлөөтэй илэрхийлэн
бичиж анги нийтэд
танилцуулна.

200. II. Өөрсдөө том ном хийнэ.
Алхам 1. БЭЛТГЭЛ
Багш сурагчдыг баг
болгон зохион
байгуулж /1 багт 4-5
хүн/, хичээлийн
агуулгад орсон
үлгэрээс
давхардуулахгүйгээр
өгнө.
Алхам 2. БИЧИХ
Сурагчид том ном
хийх сонгосон үлгэрээ
уншаад, хоорондоо
зөвлөлдөж үлгэрийн
эхээ хураана.
Хураасан эхээ багшид
шалгуулна.

201. Алхам 3. Засаж
сайжруулах
Үлгэрийн эхээ
хоорондоо ярилцаад
багшийн зөвлөсний
дагуу засаж,
сайжруулна.
Алхам 4. Номоо хийнэ.
Хураасан эхийнхээ дагуу
зураг зурж, номоо
хийнэ. Номоо хийхдээ
дараах зүйлийг
анхаарна.1. Номын хэмжээ нь нь
ватум цаасны ½
байна.
2. Номын бичвэр нь
номын 1/3 –т байна.
Үсгийн өндөр нь 5см-
ээс багагүй байна.