2. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 2
HIPOTESISHIPOTESIS
► HIPOTESIS : SUATU PERNYATAANHIPOTESIS : SUATU PERNYATAAN
MENGENAI NILAI SUATU PARAMETERMENGENAI NILAI SUATU PARAMETER
POPULASI YANG DIKEMBANGKANPOPULASI YANG DIKEMBANGKAN
UNTUK MAKSUD PENGUJIAN.UNTUK MAKSUD PENGUJIAN.
► RATA-RATA HITUNG PENGHASILAN PER BULANRATA-RATA HITUNG PENGHASILAN PER BULAN
DOSEN SEBESAR Rp 3 JUTADOSEN SEBESAR Rp 3 JUTA
► SEPULUH PERSEN LULUSAN TERBAIK ADALAHSEPULUH PERSEN LULUSAN TERBAIK ADALAH
WANITAWANITA
► ADA PENGARUH HARGA TERHADAP JUMLAHADA PENGARUH HARGA TERHADAP JUMLAH
PEMBELIAN BARANGPEMBELIAN BARANG
3. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 3
Pengujian HipotesisPengujian Hipotesis
►Suatu prosedur berdasar bukti SAMPELSuatu prosedur berdasar bukti SAMPEL
dan teori probabilitas untuk menentukandan teori probabilitas untuk menentukan
apakah hipotesis (pernyataan) itu WAJAR,apakah hipotesis (pernyataan) itu WAJAR,
maka hipotesis DITERIMA danmaka hipotesis DITERIMA dan
►bila TIDAK WAJAR, maka hipotesisbila TIDAK WAJAR, maka hipotesis
DITOLAK.DITOLAK.
4. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 4
Prosedur LIMA langkah mengujiProsedur LIMA langkah menguji
hipotesishipotesis
► Langkah 1 : Rumuskan hipotesis NOL (Ho) danLangkah 1 : Rumuskan hipotesis NOL (Ho) dan
hipotesis ALTERNATIF (Ha)hipotesis ALTERNATIF (Ha)
► Langkah 2 : Pilih suatu taraf nyata ( alpha /Langkah 2 : Pilih suatu taraf nyata ( alpha /
Signifikansi )Signifikansi )
► Langkah 3 : Menentukan Uji StatistikLangkah 3 : Menentukan Uji Statistik
► Langkah 4 : Buat aturan pengambilan keputusanLangkah 4 : Buat aturan pengambilan keputusan
► Langkah 5 : Ambil sampel , ambil keputusanLangkah 5 : Ambil sampel , ambil keputusan
►Menerima H0 (menolak Ha) atau Menolak H0Menerima H0 (menolak Ha) atau Menolak H0
(menerima Ha)(menerima Ha)
5. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 5
L 1 : Hipotesis Nol dan HipotesisL 1 : Hipotesis Nol dan Hipotesis
AlternativeAlternative
►PernyataanPernyataan TidakTidak BERBEDA (sama),BERBEDA (sama), TidakTidak
Berpengaruh,Berpengaruh, TidakTidak berhubungan, Sesuaiberhubungan, Sesuai
merupakan pernyataan untukmerupakan pernyataan untuk Hipotesis NolHipotesis Nol
( Ho)( Ho)
►SedangSedang
►Pernyataan Berbeda (tidak sama),Pernyataan Berbeda (tidak sama),
berpengaruh, berhubungan tidak sesuaiberpengaruh, berhubungan tidak sesuai
merupakan pernyataan untukmerupakan pernyataan untuk hipotesishipotesis
Alternatif (Ha)Alternatif (Ha)
6. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 6
Contoh HoContoh Ho
► Rata-rata Pendapatan A dan B selama 10 tahunRata-rata Pendapatan A dan B selama 10 tahun
berturut-turut sama (tidak berbeda)berturut-turut sama (tidak berbeda)
► Data di bawah ini berdistribusi normal;Data di bawah ini berdistribusi normal;
► data:data:
48,52,55,57,58,60,61,64,65,66,68,69,70,72,73,75,48,52,55,57,58,60,61,64,65,66,68,69,70,72,73,75,
78,8278,82
► Rata-rata Berat badan mahamasiswa tidakRata-rata Berat badan mahamasiswa tidak
berpengaruh pada rata-rata umurberpengaruh pada rata-rata umur
► Tidak ada hubungan antara jumlah uang korupsiTidak ada hubungan antara jumlah uang korupsi
dengan jumlah anakdengan jumlah anak
7. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 7
Contoh HaContoh Ha
► Rata-rata Pendapatan A dan B selama 10 tahunRata-rata Pendapatan A dan B selama 10 tahun
berturut-turut tidak sama (berbeda)berturut-turut tidak sama (berbeda)
► Data ini berdistribusi tidak fit dengan distribusiData ini berdistribusi tidak fit dengan distribusi
normal; data:normal; data:
48,52,55,57,58,60,61,64,65,66,68,69,70,72,73,75,48,52,55,57,58,60,61,64,65,66,68,69,70,72,73,75,
78,8278,82
► Rata-rata Umur mahamasiswa berpengaruh padaRata-rata Umur mahamasiswa berpengaruh pada
rata-rata Berat badan.rata-rata Berat badan.
► Terdapat hubungan antara jumlah uang korupsiTerdapat hubungan antara jumlah uang korupsi
dengan jumlah anakdengan jumlah anak
8. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 8
L2 : Taraf Nyata (Taraf Signifikan)L2 : Taraf Nyata (Taraf Signifikan)
► Taraf Nyata (alpha) disebut juga TINGKATTaraf Nyata (alpha) disebut juga TINGKAT
RESIKO . DiartikanRESIKO . Diartikan MENOLAK HoMENOLAK Ho bilabila HoHo
sebetulnya BENARsebetulnya BENAR
► Alpha (Alpha ( αα )): 1%, 5%, 10%: 1%, 5%, 10%
► MENOLAK hipotesis BENARMENOLAK hipotesis BENAR, kita telah melakukan, kita telah melakukan
KESALAHAN JENIS IKESALAHAN JENIS I
► Probabilitas melakukan Kesalahan Jenis 1,Probabilitas melakukan Kesalahan Jenis 1,
disebut ALPHAdisebut ALPHA
► (Kesalahan Jenis I: Menolak hipotesis NOL, Ho(Kesalahan Jenis I: Menolak hipotesis NOL, Ho
padahal seharusnya diterima )padahal seharusnya diterima )
9. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 9
KESALAHAN JENIS II (Beta,KESALAHAN JENIS II (Beta,ββ ))
PenelitiPeneliti
HipotesisHipotesis
NOLNOL
Menerima HoMenerima Ho Menolak HoMenolak Ho
Jika Ho BenarJika Ho Benar
DanDan
KEPUTUSANKEPUTUSAN
TEPATTEPAT
KESALAHANKESALAHAN
JENIS I (JENIS I (αα))
Jika Ho SalahJika Ho Salah
DanDan
KESALAHANKESALAHAN
JENIS II (JENIS II (ββ))
KEPUTUSANKEPUTUSAN
TEPATTEPAT
10. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 10
L3: UJIL3: UJI
► Ada beberapa uji statistik misalnya :Ada beberapa uji statistik misalnya :
► Uji statistik t; F; Z; danUji statistik t; F; Z; dan
► Chai SquareChai Square
► Dalam contoh disini akan digunakan uji statistiikDalam contoh disini akan digunakan uji statistiik
ZZ
2
χ
11. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 11
L4 : Aturan Pengambilan KeputusanL4 : Aturan Pengambilan Keputusan
0.95 0.05
Nilai Kritis
Alpha = 5% -- Z = 1.645 dan untuk uji 2 arah Alpha = 2.5%
--- Z = 1.96 lihat pada tabel Z.
13. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 13
CONTOH: MENGUJI RATA-RATACONTOH: MENGUJI RATA-RATA
POPULASI; SAMPEL BESAR ; DEVPOPULASI; SAMPEL BESAR ; DEV
STANDAR POPULASI DIKETAHUISTANDAR POPULASI DIKETAHUI
►Pendapatan perbulan pegawai Toko APendapatan perbulan pegawai Toko A
berdistribusi normal dengan besar rata-rataberdistribusi normal dengan besar rata-rata
(( µ)µ) pendapatan perbulan 200 dengan devpendapatan perbulan 200 dengan dev
standar (standar (σσ) sebesar 16. Dengan) sebesar 16. Dengan
menggunakan taraf nyata (menggunakan taraf nyata (αα) = 0.01. Kita) = 0.01. Kita
ingin menguji hipotesis rata-rata masih tetapingin menguji hipotesis rata-rata masih tetap
bernilai 200 (dev standar populasi diketahuibernilai 200 (dev standar populasi diketahui
16) Setelah diambil sampel kmd dihitung16) Setelah diambil sampel kmd dihitung
nilai rata-rata pendapatan perbulannilai rata-rata pendapatan perbulan
diperoleh sebesar 203.5diperoleh sebesar 203.5
14. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 14
Langkah-langkah uji hipothesisLangkah-langkah uji hipothesis
►1. Merumuskan hipohtesia:1. Merumuskan hipohtesia:
Ho :Ho : µ = 200 (uji dua arah; rata-rata pendapatanµ = 200 (uji dua arah; rata-rata pendapatan
perbulan SAMA DENGAN 200)perbulan SAMA DENGAN 200)
Ha : µ ≠ 200 (uji dua arah; rata-rata pendapatanHa : µ ≠ 200 (uji dua arah; rata-rata pendapatan
perbulan TIDAK SAMA DENGAN 200)perbulan TIDAK SAMA DENGAN 200)
Ha dapat dituliskan H1…. H2 …. HnHa dapat dituliskan H1…. H2 …. Hn
2. Menetapkan taraf nyata/2. Menetapkan taraf nyata/
SIGNIFIKANSISIGNIFIKANSI
αα = 5% = 0.05(PROBABILITAS MELAKUKAN= 5% = 0.05(PROBABILITAS MELAKUKAN
KESALAHAN JENIS I ; PROB MENOLAK HIPOTESISKESALAHAN JENIS I ; PROB MENOLAK HIPOTESIS
YG BENAR)YG BENAR)
15. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 15
Langkah-langkah uji hipothesisLangkah-langkah uji hipothesis
►3. UJI STATISTIK DG Z3. UJI STATISTIK DG Z
Z = ( )/ (Z = ( )/ ( σ√σ√n) = (203.5 –n) = (203.5 –
200)/ (16 √100 ) = 2.19200)/ (16 √100 ) = 2.19
µ−X
16. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 16
Langkah-langkah uji hipothesisLangkah-langkah uji hipothesis
►4. ATURAN PENGAMBILAN KEPUTUSAN4. ATURAN PENGAMBILAN KEPUTUSAN
Z = 1.96Z = - 1.96
H0 diterima
Ha diterimaHa diterima
17. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 17
Langkah-langkah uji hipothesisLangkah-langkah uji hipothesis
► 5. AMBIL SAMPEL DR POPULASI HITUNG NILAI5. AMBIL SAMPEL DR POPULASI HITUNG NILAI
Z; ambil keputusanZ; ambil keputusan
Z = 1.96Z = - 1.96
H0 diterima
Ha diterimaHa diterima
Nilai Z hitung = 2.19 > 1.96; Ha
diterima
18. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 18
►5. AMBIL SAMPEL DR POPULASI HITUNG5. AMBIL SAMPEL DR POPULASI HITUNG
NILAI Z;ubah menjadi nilai (p) bandingkanNILAI Z;ubah menjadi nilai (p) bandingkan
dg nilai alpha; ambil keputusandg nilai alpha; ambil keputusan
p =
H0 diterima
Ha diterimaHa diterima
Nilai Z hitung = 2.19 > 1.96; Ha
diterima
p =
0.013
19. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 19
KESIMPULANKESIMPULAN
►Berdasarkan bukti sampel dapatBerdasarkan bukti sampel dapat
disimpulkan secara statistik bahwa rata-ratadisimpulkan secara statistik bahwa rata-rata
pendapatan responden 203.5 berbeda daripendapatan responden 203.5 berbeda dari
200 secara signifikan (nyata)200 secara signifikan (nyata)
20. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 20
DENGAN NILAI Z ATAU PDENGAN NILAI Z ATAU P
►ZZhitunghitung ≥≥ Z tabel ----- Ha diterima atau HoZ tabel ----- Ha diterima atau Ho
ditolakditolak
►PPhitunghitung ≤≤ alpha ----- Ha diterima atau Hoalpha ----- Ha diterima atau Ho
ditolakditolak
21. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 21
latihanlatihan
►Dengan kasus sama gunakan taraf nyataDengan kasus sama gunakan taraf nyata
1% atau 0.011% atau 0.01
►Bandingkan dengan taraf nyata 5% atauBandingkan dengan taraf nyata 5% atau
0.05 apa yang terjadi0.05 apa yang terjadi
22. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 22
UJI SATU ARAHUJI SATU ARAH
►1. Merumuskan hipohtesia:1. Merumuskan hipohtesia:
Ho :Ho : µ ≤ 200 (uji satu arah; rata-rata pendapatanµ ≤ 200 (uji satu arah; rata-rata pendapatan
perbulan LB kecil atau sama DENGAN 200)perbulan LB kecil atau sama DENGAN 200)
Ha : µ > 200 (uji dua arah; rata-rata pendapatanHa : µ > 200 (uji dua arah; rata-rata pendapatan
perbulan lebih besar 200)perbulan lebih besar 200)
Ha dapat dituliskan H1…. H2 …. HnHa dapat dituliskan H1…. H2 …. Hn
2. Menetapkan taraf nyata/2. Menetapkan taraf nyata/
SIGNIFIKANSISIGNIFIKANSI
αα = 5% = 0.05(PROBABILITAS MELAKUKAN= 5% = 0.05(PROBABILITAS MELAKUKAN
KESALAHAN JENIS I ; PROB MENOLAK HIPOTESISKESALAHAN JENIS I ; PROB MENOLAK HIPOTESIS
YG BENAR)YG BENAR)
23. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 23
Langkah-langkah uji hipothesisLangkah-langkah uji hipothesis
►3. UJI STATISTIK DG Z3. UJI STATISTIK DG Z
Z = ( )/ (Z = ( )/ ( σ√σ√n) = (203.5 –n) = (203.5 –
200)/ (16 √100 ) = 2.19200)/ (16 √100 ) = 2.19
µ−X
25. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 25
DENGAN NILAI ZDENGAN NILAI Z
►ZhitungZhitung ≥≥ Z tabel ----- Ha diterima atau HoZ tabel ----- Ha diterima atau Ho
ditolakditolak
►Zh (2.19) > Z tabel (1.65) ----- Ha diterimaZh (2.19) > Z tabel (1.65) ----- Ha diterima
atau Ho ditolakatau Ho ditolak
26. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 26
KESIMPULANKESIMPULAN
►Berdasarkan bukti sampel dapatBerdasarkan bukti sampel dapat
disimpulkan secara statistik bahwa rata-ratadisimpulkan secara statistik bahwa rata-rata
pendapatan responden 203.5 berbeda daripendapatan responden 203.5 berbeda dari
200 secara signifikan (nyata)200 secara signifikan (nyata)
27. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 27
Menguji rata-rata populasi: sampelMenguji rata-rata populasi: sampel
besar, dev std populasi tdk diketahuibesar, dev std populasi tdk diketahui
►Z =( ) /Z =( ) /( S / √ n )µ−X
Contoh:
Perusahaan perkreditan ingin mengetahui apakah
hutang pada akhir bulan melebihi 400, taraf nyata
0.05. Pemeriksaan sebanyak 172 saldo yg masih
terhutang dengan nilai rata-rata sampel 407 dan
dev std 38.
Apakah hrs menyimpulkan rata-rata populasi lb
besar dari 400 atau selisih (407-400)=7 itu hanya
secara kebetulan saja
28. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 28
perhitunganperhitungan
►Z=(407 -400)/ (36/V172) = 2.42 jadiZ=(407 -400)/ (36/V172) = 2.42 jadi
►Zh = 2.42Zh = 2.42
►Ztabel untuk alpha = 0.05 atau p = 0.50-Ztabel untuk alpha = 0.05 atau p = 0.50-
0.05 = 0.45 ----- Z = 1.650.05 = 0.45 ----- Z = 1.65
29. 10/14/17 DR.Sugiono.MSIE 29
DENGAN NILAI ZDENGAN NILAI Z
►ZhitungZhitung ≥≥ Z tabel ----- Ha diterima atau HoZ tabel ----- Ha diterima atau Ho
ditolakditolak
►Zh (2.42) > Z tabel (1.65) ----- Ha diterimaZh (2.42) > Z tabel (1.65) ----- Ha diterima
atau Ho ditolakatau Ho ditolak
►Kesimpulan perbedaan itu nyata (signifikan)Kesimpulan perbedaan itu nyata (signifikan)
jadi hutang tersebut nyata-nyata lebih besarjadi hutang tersebut nyata-nyata lebih besar
dari 400dari 400