МАН-ын "Бид хамтдаа" үндэсний форумын илтгэл

1. Санхүүгийн нөөцийн удирдлага, хөрөнгө
оруулалтыг нэмэгдүүлэх арга зам
Илтгэгч: Эдийн засгийн ухааны
доктор Б.Очбадрах

2. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
1. Тулгамдсан асуудал:
Монгол Улсын санхүүгийн өнөөгийн байдал

3. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
107.3
713.3
841.1
767.8
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
Гүйлгээнд байгаа мөнгө
Гүйлгээнд байгаа мөнгө (тэрбум төг.)
258.8
6,412.3
9,450.9
10,643.3
9,934.5
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
М2 мөнгө
М2 мөнгө (их наяд төг.)
 М2 2012 онд 2011 оныхоос 18,7%, 2013 онд 2012 оныхоос 24%, 2014 онд 2013 оныхоос 12,6
хувиар тус тус өсчээ. Харин энэ оны эхний 9 сарын байдлаар 2014 оныхоос 708,8 тэрбум төгрөгөөр
буурчээ. Мөн гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгө 73,3 тэрбум төгрөгөөр буурсан нь иргэдийн хэрэглээ
эрс багассаныг харуулж байна.
 Өнгөрсөн 3 жил дараалан төлбөрийн балансны алдагдал нэмэгдэж , гадаадын хөрөнгө оруулалт
огцом буурч байхад үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих бодлого явуулахын оронд, импортыг
дэмжсэн мөнгөний тэлсэн бодлого хэрэгжүүлсэн нь зээлийн өрийн үлдэгдэл нэмэгдэж банкны
системийн эрсдэл нэмэгдсэн, гадаад худалдааны алдагдал нэмэгдсэн, валютын нөөц огцом буурсан,
төгрөгийн ханш 50% хүртэл суларсан зэрэг эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд муудах нэг гол
шалтгаан болжээ.
Эх сурвалж: Монгол банк

4. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
Хадгаламж зээлийн харьцаа
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015.09
Дотоодын нийт хадгаламж 995.4 1,489.7 1,338.9 1,856.4 2,756.2 3,890.3 4,922.8 6,393.4 7,380.1 7,278.3
Зээлийн өрийн үлдэгдэл 1,223.3 2,056.0 2,635.5 2,655.0 3,264.8 5,641.2 6,990.5 10,769.3 12,502.5 11,938.5
3,890.3
7,380.1
7,278.35,641.2
12,502.5
11,938.5
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
Тэрбумтөгрөг
 Манай улсын дотоодын нийт хадгаламж буюу санхүүгийн нийт хуримтлал 7,3 их наяд орчим
төгрөг буюу хүлээгдэж буй ДНБ-ий 33,6 хувьд хүрчээ. Энэ нь бусад ижил төстэй улс орнууд болох
Киргиз, Болгар, Уругвай зэрэг улсуудтай харьцуулахад 4,2-оос 7 дахин бага байна.
(Хүн амын тоог ижилсүүлж 3 саяар, мөнгөн дүнг ам.долларт шилжүүлж тооцсон)
 Харин энэ оны 9 сард Зээлийн өрийн үлдэгдэл 12 их наяд орчим төгрөгт хүрч, макро эдийн
засгийн тэнцвэрт байдал 4,7 их наяд орчим төгрөгөөр алдагдсан байна.
 Өөрөөр хэлбэл Банк санхүүгийн зах зээлийн нөөц, чадавхи шавхагдсан байна.
Эх сурвалж: Монгол банк

5. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
Банкны системийн эрсдэл (тэрбум төгрөгөөр)
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015.09
33.3 40.3
93.3
121.7
90.5 73.7
110.6 118.2
269.5
828.6
60
68
189.7
461.9
375.4
329.9
295.1
566
625.7
836.8
Хугацаа хэтэрсэн зээл Чанаргүй зээл
 Банкны системийн эрсдэл 1,6 их наяд төгрөгийг давж, нийт зээлийн өрийн үлдэгдлийн 14
хувьд хүрсэн, мөн банкны системийн нийт өөрийн хөрөнгө 2,4 их наяд төгрөгтэй харьцуулахад 69
хувийг давсан нь маш өндөр эрсдэл үүссэнийг харуулж байна.
Эх сурвалж: Монгол банк

6. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
-3,362.3
-3,192
-1,405
-359
1,705
-1,867.3
-471.1
125.4
-4,000.0
-3,000.0
-2,000.0
-1,000.0
0.0
1,000.0
2,000.0
2012 2013 2014 2015.08
Төлбөрийн тэнцэл (сая
ам.доллар)
Урсгал дансны баланс Төлбөрийн тэнцэл
4,620.1
4,407.8
2,098.1
820.0
96.4
0.0
500.0
1,000.0
1,500.0
2,000.0
2,500.0
3,000.0
3,500.0
4,000.0
4,500.0
5,000.0
2011 2012 2013 2014 2015.08
ГШХО (сая ам.доллар)
ГШХО
 2012 оноос энэ оны 7 сар хүртэлх Монгол Улсын урсгал балансны алдагдал нийт 8,3 тэрбум
ам.долларт хүрчээ. Өөрөөр хэлбэл энэхүү алдагдлыг зөвхөн зээл, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт
болон валютын нөөцөөр санхүүжүүлж ирсэн ба энэ нь өнөөгийн эдийн засгийн хямралыг үүсгэгч нь
Засгийн газар болон Монгол банкны алдаатай бодлого гэдгийг баталж байна.
 Гадаадын хөрөнгө оруулалт МУ-ын эдийн засагт өгөөж муу байгаагийн дээр 2017 он хүртэл
нэмэгдэхгүй гэдгийг олон улсын шинжээчид онцолж байна.


7. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
131.2
1,373.9
2,168.6
1,799.9
1,442.6
1,289.8
0
500
1,000
1,500
2,000
2,500
Хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээ
Хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээ
3.2
14.4
7.8
9.4
16.3
19.5
9.2
9.5
6.6
0.0
5.0
10.0
15.0
20.0
25.0
ДНБ-д зах зээлийн эзлэх хувь
ДНБ-д эзлэх хувь
Эх үүсвэр:
 2011 оноос хойш хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээ 68% буурсан нь ААН-үүдийн санхүүгийн чадавхи,
үнэлгээ хэр их муудсаныг, хөрөнгө оруулагчид манай улсын эдийн засагт итгэх итгэл хэр суларсаныг
харуулж байна.
 Хөрөнгийн зах зээлийн буурай хөгжил нь 5-10 жилд дотоодын эдийн засгийг бодитоор дэмжих хөшүүрэг
болж чадахгүй дүр зураг харагдаж байна.

8. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
2006 2008 2010 2012 2013 2014 2015.09 2015* 2016**
Нийт Орлого 1,360.50 2,170.60 3,122.20 4,952 5,880 6,145.1 4,045.9 6,662.4 6,981.4
Нийт Зарлага 1,237.10 2466.2 3,080.00 6,116 6,177.97 7,031.4 4,913.2 7,837.4 7,882.9
Тэнцэл 123.4 -296.4 41.78 -1,164 -297.25 -807.9 -867.4 -1,204.80 -901.5
4,045.9
6,662.4
6,981.4
4,913.2
7,837.4 7,882.9
-867.4
-1,204.80 -901.5
-2,000.00
-1,000.00
0.00
1,000.00
2,000.00
3,000.00
4,000.00
5,000.00
6,000.00
7,000.00
8,000.00
9,000.00
Тэрбумтөгрөг
Монгол Улсын нэгдсэн төсөв
* 2015 оны төсвийн тодотгол ** 2016 оны төсвийн төсөл
 2015 оны нэгдсэн төсвийн тодотголд тусгасанаар төсвийн алдагдал 1,2 их наяд төгрөг, харин 2016
оны төсөлд тусгасанаар 901 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байхаар байна. Засгийн газар төсвийн
алдагдлыг дотоодын санхүүгийн зах дээрээс зээллэг хийж санхүүжүүлж байгаа нь хувийн
хэвшилд олгох зээлийг хумьж, зээлийн хүүг нэмэгдүүлж байна.
 Төсвийн алдагдал ийнхүү нэмэгдэж байгаа нь юуны өмнө төсвийн зарлага эрс нэмэгдсэнтэй
холбоотой.
 Өнгөрсөн 3 жилийн хугацаанд төсвийн орлого жил бүр 1 их наяд гаруй төгрөгөөр тасарсан.

9. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
 Монгол Улсын Гадаад өр 2015 оны 6 сарын
байдлаар:
 Засгийн газар: 3,741 тэрбум ам.доллар
(2015 оны 10 сарын 16-ны өдрийн ханш 1997 төг.
тооцоход) = 7, 5 их наяд төг.
 Монгол банк: 1,851 тэрбум ам.доллар = 3,684 их
наяд төг.
Монгол банк нь энэ оны 8 сарын байдлаар 1,7
тэрбум ам.долларын Валютын нөөцтэй байгаа
ч, гадаад, дотоод өртэй нь харьцуулахад 600 орчим
сая ам.долларын хасах тэнцэлтэй байна.
 Монгол Улсын иргэд, Хувийн хэвшил: 16,079
тэрбум ам.доллар = 32,1 их наяд төг.
 Нийт гадаад өр: 21,7 тэрбум ам.доллар =
43,3 их наяд төгрөг.
 Зээлийн хугацаа: дунджаар 10 жил
 2016 оноос эхлэн жилд дунджаар 2,3
тэрбум ам.доллар Зээлийн
үйлчилгээний төлбөрт шаардлагатай.
 Зээлжих зэрэглэл буурсан нь Монгол
Улс шинээр зээл авахыг хүсвэл
тохиромжгүй нөхцөлтэйгээр авах
байдалд оруулаад байна.
19.6 29.6 42.3 37.2
121.9
397.8
500.3
696.9
962.4
0.0
100.0
200.0
300.0
400.0
500.0
600.0
700.0
800.0
900.0
1,000.0
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015* 2016**
Засгийн газрын Зээлийн
үйлчилгээний төлбөр (тэрбум
төгрөг)
Зээлийн үйлчилгээний төлбөр
* 2015 оны төсөв ** 2016 оны төсвийн төсөл
2012 2013 2014
Fitch B+
/2012.12.12/
S&P BB-
BB-
Negative
/2013.12.13/
Moody’s B1 В2 negative
/2014.05.26/
Зээлжих зэрэглэл

10.  Засгийн газар 2017 он хүртэл жил бүр 110 сая гаруй ам.долларыг дээрх 3 бондын хүүнд төлнө.
 Чингис бондын 500 сая ам.долларыг 2017 онд төлөх ёстой ба албан бус мэдээгээр 2018 оны
эхний улиралд төлөхөөр хойшлуулсан.
 2017 болон 2018 онуудад Засгийн газар, Монгол банк гадаад өрөө хуваарийн дагуу төлөхийн
тулд доод тал нь 1,5 тэрбум гаруй ам.доллар шаардлагатай байна.
* 2015 оны төсөвт суулгасан дүн
0.000
200.000
400.000
600.000
800.000
1,000.000
1,200.000
2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Хөгжлийн банкны бонд (600) 34.350 34.350 34.350 34.350 634.350
Чингис бонд (1, тэрбум ам.доллар) 63.300 71.875 71.875 71.875 571.875 51.250 51.250 51.250 51.250 1051.25
Самурай бонд (30 тэрбум Иен) 4.56 4.56 4.56 4.56 4.56 4.56 4.56 4.56 4.56 195.56
634.350
571.875
51.250
1051.25
4.56
195.56
Саяам.доллар
Бондын эргэн төлөлт
ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ

11. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
Монгол банкны зүгээс мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх боломж нь
хязгаарлагдсан
Гадаадын хөрөнгө оруулалт богино хугацаанд сэргэхгүй.
Банкны системийн эрсдэл эрс нэмэгдэж, бодит эдийн засгийг дэмжих боломж нь
хязгаарлагдсан.
Төсвийн орлогын тасалдалт, алдагдал нэмэгдэж, Засгийн газар их хэмжээний
зээллэгээр санхүүжүүлж байгаа нь арилжааны банкнуудын хувийн хэвшилд олгох
зээллэгийг хязгаарлаж, төсвийн орлогын тасалдалтыг нэмэгдүүлж, хямралыг
гүнзгийрүүлж байна.
Зээлжих зэрэглэл буурсан тул олон улсын санхүүгийн зах зээл дээрээс манай улс
тохиромжгүй нөхцлөөр зээл авна.
Төгрөгийн ханшны сулрал, Гадаад өрийн дарамт нэмэгдэж, дотоодын томоохон
ААН-үүдийн дампуурах эрсдэл нэмэгдсэн.
Зээлийн үйлчилгээг графикийн дагуу хийхэд дотогшоо чиглэсэн валютын урсгал,
гадаад валютын нөөц хүрэлцэхгүй.
Товч дүгнэлт

12. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
2. Дотоодын санхүүгийн чадавхийг үр
ашигтай удирдах зарим арга зам

13. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
 МӨНГӨНИЙ БОДЛОГЫН ХҮРЭЭНД:
 Төлбөр, тооцооны системийг цахимжуулж, иргэд, ААН-үүдийн худалдан авалт гүйлгээг
аль болох банкны системээр дамжуулан гүйцэтгүүлэх.
Давуу тал нь:
- Далд эдийн засгийг бууруулна
- Арилжааны банкнуудын санхүүгийн чадавхи сайжирч, үйл ажиллагаа тогтворжино.
- Татварын орлого нэмэгдэнэ.
- ААН-үүд тайлан балансаа илүү бодитоор гаргана, гэх мэт...
 Монгол банкны үндсэн үүргийг нэмэгдүүлж, эдийн засгийн бодит өсөлт, төрөлжилтийг
дэмжихийг зөвшөөрөх.
 Бодлогын хүүг бууруулах арга хэмжээг дэс дараатай авч хэрэгжүүлэх
Өндөр бодлогын хүү нь санхүүгийн эх үүсвэрийг Монгол банкинд төвлөрүүлж, эдийн
засагт мөнгө дутагдаж байна. /”цусны эргэлтгүй” болж байна./
 Хадгаламж, зээлийн хүүний бодит дээд хэмжээг тогтоож өгөх
 Гадны Банк санхүүгийн байгууллагуудтай дотоодын Банк санхүүгийн байгууллагуудыг
нэгтгэх, (Mergers and Acquisition)
 Гаднын Хөрөнгө оруулагчдын түүний дотор Оюу толгойн борлуулалтын орлогыг
Монголын банкаар дамжуулах. Түүнчлэн Хувь хүн, хувийн ААН-үүдийг алт экспортлохыг
хориглох, гэх мэт ....
 Хөрөнгийн биржийг үе шаттайгаар хөгжүүлэх

14. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
 ТӨРИЙН САНГИЙН БОДЛОГЫН ХҮРЭЭНД:
 Төсвийн хөрөнгө оруулалтыг үйлдвэржилтэд чиглүүлэх,
 Үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжөөс бусад төсвийн хөрөнгө оруулалт, бараа үйлчилгээний
худалдан авалтыг ангилж, доод тал нь 30 хувь нь дотоодын зах зээлд үлдэхээр
тохиолдолд л гүйцэтгүүлэх, жил ирэх тусам ахиулан тогтоох.
Энэ нь буурай хөгжилтэй улс орнуудын хувьд хурдан, тогтвортой хөгжих үндсэн нөхцөл юм.
 Дотоодод үйлдвэрлэдэг, үйлдвэрлэх боломжтой ижил төрлийн бараа бүтээгдэхүүнд
ногдуулах импортын гаалийн тарифыг нэмэгдүүлэх.
 Төрийн зүгээс дотоодын ААН-ын гадаад зээлэнд баталгаа гаргах, зээлийн хугацааг сунгахад,
зээлдэгчдээ солиход туслалцаа дэмжлэг үзүүлэх,
 Экспортыг дэмжсэн бодлого хэрэгжүүлэх.
 Гаднаас урт хугацаатай, хөнгөлөлттэй зээл авах
 Урт хугацаатай хөнгөлөлттэй зээлийг улсын өрийн хатуу “тааз”-нд хамруулахгүй, тооцохгүй,
зөвхөн арилжааны нөхцөлтэй зээлийг л оруулж тооцдог байх.
 Гадаадын Хөрөнгө оруулалтын Монгол улсын эзийн засагт өгөөж муутай өнөөгийн нөхцөл
байдлыг хууль эрх зүй, гэрээ хэлцлийн хүрээнд үндсээр нь өөрчлөн хувь эзэмших бус
рояальтиг нэмэгдүүлэх, бүтээгдэхүүн хуваах зарчмаар хэрэгжүүлэх

15. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
 БАНКНЫ МЕНЕЖМЕНТИЙН ХҮРЭЭНД:
 Арилжааны банкнуудыг Монгол Улсын төдийгүй гол худалдааны түнш
орнуудын зах зээл, эдийн засгийн бүтцийн талаар мэдээллийн сантай
болгож, зээл олгохдоо тухайн орон нутаг, бизнесийн салбарын онцлог,
эрэлт нийлүүлэлтийг үндэслэдэг болох.
Давуу тал:
- Бизнес эрхлэгчдийг зөвхөн үр ашигтай төсөл хөтөлбөрүүдийг
хэрэгжүүлэхэд бүхий л хэлбэрээр дэмжих боломжтой.
- Банк санхүүгийн салбарыг тогтвортой хөгжүүлэх, иргэдийг хуримтлал
үүсгэх суурийг тавина.
Тухайлбал: Улаанбаатар хотод 2014 оны эцэст 3120 рестоан, хоолны газар байгаа
нь бусад хотуудтай харьцуулахад хэт их байна. ХБНГУ-ын Штутгарт хот болон
хотын дагавар тойрогт нийт 1,3 сая хүн оршин суудаг, жилд 4,8 сая гаруй жуулчид
ирдэг бөгөөд нийт 2141 ресторан, хоолны газартай байна.
Өөрөөр хэлбэл тухайн төрлийн үйлчилгээ эрхэлдэг хэт олон ААН-үүд, бизнес
эрхлэгчдийн дунд шаардлагагүй өрсөлдөөн бий болгож, дотоодын хязгаарлагдмал
хуримтлалыг урт хугацаатай уяж байна. Мөн тухайн ААН-үүд нь ашиггүй, “өдөр
хоногийг аргацааж” байгаа нь эдийн засагт хуримтлал хүссэн хэмжээгээр
үүсгэхгүй, шаардлагатай бүтцийн өөрчлөлтөд хамгийн том саад учруулж байна.

16. ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААНЫ ДОКТОР Б.ОЧБАДРАХ
Анхаарал тавьсанд баярлалаа.