Cơ sở lý luận về kiểm soát bán hàng đa cấp và pháp luật về kiểm soát bán hàng đa cấp.docx

Viết thuê đề tài giá rẻ trọn gói - KB Zalo/Tele : 0973.287.149
Luanvanmaster.com – Cần Kham Thảo - Kết bạn Zalo/Tele : 0973.287.149
TỔNG QUAN VỀ KIỂM SOÁT BÁN HÀNG ĐA CẤP VÀ PHÁP LUẬT
VỀ KIỂM SOÁT BÁN HÀNG ĐA CẤP
1.1. BÁN HÀNG ĐA CẤP VÀ VẤN ĐỀ KIỂM SOÁT BÁN HÀNG ĐA CẤP
1.1.1. Khái quát về bán hàng đa cấp
1.1.1.1. Khái niệm bán hàng đa cấp
Bán hàng đa cấp là thuật ngữ dùng để chỉ một phương thức tiếp thị sản
phẩm, là hoạt động kinh doanh bán hàng trực tiếp đến tay người tiêu dùng, họ
có thể trực tiếp mua hàng tại công ty (hoặc qua một nhà phân phối (NPP) duy
nhất) mà không phải thông qua các đại lý hay cửa hàng bán lẻ. Cụ thể hơn, việc
lưu hành, bán và phân phối sản phẩm (nói cách khác là tiêu thụ hàng hóa) được
thực hiện qua một cơ cấu nhiều tầng bao gồm những cá nhân riêng biệt hoạt
động độc lập. Những cá nhân này không phải là người lao động của công ty, họ
là đối tác phân phối hàng hóa cho công ty đóng vai trò như những đại lý, giới
thiệu sản phẩm và thu hút khách hàng thông qua những kết quả sử dụng của
bản thân và những người quen biết và có khoản thu nhập nhất định. Ngoài ra,
họ còn giúp đỡ những người khác cùng tham gia doanh nghiệp BHĐC (Multi
Level Marketing), hướng dẫn họ cách xây dựng mạng lưới phân phối viên của
riêng mình, mạng lưới đó thường được gọi là downline (tuyến dưới) [30]. Nhờ
vậy, hình thức bán hàng này tiết kiệm được rất nhiều chi phí từ việc quảng cáo,
khuyến mại, tiền sân bãi, kho chứa, vận chuyển hàng hóa và số tiền này được
dùng để trả thưởng cho NPP và nâng cấp, cải tiến sản phẩm tiếp tục phục vụ
người tiêu dùng.
Bán hàng đa cấp cùng với bán hàng đơn cấp (Single Level Marketing) -
nhân viên tiếp thị bán lẻ sản phẩm trực tiếp cho người tiêu dùng và hưởng hoa
hồng trên số lượng sản phẩm do chính mình tiêu thụ được) tạo thành hai hình thức
bán hàng trực tiếp cơ bản. Thuật ngữ "Multi Level Marketing" tại Việt
12

Nam được dịch ra tiếng Việt với nhiều tên gọi khác nhau nhau như "Kinh doanh
theo mạng (Network Marketing)", "Kinh doanh đa cấp", "Bán hàng đa cấp",
"Tiếp thị đa tầng"...trong đó tên gọi "Bán hàng đa cấp" là tên gọi thông dụng
nhất.
Ở Việt Nam BHĐC được chính thức công nhận theo pháp luật Việt
Nam kể từ khi khoản 11 Điều 3 Luật Cạnh tranh (2004) đưa ra định nghĩa về
phương thức này. Theo đó, thuật ngữ Multi Level Marketing được dịch là "Bán
hàng đa cấp" được định nghĩa là một phương thức bán hàng trực tiếp, trong đó
việc lưu hành, bán và phân phối sản phẩm (nói cách khác là tiêu thụ hàng hóa)
được thực hiện qua một cơ cấu nhiều tầng bao gồm những cá nhân riêng biệt
hoạt động độc lập. Luật Cạnh tranh cũng chỉ rõ BHĐC là phương thức tiếp thị
để bán lẻ hàng hóa đáp ứng các điều kiện sau đây:
Một là, việc tiếp thị để bán lẻ hàng hóa được thực hiện thông qua
mạng lưới người tham gia BHĐC gồm nhiều cấp, nhiều nhánh khác nhau.
Hai là, hàng hóa được người tham gia BHĐC tiếp thị trực tiếp cho người
tiêu dùng tại nơi ở, nơi làm việc của người tiêu dùng hoặc địa điểm khác không
phải là địa điểm bán lẻ thường xuyên của doanh nghiệp hoặc của người tham
gia.
Ba là, người tham gia BHĐC được hưởng tiền hoa hồng, tiền thưởng
hoặc lợi ích kinh tế khác từ kết quả tiếp thị bán hàng của mình và của người
tham gia cấp dưới trong mạng lưới do mình tổ chức và mạng lưới đã được
doanh nghiệp BHĐC chấp thuận.
Khái niệm về BHĐC cũng được đề cập trong Nghị định 42/2014/NĐ-CP
ngày 14/05/2014 của Chính phủ về quản lý hoạt động BHĐC (thay thế Nghị định
110/2005/NĐ-CP ngày 24/8/2005 của Chính phủ về quản lý hoạt động BHĐC).
Cụ thể, tại Điều 3 đã định nghĩa: "Kinh doanh theo phương thức đa cấp là hình
thức kinh doanh thông qua mạng lưới người tham gia gồm nhiều cấp, nhiều nhánh
khác nhau, trong đó, người tham gia được hưởng hoa hồng,
13

tiền thưởng và các lợi ích kinh tế khác từ hoạt động kinh doanh của mình và
của mạng lưới do mình xây dựng".
1.1.1.2. Đặc điểm của hoạt động bán hàng đa cấp
Từ nghiên cứu khái niệm và bản chất của hoạt động BHĐC, có thể rút
ra một số đặc điểm của phương thức BHĐC như sau:
Thứ nhất, BHĐC là hoạt động kinh doanh bán hàng trực tiếp đến tay
người tiêu dùng thông qua phương thức tiếp thị để bán lẻ hàng hóa. Đặc điểm
này cũng được khẳng định tại khoản 2 Điều 3 Nghị định 42/2014/NĐ-CP.
Trước hết chúng ta khẳng định đây là phương thức bán lẻ hàng hóa, nói cách
khác thông qua mạng lưới người tham gia bán hàng doanh nghiệp tổ chức
BHĐC sẽ thiết lập được mối quan hệ mua bán sản phẩm trực tiếp với người
tiêu dùng mà không cần tốn các chi phí, khoản đầu tư, thành lập, duy trì mạng
lưới phân phối dưới dạng cửa hàng giới thiệu sản phẩm hoặc đại lý phân phối
theo pháp luật thương mại. Doanh nghiệp BHĐC thường là doanh nghiệp trực
tiếp sản xuất hàng hóa được tiếp thị và bán lẻ bằng phương thức đa cấp hoặc
cũng có thể là doanh nghiệp phân phối hàng hóa do doanh nghiệp khác sản
xuất, do vậy, thông qua phương thức BHĐC người tiêu dùng có cơ hội mua
được những sản phẩm từ chính gốc, tránh những rủi ro có thể phát sinh trong
quá trình phân phối như nạn hàng giả, hàng kém chất lượng, giá cả không trung
thực.
Thứ hai, doanh nghiệp BHĐC tiếp thị hàng hóa thông qua những người
tham gia được tổ chức ở nhiều cấp, nhiều nhánh khác nhau. Có thể nói, người
tham gia BHĐC là những cộng tác viên trong việc tiếp thị và bán lẻ hàng hóa
cho doanh nghiệp và được gọi là NPP. Trong hoạt động của mình, NPP thực
hiện việc giới thiệu và bán hàng hóa trực tiếp cho người tiêu dùng mà không
qua một cửa hàng hay đại lý nào. NPP ở đây không phải là đại lý phân phối sản
phẩm cho doanh nghiệp theo quy định của Luật thương mại, không là cửa hàng
tiêu thụ sản phẩm do doanh nghiệp thành lập. Như vậy, khi
14

giới thiệu và bán lẻ sản phẩm, bản thân doanh nghiệp có hàng hóa không phải
là người trực tiếp thiết lập quan hệ với người tiêu dùng mà việc bán hàng được
thực hiện thông qua mạng lưới người tham gia, cho nên doanh nghiệp BHĐC
không có mối quan hệ trực tiếp với khách hàng. NPP cũng không phải nhân
viên của doanh nghiệp. Do đó, doanh nghiệp không phải chịu trách nhiệm về
hành vi của người tham gia trước khách hàng tiêu thụ sản phẩm. Trách nhiệm
của doanh nghiệp chỉ giới hạn trong phạm vi chất lượng sản phẩm và các thông
tin liên quan đến sản phẩm do họ công bố.
Hàng hóa được NPP tiếp thị tại nơi ở, nơi làm việc của người tiêu dùng,
hoặc địa điểm khác không phải là địa điểm bán lẻ thường xuyên của doanh
nghiệp hay của NPP (Điểm b khoản 11 Điều 3 Luật Cạnh tranh). Họ trực tiếp
gặp gỡ người tiêu dùng để giới thiệu và bán lẻ sản phẩm và do đó, họ không
phải đăng ký kinh doanh khi tham gia BHĐC. Mỗi người tham gia BHĐC được
tổ chức một mạng lưới phân phối mới và việc này phải được sự đồng ý của
doanh nghiệp. Chính vì vậy, số người tham gia ở cấp sau luôn nhiều hơn so với
cấp trước nó, làm cho phương thức kinh doanh này tạo ra một hệ thống phân
phối theo hình tháp. Trong hoạt động của mình, NPP thực hiện việc giới thiệu
và bán hàng hóa trực tiếp cho người tiêu dùng mà không qua một cửa hàng hay
đại lý nào cả. Hoạt động của hệ thống đa cấp được tổ chức thành mạng lưới
nhiều cấp, cấp dưới luôn có người tham gia nhiều hơn cấp trên. Trong quan hệ
nội bộ của một mạng lưới, người tham gia ở cấp trên có vai trò tổ chức và điều
hành hoạt động của những người trong mạng lưới cấp dưới mình. Như vậy
phương thức kinh doanh này đã tạo ra một hệ thống phân phối theo hình tháp.
Thứ ba, người tham gia BHĐC được hưởng tiền hoa hồng, tiền thưởng,
lợi ích kinh tế khác từ kết quả bán hàng của mình và của người tham gia khác trong
mạng lưới do họ tổ chức ra. Cách thức phân chia lợi ích như trên không chỉ kích
thích người tham gia tích cực tiêu thụ hàng hóa mà còn kích thích họ
15

tích cực tạo lập hệ thống phân phối cấp dưới. Khoản lợi nhuận hoa hồng của
các NPP sẽ phụ thuộc vào khoản tiền chênh lệch giá trị khi họ lấy hàng hóa từ
doanh nghiệp với giá sỉ và bán ra với giá lẻ đã được công ty ấn định và số hoa
hồng trích từ phần trăm hoa hồng của những người tham gia ở cấp dưới do mình
xây dựng nên.
Đặc điểm của hoạt động BHĐC có thể thấy rõ hơn khi so sánh với các
hình thức phân phối, tiêu thụ hàng hóa truyền thống như bán buôn, bán lẻ, đại
lý hay nhượng quyền thương mại… Cụ thể như sau:
Thứ nhất, quyền sở hữu hàng hóa trong hoạt động BHĐC do NPP nắm
giữ khi hàng hóa được chuyển giao cho họ, mặc dù trong quan hệ BHĐC, người
tham gia BHĐC có thể trả lại hàng hóa trong một số trường hợp. Đặc điểm này
phân biệt rõ nét với hoạt động bán hàng thông qua đại lý khi mà quyền sở hữu
hàng hóa vẫn do bên giao đại lý nắm giữ.
Thứ hai, trong BHĐC, về nguyên tắc, giá bán hàng hóa cho người tiêu
dùng là giá ban đầu do doanh nghiệp ấn định, người tham gia BHĐC không có
quyền bán sản phẩm với giá cao hơn. Đặc điểm này phân biệt với hình thức bán
buôn vì hàng hóa từ đại lý bán buôn sẽ qua các đại lý bán lẻ mới có thể đến tay
người tiêu dùng nên giá hàng hóa thường bị đẩy lên cao do các khâu trung gian
có quyền hưởng hoa hồng trên phần chênh lệch giá.
Thứ ba, các NPP trong mạng lưới BHĐC được quyền sở hữu hàng hóa
và tuyển dụng thêm người tuyến dưới, mở rộng mạng lưới phân phối của công
ty. Điều này không thể có ở hoạt động bán lẻ hàng hóa.
Thứ tư, đối với hoạt động BHĐC thì chủ thể tham gia BHĐC chỉ có thể
là cá nhân, đối tượng trong hợp đồng BHĐC chỉ là sản phẩm của doanh nghiệp
BHĐC, các phân phối viên trong mạng lưới BHĐC chỉ cần đáp ứng yêu cầu
cung cấp sản phẩm đúng với thông tin được doanh nghiệp công bố về giá cả,
chất lượng, công dụng. Họ hoạt động nhân danh chính mình chứ không hoạt
động dưới danh nghĩa của công ty. Đặc điểm này phân biệt rõ nét
16

với hoạt động nhượng quyền thương mại vì chủ thể tham gia nhượng quyền
thương mại có thể là cá nhân hoặc pháp nhân, đối tượng trong hợp đồng ký kết
giữa các bên nhượng quyền là toàn bộ quyền thương mại của bên nhượng quyền
(bao gồm tên thương mại, nhãn hiệu hàng hóa, bí mật kinh doanh, phương thức
quản lý, tổ chức hệ thống bán hàng…), hoạt động của hệ thống nhượng quyền
thương mại phải đảm bảo tính đồng bộ. Điều đó tức là tất cả các bên nhượng
quyền đều phải kinh doanh dưới một tên chung (nhân danh bên nhượng quyền),
hệ thống cửa hàng được thiết kế giống nhau và hàng hóa cung cấp cũng phải
giống nhau cả về chất lượng lẫn giá cả.
Có thể thấy rằng, hoạt động kinh doanh BHĐC thể hiện sự tự do trong
kinh doanh về cả phương diện kinh tế và phương diện pháp lý. Về phương diện
kinh tế, hoạt động BHĐC thể hiện sự tự do trong việc quyết định cách thức bán
hàng hóa của doanh nghiệp và NPP, cách thức trả thưởng và tiền hoa hồng,
cách xây dựng mạng lưới phân phối để tiêu thụ hàng hóa một cách có hiệu quả
nhất. Về góc độ pháp lý, hoạt động BHĐC thể hiện ý chí tự do định đoạt của
các chủ thể tham gia hoạt động BHĐC thông qua quyền tự do kinh doanh đã
được pháp luật thừa nhận, doanh nghiệp được quyền kinh doanh những hàng
hóa và dịch vụ mà pháp luật cho phép và tự do giao kết hợp đồng với các NPP
trên cơ sở pháp luật để mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm của doanh nghiệp.
1.1.1.3. Vai trò của hoạt động bán hàng đa cấp
Bán hàng đa cấp đã được nhận định là phương thức tiếp cận người tiêu
dùng hữu hiệu nhất những năm 90 trên tạp chí "Business" - một tạp chí kinh
doanh hàng đầu của Mỹ. Cho đến ngày nay, người ta vẫn không thể phủ nhận
đây là một ngành kinh doanh hiệu quả và nhiều triển vọng.
Thứ nhất, BHĐC tạo nên thay đổi lớn về thương mại. Cụ thể, thay vì đi
siêu thị hay đến tận các cửa hàng mua sắm theo kiểu truyền thống, giờ đây với
sự ra đời của loại hình BHĐC, người tiêu dùng đang dần chuyển sang
17

mua sắm qua internet, qua catalogue, qua tivi... Và BHĐC với mô hình kinh
doanh BHĐC đang ngày càng đóng vai trò lớn trong sự thay đổi này. BHĐC
giúp các doanh nghiệp tiết kiệm chi phí quảng cáo, thuê mặt bằng, kho bãi, vận
chuyển... Đồng thời, nó còn là một phương thức tiếp cận khách hàng hiệu quả
trong thời buổi người tiêu dùng vô cùng bận rộn hiện nay.
Thứ hai, BHĐC cung cấp hàng hóa chất lượng cao, giá cả phù hợp cho
xã hội. Hiện nay, BHĐC đang phát triển mạnh ở 125 nước trên khắp các châu
lục, với hơn 30.000 công ty lớn đã áp dụng phân phối hàng hóa theo mô hình
BHĐC. Các công ty BHĐC phân phối rất nhiều các mặt hàng khác nhau như:
thời trang, đồ trang sức, sản phẩm vệ sinh gia đình, sản phẩm dinh dưỡng, hóa
mỹ phẩm... Hầu hết các sản phẩm của các công ty BHĐC lớn và nổi tiếng hiện
nay đều có nguồn gốc hữu cơ, được thử nghiệm lâm sàng, được cấp bằng sáng
chế và kiểm nghiệm. Mặt khác, vì các doanh nghiệp BHĐC không phải tốn chi
phí cho quảng cáo, thuê kho bãi, lưu thông hàng hóa....
nên giá cả hàng hóa của các doanh nghiệp này thường rất "mềm" và cạnh tranh
với sản phẩm cùng loại của các doanh nghiệp khác. So với các doanh nghiệp
kinh doanh theo kiểu truyền thống thì các doanh nghiệp BHĐC loại bỏ được
các khâu trung gian, tiết kiệm được chi phí trong quá trình lưu thông, phân phối
hàng hóa. Đối với hình thức kinh doanh truyền thống thì sản phẩm muốn đến
tay người tiêu dùng thì thường phải trải qua nhiều bước, nhiều công đoạn. Một
sản phẩm xuất xưởng, hoặc nhập khẩu về trước hết sẽ được phân phối đến các
đại lý khu vực - đại lý bán sỉ - rồi đến các cửa hàng bán lẻ, những người mua
hàng đơn thuần sẽ mua hàng trực tiếp tại các cửa hàng bán lẻ. Thông thường
các khâu này chiếm từ 20% - 30% giá bán ra của một sản phẩm. Bên cạnh đó
doanh nghiệp kinh doanh truyền thống còn phải bỏ ra một khoản chi phí lớn
cho quảng cáo, tiếp thị, tuyên truyền và khuyến mãi sản phẩm. Như vậy chi phí
mà các doanh nghiệp kinh doanh truyền thống bỏ ra cho quảng cáo là rất lớn
cùng với việc tăng giá ở mỗi khâu trung gian đã đẩy
18

giá thành tăng sản phẩm tăng lên rất nhiều. Nhưng đối với phương thức BHĐC
thì các doanh nghiệp giảm thiểu chi phí quảng cáo một cách tối đa, họ không
cần phải chi một số tiền khổng lồ để "lôi kéo" khách hàng. Sản phẩm từ doanh
nghiệp sẽ được phân phối trực tiếp đến tay người tiêu dùng không qua khâu
trung gian nào, cũng như không tốn chi phí cho quảng cáo. Vì thế giá cả sản
phẩm của các doanh nghiệp BHĐC thường mềm hơn và có tính cạnh tranh với
các sản phẩm cùng loại của các doanh nghiệp khác.
Thứ ba, BHĐC giải quyết việc làm cho xã hội. BHĐC có khả năng tạo
cơ hội việc làm cho mọi đối tượng, giải quyết nhiều công ăn việc làm, nâng cao
thu nhập, cải thiện chất lượng cuộc sống. Đối với những ngành nghề khác để
được làm việc trong các doanh nghiệp thì người lao động phải đáp ứng những
điều kiện nhất định như vốn, bằng cấp, trình độ, kinh nghiệm… Còn tham gia
mạng lưới BHĐC thì chỉ cần họ có nhiệt huyết sau đó sẽ được công ty đào tạo
miễn phí, trang bị những kiến thức liên quan về BHĐC. Do đó từ những người
nội trợ đến học sinh, sinh viên đều có thể tranh thủ thời gian nhàn rỗi của mình
để BHĐC tăng thêm thu nhập. Thực tế trong thời gian qua đã có số lượng đông
đảo người tham gia BHĐC với rất nhiều thành phần trong xã hội. Theo thống
kê của WFDSA (Liên đoàn Bán hàng trực tiếp thế giới) năm 2010 thì tổng số
người tham gia trong ngành BHĐC trên thế giới đã lên tới hơn 75 triệu người
[22].
1.1.2. Khái quát về kiểm soát bán hàng đa cấp
Kiểm soát nói chung được hiểu là vấn đề xem xét các hành vi, yếu tố
trái với quy tắc, luật lệ, kỷ luật,…và xem xét nhằm phát hiện và ngăn chặn các
hành vi vi phạm quy định. Kiểm soát BHĐC nói riêng là hoạt động của các chủ
thể bao gồm nhà nước, các cơ quan quản lý, doanh nghiệp, NPP, người tiêu
dùng nhằm mục đích phát hiện và ngăn chặn các hành vi BHĐC vi phạm pháp
luật thông qua hệ thống các quy định và chế tài trong lĩnh vực BHĐC. Trong
đó, Nhà nước và các cơ quan quản lý kiểm soát hoạt động
19

BHĐC của các doanh nghiệp và NPP sao cho các hoạt động được thực hiện
theo đúng khuôn khổ pháp luật, các doanh nghiệp BHĐC thì kiểm soát hoạt
động của các NPP sao cho các hoạt động được thực hiện theo đúng quy định
của bản thân doanh nghiệp và quy định của pháp luật, đồng thời kiểm soát hoạt
động của các doanh nghiệp BHĐC khác để tránh các hành vi cạnh tranh không
lành mạnh trong lĩnh vực BHĐC. Các NPP thì kiểm soát hoạt động của các
doanh nghiệp để đảm bảo quyền lợi chính đáng cho chính mình và những người
tiêu dùng sử dụng sản phẩm của doanh nghiệp, người tiêu dùng thì kiểm soát
hoạt động BHĐC của các doanh nghiệp và NPP để đảm bảo quyền lợi của chính
họ không bị xâm phạm bởi những hành vi tiêu cực từ phía các doanh nghiệp và
các NPP.
Có những bước phát triển tích cực sau hơn 12 năm xuất hiện tại Việt
Nam, nhưng khi nhắc tới BHĐC, vẫn còn không ít người cho rằng đây là hình
thức 'lừa đảo' bởi lẽ bên cạnh những doanh nghiệp kinh doanh chân chính, vẫn
còn không ít doanh nghiệp và cả NPP lợi dụng phương thức kinh doanh này để
thu lợi bất chính, gây thiệt hại cho cả người tham gia và người tiêu dùng. Đặc
biệt, những vụ việc liên tiếp xảy ra gần đây như Công ty Agel sụp đổ hay MB24,
Công ty cổ phần Đầu tư Tâm Mặt Trời và Công ty cổ phần Đầu tư thương mại
dịch vụ Cộng Đồng Việt bị khởi tố vì có hành vi kinh doanh lừa đảo, lại càng
tác động tiêu cực đến mô hình BHĐC chân chính. Phần lớn các công ty đều có
công ty nước ngoài núp bóng và chỉ đạo, đồng thời cung cấp hàng hóa, chi phí
quảng cáo, tiếp thị. Cách thức kinh doanh phổ biến là không có trách nhiệm,
sẵn sàng đóng cửa chuyển địa điểm, lập doanh nghiệp mới. Phương thức kinh
doanh này phức tạp về cách tổ chức nên việc kiểm soát hệ thống phân phối đa
cấp trở nên rất khó khăn, rất dễ bị lợi dụng để phục vụ mưu đồ lừa đảo. Hình
thức kinh doanh thường dùng là lấy hàng hóa để che đậy hành vi lừa đảo của
mình. Các doanh nghiệp bán hàng theo phương thức BHĐC thường bán các sản
phẩm không phổ biến. Để được tham
20

gia hệ thống (cộng tác viên, NPP, hợp tác viên…), người tiêu dùng phải bỏ ra
số tiền rất lớn để mua quyền được trở thành NPP bán sản phẩm và bảo trợ người
khác tham gia dưới hình thức mua sản phẩm với giá rất cao so với giá trị thực
từ gấp 5- 6 lần đến gấp 40- 50 lần. Do vậy, sản phẩm không thể bán cho người
tiêu dùng mà chủ yếu chỉ bán cho những NPP mới, vì có mua sản phẩm mới
được tham gia hệ thống. Người tiêu dùng phải bỏ ra số tiền lớn đi mua giá trị
ảo quá cao so với giá trị thực của sản phẩm và cũng chính những người này
tham gia mạng lưới tuyên truyền sản phẩm có tác dụng mơ hồ, tự cho là chữa
bách bệnh. Để bán được nhiều sản phẩm, chiêu dụ được nhiều NPP, các công
ty kinh doanh theo phương thức BHĐC bất chính thường tổ chức các buổi
thuyết trình ấn tượng, được hưởng hoa hồng cao từ 5- 40%, có tiền bạc, nhà
cửa, kim cương… mục đích là đánh vào lòng tham của những người muốn làm
giàu mà không cần phải cực nhọc [36].
Đây là một thủ thuật kinh doanh BHĐC bất chính "đã tạo ra một tầng
lớp dịch vụ ảo, không tạo ra của cải cho xã hội. doanh trái đạo đức không thể
chấp nhận được. Nếu không được ngăn chặn sẽ gây hậu quả nặng nề cho xã hội
không chỉ về mặt kinh tế mà cả trên sức khỏe con người" [36].
Sự biến tướng của kinh doanh đa cấp cũng như những phức tạp trong
quản lý ngành kinh doanh này đang gây hệ lụy xấu cho phương thức BHĐC tại
Việt Nam. Cho dù tiềm năng của phương thức này là rất lớn, như theo nguồn
tin từ Bộ Công thương, tổng mức hàng hóa bán lẻ và doanh thu dịch vụ tiêu
dùng trong 6 tháng đầu năm đạt gần 1.500 tỉ đồng, tăng 10,73% so với cùng kỳ
năm 2013 song thực trạng này khiến các doanh nghiệp BHĐC dễ bị hiểu lầm,
đánh đồng với các doanh nghiệp BHĐC bất chính. Hiện nay, ở Việt Nam, rất
nhiều người dân bị lừa đảo chiếm đoạt tiền, trong đó, chủ yếu là học sinh sinh
viên, những người không có công việc ổn định. Gần đây, đối tượng bị nhắm
đến là người dân vùng sâu, vùng xa, nơi thông tin không được tiếp cận đầy đủ,
kịp thời. Điều đó khiến cho dư luận hết sức bất bình. Rất nhiều
21

người phản đối loại hình kinh doanh này. Bất cứ khi nào nhắc đến BHĐC là họ
lại nghĩ ngay đến lừa đảo, gian dối thậm chí có người còn cho rằng không nên
cho phép BHĐC có mặt ở Việt Nam. Có thể nói đây là những phản ứng có phần
thiếu kiến thức và thái quá nhưng không phải không có nguyên nhân. Điều này
khiến cho các công ty BHĐC chân chính bị ảnh hưởng lớn khi mà họ tốn nhiều
công sức để phân phối sản phẩm một cách chính đáng lại bị bôi nhọ uy tín vì
các công ty BHĐC bất chính, lừa đảo. Lợi dụng các kẽ hở của pháp luật, sự
thiếu hiểu biết của đại đa số người dân về BHĐC cũng như sự vụ lợi, tham lam
của một số cá nhân, các công ty BHĐC bất chính đã chiếm đoạt hàng trăm tỷ
đồng từ tay người tiêu dùng và những người tham gia, làm dậy lên một làn sóng
phản đối mạnh mẽ trong nhân dân, các công ty hoạt động chân chính bị thiệt
hại, người dân mất lòng tin và cơ quan nhà nước gặp khó khăn trong việc quản
lý.
Thực trạng của hoạt động BHĐC như đã nêu đặt ra một yêu cầu bức
thiết là cần phải có sự kiểm soát thông qua những mô hình và phương pháp
được thực hiện bởi các chủ thể trực tiếp tham gia vào quan hệ BHĐC, các tổ
chức xã hội cũng như của nhà nước và các cơ quan quản lý khác.
1.2. PHÁP LUẬT VỀ KIỂM SOÁT BÁN HÀNG ĐA CẤP
1.2.1. Khái niệm pháp luật về kiểm soát bán hàng đa cấp
Pháp luật về kiểm soát BHĐC là tổng thể các quy phạm pháp luật do
nhà nước ban hành nhằm tạo ra một cơ chế quản lý đối với hoạt động BHĐC.
Mục đích chung của các quy phạm pháp luật này là thiết lập một cơ chế quản
lý hiệu quả đối với BHĐC, phát huy được những ưu điểm vượt trội của phương
thức này cũng như hạn chế tối đa và xử lý nghiêm minh các hành vi BHĐC bất
chính nảy sinh trong quá trình thực thi. Hệ thống các quy phạm pháp luật trong
lĩnh vực kiểm soát BHĐC chỉ rõ quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tham gia
vào hoạt động BHĐC cũng như của các cơ quan quản lý nhằm tạo cơ sở pháp
lý cho các chủ thể nói trên thực hiện hoạt động BHĐC
22

theo đúng quy định, không gây ra các thiệt hại cũng như không làm biến tướng
hoạt động BHĐC chân chính. Tuy nhiên, khi các doanh nghiệp và các NPP cố
tình thực hiện các hành vi vi phạm trong lĩnh vực BHĐC thì pháp luật đã dự trù
sẵn các quy định về các biện pháp xử lý các vi phạm đó đồng thời quy định rất
cụ thể thẩm quyền xử lý vi phạm thuộc về cơ quan nào và các hình thức xử lý
phù hợp với từng loại hành vi vi phạm.
Pháp luật về kiểm soát BHĐC trở thành công cụ, phương tiện bảo vệ
quyền và lợi ích chính đáng của các doanh nghiệp tổ chức BHĐC, NPP, người
tiêu dùng và các chủ thể có liên quan tham gia vào hoạt động BHĐC. Trước
đây, khi ngành kinh doanh đa cấp chưa ra đời thì các nhà sản xuất chủ yếu tập
trung vào quảng cáo khuyến mại để thu hút sự chú ý của người tiêu dùng. Chi
phí dành cho các hoạt động quảng cáo, khuyến mại ngày càng tăng cao và cũng
không đảm bảo chắc chắn về khả năng tiêu thụ sản phẩm sẽ tăng, các nhà sản
xuất không kiểm soát được tính hiệu quả của công vụ quảng cáo, tiếp thị truyền
thống bởi ngày nay thông tin truyền thông, các kênh thông tin trực tuyến ngày
càng nhiều dẫn đến hiện tượng quá tải thông tin đã làm người tiêu dùng bị mất
định hướng. Phương thức kinh doanh đa cấp ra đời đã trở thành một giải pháp
phân phối mới, giúp đưa hàng hóa đến người tiêu dùng nhanh hơn, hiệu quả
hơn và có lợi hơn với giá thấp hơn rất nhiều so với các phương pháp kinh doanh
truyền thống. Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực thì mô hình kinh doanh
này bộc lộ những mặt hạn chế với sự xuất hiện của các hình thức kinh doanh
lừa đảo, gian dối do vậy đòi hỏi phải có hành lang pháp lý hoàn thiện để tăng
cường quản lý loại hình kinh doanh này. Đó cũng chính là lý do vì sao cần thiết
phải có một hệ thống các quy phạm pháp luật kiểm soát hoạt động BHĐC để
hoạt động BHĐC diễn ra theo đúng khuôn khổ pháp luật, thúc đẩy mô hình
kinh doanh này phát triển phát huy những ưu điểm cũng như mặt tích cực của
nó, đồng thời bảo vệ tốt nhất quyền lợi cho các doanh nghiệp hoạt động trong
lĩnh vực này, các NPP và người tiêu dùng.
23

1.2.2. Nguyên tắc kiểm soát bán hàng đa cấp
Bài báo "Xóa bỏ tư duy "cấm đoán" " của tác giả Hiểu Long đăng trên
Báo Đầu tư ngày 23 tháng 5 năm 2005 đưa tin: Phó Giáo sư Tiến sĩ Đặng Văn
Thanh, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế và Ngân sách của Quốc hội khẳng định,
bản chất của hoạt động kinh doanh đa cấp là một phương thức kinh doanh hiện
đại, hiệu quả, rất phổ biến ở các nước phát triển. Việc phương thức này xuất
hiện ở Việt Nam nhưng bị biến tướng và bóp méo bởi một số thương nhân làm
ăn không chân chính nhằm phục vụ mục đích tư lợi cá nhân gây ảnh hưởng tiêu
cực tới xã hội và quyền lợi của người tiêu dùng trong thời gian qua chỉ là hiện
tượng nhỏ lẻ. Theo PGS Thanh, nếu chỉ vì một vài hiện tượng cá biệt này mà
không thừa nhận sự tồn tại của phương thức kinh doanh đa cấp cũng như những
tác động tích cực của nó trong việc kích thích nhu cầu tiêu dùng của xã hội,
tăng cường lưu thông hàng hoá để thúc đẩy kinh tế phát triển sẽ là một quan
điểm hết sức sai lầm và không phù hợp với chủ trương hội nhập kinh tế của
nước ta. Cũng theo ông Lý Trường Chiến, chuyên viên tư vấn cấp cao về kinh
tế và chiến lược phát triển doanh nghiệp, nguyên trưởng phòng kinh doanh của
Unilever Vietnam thì BHĐC không có gì sai, nếu không muốn nói là rất thuyết
phục, đặc biệt đối với những doanh nhân mới khởi nghiệp.
Bán hàng đa cấp ngày càng phát triển rộng rãi, được nhiều người
ngưỡng mộ đồng thời cũng không ít người phản đối. Một trong những nguyên
nhân phổ biến dẫn đến nghi ngờ hoặc phản đối chính là sự lẫn lộn giữa kinh
doanh thương mại, dạng kinh doanh hợp pháp với hình tháp ảo là dạng lừa đảo
đang bị cấm ở tất cả các nước trên thế giới. Vì vậy để BHĐC thực sự trở thành
ngành kinh doanh ưu việt, hấp dẫn được các doanh nghiệp cũng như người tham
gia, đồng thời xóa bỏ, đẩy lùi những vấn nạn lừa đảo, gian dối trong hoạt động
BHĐC thì việc kiểm soát hoạt động này bằng pháp luật là một nhu cầu thiết
yếu. Pháp luật kiểm soát BHĐC dựa trên hai nguyên tắc đó
24

là nguyên tắc kiểm soát dưới sự giám sát, kiểm tra của các cơ quan quyền lực
nhà nước, các cơ quan quản lý có thẩm quyền và nguyên tắc tự kiểm soát của
các chủ thể tham gia hoạt động BHĐC.
Thứ nhất, nguyên tắc kiểm soát dưới sự giám sát, kiểm tra của các cơ
quan quyền lực nhà nước, các cơ quan quản lý có thẩm quyền. Dưới góc độ là
luật công tức là hoạt động BHĐC chịu sự điều chỉnh của pháp luật do nhà nước
ban hành, các cơ quan quyền lực nhà nước và các cơ quan quản lý có thẩm
quyền dựa trên các quy phạm pháp luật về kiểm soát BHĐC thực hiện công tác
kiểm tra, giám sát hoạt động của các doanh nghiệp tổ chức BHĐC và các NPP.
Bên cạnh các công tác kiểm tra, giám sát, các cơ quan quản lý còn tiến hành
các hoạt động tuyên truyền, hướng dẫn, giải thích và phổ biến pháp luật về kiểm
soát BHĐC tới các doanh nghiệp, NPP và cả những người tiêu dùng. Như vậy
các doanh nghiệp tổ chức BHĐC và các NPP thực hiện hoạt động BHĐC phải
dựa trên cơ sở pháp luật, tuân thủ đúng các quy định của pháp luật về hàng hóa,
giao kết hợp đồng, quy trình hoạt động, báo cáo,…nếu có vi phạm sẽ bị xử lý
bởi các cơ quan có thẩm quyền.
Thứ hai, nguyên tắc tự kiểm soát của các chủ thể tham gia hoạt động
BHĐC. Nguyên tắc này dựa trên quy định về quyền tự do kinh doanh. Các
doanh nghiệp tự chủ trong việc quyết định hoạt động kinh doanh BHĐC, giao
kết hợp đồng với các NPP, xây dựng quy chế doanh nghiệp, mô hình cách thức
trả thưởng,… các NPP có quyền tự chủ trong việc quyết định tham gia vào
mạng lưới BHĐC, cách thức xây dựng mạng lưới phân phối và cách thức tiếp
thị sản phẩm, dịch vụ,… người tiêu dùng tự do lựa chọn sản phẩm, dịch vụ mà
mình mong muốn. Nguyên tắc này thể hiện khía cạnh luật tư của pháp luật về
kiểm soát BHĐC.
Trên thực tế hiện nay, pháp luật về kiểm soát BHĐC chủ yếu nghiêng
về khía cạnh luật tư hay nói cách khác nó chủ yếu nghiêng về nguyên tắc tự
kiểm soát của các chủ thể tham gia hoạt động BHĐC. Vai trò của Nhà nước
25

và các cơ quan quản lý trong công tác kiểm soát BHĐC còn rất mờ nhạt, thậm
chí là buông lỏng, lơ là việc kiểm soát các hoạt động của doanh nghiệp, tổ chức
BHĐC và NPP. Các cơ quan quản lý cũng chưa có sự phối hợp ăn ý trong công
tác kiểm soát BHĐC dẫn đến tình trạng hoạt động chồng chéo hoặc bỏ sót.
Chính thực trạng nêu trên dẫn tới hệ lụy xấu đó là các doanh nghiệp phớt lờ các
quy định của pháp luật về kiểm soát BHĐC, cố tình làm trái hoặc tìm cách giấu
giếm các sai phạm trong hoạt động kinh doanh BHĐC. Hậu quả của việc tự do
kinh doanh BHĐC không tuân theo quy định của pháp luật về kiểm soát BHĐC
dẫn tới cái nhìn sai lệch về mô hình kinh doanh này, khiến người dân hoài nghi
về chính hiệu quả của nó. Do đó, vấn đề đặt ra vô cùng bức thiết đó là việc hoàn
thiện hành lang pháp lý về kiểm soát BHĐC chặt chẽ hơn nữa, quy củ hơn nữa
để mô hình kinh doanh này thực sự phát huy hiệu quả của nó, góp phần vào
công cuộc phát triển nền kinh tế thị trường nước ta hiện nay.
1.2.3. Nội dung của pháp luật về kiểm soát bán hàng đa cấp
So với ngành công nghiệp BHĐC thế giới, ngành BHĐC Việt Nam còn
rất non trẻ với tuổi đời trên 10 năm. Từ năm 1998 đã xuất hiện một vài công ty
đa cấp ở nước ta với quy mô hoạt động nhỏ lẻ thường va chạm với pháp luật và
khiến báo chí tốn không ít giấy mực. Không phải công ty nào cũng làm ăn chân
chính nên nảy sinh nhiều sự hiểu lầm về mô hình kinh doanh BHĐC. Đến cuối
năm 2004 Việt Nam đã có khoảng 20 công ty BHĐC. Các công ty dần phát
triển mạng lưới phân phối và lập ra nhiều chi nhánh từ đó ngành BHĐC tại Việt
Nam ngày càng mở rộng. Tuy nhiên, đến năm 2005 các hành lang pháp lý
BHĐC tại Việt Nam mới dần hình thành các điều luật và các quy định về
BHĐC.
Các nước trên thế giới ban hành rất nhiều văn bản pháp luật điều chỉnh
hoạt động BHĐC. Nhiều nước còn ban hành luật riêng về vấn đề này. Ví dụ
như Đạo luật cấm khách hàng tiếp thị theo mô hình kim tự tháp (2003)
26

của Mỹ, Luật về kinh doanh đa cấp của Anh (1990), Quy chế giám sát việc
BHĐC (1999) của Đài Loan, Quy tắc quản lý kinh doanh đa cấp của Trung
Quốc (1997)… Một số nước lại quy định trong Luật Thương mại (Australia,
Gruzia) hay Luật Hình sự (Đan Mạch). Tại Việt Nam, các văn bản pháp luật
quy định những vấn đề chung nhất về BHĐC (khái niệm, đối tượng tham gia,
hàng hóa được phân phối theo phương thức đa cấp, trách nhiệm và hành vi bị
cấm của doanh nghiệp và của người tham gia…) bao gồm: Luật Cạnh tranh
(2004) và các văn bản hướng dẫn thi hành; Nghị định số 42/2014/NĐ-CP về
quản lý hoạt động BHĐC (thay thế Nghị định số 110/2005/NĐ-CP).
Vấn đề liên quan đến việc đăng ký tổ chức BHĐC được quy định cụ thể
trong Thông tư số 24/2014/TT-BTM hướng dẫn thi hành Nghị định số
42/2014/NĐ-CP; Quyết định số 92/2005/QĐ-BTC về việc quy định mức thu,
chế độ thu, nộp, quản lý và sử dụng lệ phí cấp giấy đăng ký tổ chức BHĐC.
Vấn đề xử lý các vi phạm phát sinh trong quá trình doanh nghiệp tổ
chức BHĐC được quy định trong Nghị định số 120/2005/NĐ-CP về xử lý vi
phạm pháp luật trong lĩnh vực cạnh tranh.
Ngoài ra, trong hệ thống pháp luật Việt Nam còn có các văn bản pháp
luật khác điều chỉnh các hoạt động có liên quan đến BHĐC:
Một là, vấn đề thành lập, đăng ký kinh doanh và quản lý doanh nghiệp
được quy định trong Luật Doanh nghiệp (2005), Luật Đầu tư (2005) và hệ thống
các văn bản hướng dẫn thi hành.
Hai là, vấn đề quảng cáo hàng hóa được quy định trong Luật Thương
mại (2005) (phần về xúc tiến thương mại); Pháp lệnh về quảng cáo (2002) và
các văn bản hướng dẫn thi hành.
Ba là, vấn đề giá bán hàng hóa được quy định trong Pháp lệnh giá
(2002) và các văn bản hướng dẫn thi hành.
Bốn là, vấn đề chất lượng hàng hóa được quy định trong Luật chất lượng
sản phẩm, hàng hóa (2007) và các văn bản hướng dẫn thi hành.
27

Năm là, vấn đề bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng được quy định trong
Luật bảo vệ người tiêu dùng (2010) và các văn bản hướng dẫn thi hành.
Như vậy có thể thấy vấn đề kiểm soát BHĐC được quy định ở rất nhiều
văn bản quy phạm pháp luật khác nhau nhưng văn bản tập trung nhiều vấn đề
về quản lý BHĐC là Nghị định 42/2014/NĐ-CP ngày 14/05/2014 về quản lý
hoạt động BHĐC (thay thế cho Nghị định 110/2005/NĐ-CP ngày 28/04/2005),
trong đó bao gồm các nội dung: (i) quy định về các chủ thể tham gia vào hoạt
động kiểm soát BHĐC - quyền và nghĩa vụ tương ứng; (ii) quy định về Hợp
đồng trong BHĐC - công cụ chủ yếu để kiểm soát BHĐC; (iii) Vai trò điều tiết
chủ yếu trong kinh tế thị trường về vấn đề kiểm soát BHĐC của nhà nước.
1.3. MỘT SỐ NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN PHÁP LUẬT KIỂM SOÁT
BÁN HÀNG ĐA CẤP
1.3.1. Những nhân tố bên trong

Pháp luật về kiểm soát BHĐC ảnh hưởng bởi một số yếu tố chủ quan,
trong đó trước tiên phải kể đến là hệ thống chính sách của doanh nghiệp. Các
hệ thống chính sách như chi trả hoa hồng, sản phẩm, đào tạo và cơ hội phát
triển là những nhân tố quan trọng trong thu hút người tham gia vào BHĐC. Tuy
nhiên, các hệ thống này của doanh nghiệp Việt Nam còn chưa hoàn chỉnh, tập
trung nhiều vào việc thu hút người tham gia chứ không phải là sản phẩm, do đó
pháp luật kiểm soát BHĐC cần phải tạo ra các quy định nhằm định hướng các
doanh nghiệp xây dựng chính sách tập trung vào sản phẩm để hạn chế hình thức
kinh doanh bất chính trong lĩnh vực này. Thêm nữa, nước ta đã gia nhập WTO
và hội nhập ngày càng mạnh mẽ, số lượng các công ty kinh doanh đa cấp cũng
không ngừng tăng theo khiến cho cạnh tranh nội bộ ngành thêm mạnh mẽ. Một
yếu tố vừa khách quan và chủ quan là sự không đoàn kết giữa các doanh nghiệp
trong ngành với nhau. Thậm chí có hiện tượng nói xấu công ty khác để thu hút
khách hàng và NPP

28

mới. Chính sự cạnh tranh không lành mạnh này khiến BHĐC ngày càng bị nghi
ngờ và khó khăn tiếp cận khách hàng hơn và là yếu tố ảnh hưởng rất lớn tới
pháp luật kiểm soát BHĐC.

Ngoài ra nhận thức của bản thân người tham gia BHĐC cũng ảnh
hưởng không nhỏ tới pháp luật kiểm soát BHĐC. Người tham gia cần hiểu rõ bản
chất của hình thức kinh doanh và có nhận thức rõ ràng về năng lực và hiểu rằng
muốn thành công trong kinh doanh theo mạng không dễ như người khác vẫn nói.
Tránh khi tham gia và gặp khó khăn liền bỏ cuộc và đưa ra đánh giá chủ quan. Tuy
vậy, ở Việt Nam bản thân người tham gia BHĐC còn thiếu nhận thức về hình thức
này nhưng với tâm lý chạy theo mời người để kiếm hoa hồng, họ lôi kéo người
khác tham gia. Tuy nhiên do thiếu hiểu biết, ảo tưởng nên sau khi tham gia họ thất
bại, chán nản, bỏ cuộc và đưa ra các bình luận chủ quan khiến các luồng thông tin
về BHĐC ngày càng nhiều chiều khó nhận biết đúng sai. Mặt khác, bản thân những
người này nếu thiếu nhận thức nhưng vẫn cố tình bỏ qua chạy theo lợi nhuận, lôi
kéo người khác tham gia khiến BHĐC trở thành hình tháp ảo. Do vậy, để hạn chế
tình trạng nêu trên, pháp luật kiểm soát BHĐC cần phải hoàn thiện hơn nữa để
những người tham gia BHĐC có cái nhìn đúng đắn về BHĐC, hạn chế tình trạng
vi phạm pháp luật.


1.3.2. Những nhân tố bên ngoài


Tình hình phát triển của nền kinh tế có tác động tới tất cả các ngành
nghề và BHĐC cũng không ngoại lệ. Giai đoạn 2000-2007 tốc độ phát triển
kinh tế của nước ta thuộc mức khá, nhu cầu tiêu dùng của người dân gia tăng
và hoạt động BHĐC phát triển khá mạnh mẽ. Gần đây, tuy tình hình kinh tế
biến động nhưng nền kinh tế vẫn ổn định, tiêu dùng không giảm, hoạt động
BHĐC vẫn duy trì phát triển. Cùng với sự phát triển của hoạt động BHĐC, hệ
thống pháp luật kiểm soát hoạt động này cũng phải duy trì và phát triển hơn
nữa. Tuy nhiên, thực tế pháp luật kiểm soát BHĐC còn mờ nhạt và chưa chặt
chẽ, nguyên nhân là do nhận thức của các cơ quan quản lý còn yếu kém, hiểu

29

biết của người dân về BHĐC cũng còn rất mơ hồ, cụ thể: trình độ dân trí của
nước ta còn thấp, nhận thức của đông đảo quần chúng nhân dân về hình thức
mới mẻ này còn chưa đầy đủ khiến cho họ dễ bị kẻ xấu lợi dụng và khiến cho
hình thức kinh doanh này bị biến tướng mà khó bị phát hiện. Minh chứng rõ
nét cho điều này là trong giai đoạn 2000-2004 hàng loạt công ty kinh doanh bất
chính bị rút giấy phép nhưng trước đó nó đã lôi kéo, lừa đảo được hàng chục
nghìn người tham gia. Và vẫn tiếp diễn cho tơi ngày nay.

Ngoài ra hệ thống luật pháp chính trị nói chung cũng ảnh hưởng không
nhỏ tới pháp luật về kiểm soát BHĐC nói riêng. Điều kiện chính trị nước ta tương
đối ổn định ít bị biến động mạnh nên là điểm tới của nhiều doanh nghiệp nước
ngoài đến đầu tư và BHĐC cũng không là ngoại lệ. Mặt khác,vì đây là một hình
thức kinh doanh mới lạ nên hệ thống pháp luật điều chỉnh và quản lý lĩnh vực này
còn thiếu và yếu. Hiện nay mới có một số văn bản pháp luật hướng dẫn chưa đầy
đủ về việc thực hiện khiến BHĐC ở nước ta khó quản lý, phát triển tự phát nhiều
và gây ra nhiều hậu quả tiêu cực cho nền kinh tế- xã hội. Nằm trong quan điểm
tiếp cận phiến diện chung của đa số dư luận, các nhà quản lý chỉ được tiếp cận từ
mặt trái của hiện tượng, từ đó xảy ra việc nhiều nhà quản lý đã gay gắt cho rằng
cần phải cấm đoán triệt để việc xây dựng hệ thống kinh doanh đa cấp. Điều này
phản ánh năng lực và tầm nhìn hạn chế của các nhà quản lý, kém cập nhật và ngại
tiếp nhận cái mới. Mặt khác nó còn là biểu hiện chung cho hệ thống quản lý của
các cơ quan hữu trách, đó là tư tưởng: "quản lý không được thì cấm". Chúng ta
cần thay đổi tư duy quản lý tiêu cực này để dọn đường cho những bước tiến cho
xã hội.

1.4. KINH NGHIỆM PHÁP LUẬT MỘT SỐ QUỐC GIA VỀ KIỂM SOÁT
BÁN HÀNG ĐA CẤP
Bán hàng đa cấp với lịch sử phát triển gần một thế kỷ đã trải qua rất nhiều
thăng trầm. Kể từ khi được hình thành tới nay, BHĐC đã có mặt ở hầu khắp các
nước trên thế giới. Trong thập niên 1980, phương thức này phát triển
30

mạnh tại các nước như Mỹ, Canada, Mexico, Brazil, Anh, Pháp, Đức, Thụy Điển,
Australia… Bước sang thập niên 1990, BHĐC phát triển mạnh ở nhiều nước châu
Á như Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan, Malaysia, Indonesia, Trung Quốc, Thái
Lan, v.v. Đầu thế kỷ 21, BHĐC bắt đầu được du nhập vào thị trường Việt Nam và
đạt được tổng doanh thu không ngờ trong hai, ba năm đầu. Để hòa nhập với xu
hướng chung của thế giới cũng như đáp ứng tình hình thực tế tại Việt Nam, hành
lang pháp lý về BHĐC đã dần hình thành. Tính đến thời điểm này, các văn bản
điều chỉnh hoạt động BHĐC đã được ban hành và thực thi gần 7 năm, đã góp phần
quan trọng vào việc đưa hoạt động BHĐC tại Việt Nam đi vào khuôn khổ. Tuy
nhiên, do được soạn thảo lần đầu tiên, mặc dù đã tham khảo kinh nghiệm nhiều
quốc gia trên thế giới nhưng chưa có kinh nghiệm về thực tiễn quản lý tại Việt
Nam nên tới nay các văn bản trên đã bộc lộ nhiều bất cập, không đáp ứng được sự
phát triển nhanh chóng của ngành kinh doanh này, gây những khó khăn cho bản
thân các đơn vị quản lý cũng như các doanh nghiệp trong quá trình chấp hành pháp
luật. Hơn nữa, trong những năm gần đây, BHĐC không những gây ra nhiều bức
xúc trong dư luận xã hội mà còn gây ra nhiều vấn đề cho các cơ quan quản lý nhà
nước.
Xuất phát từ những khó khăn đó, các cơ quan quản lý cũng như cộng
đồng doanh nghiệp BHĐC đều có kiến nghị sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện khung
quy định pháp luật về kiểm soát hoạt động BHĐC. Để sửa đổi, bổ sung, hoàn
thiện các quy định pháp luật quản lý hoạt động kinh doanh này, một phần không
thể thiếu là nghiên cứu kinh nghiệm của những quốc gia đi trước trong quá trình
họ xây dựng, sửa đổi các quy định pháp luật về BHĐC. Tác giả xin đưa ra một
số nội dung trong pháp luật về kiểm soát BHĐC của một số nước như Mỹ,
Trung Quốc và Đài Loan như sau:

Hoa Kỳ

Hoa Kỳ là quốc gia khởi nguồn của phương thức kinh doanh đa cấp.
Kinh doanh đa cấp gắn liền với tên tuổi của nhà hóa học người Hoa Kỳ Karl
31

Renborg. Vào những năm đầu của thập niên 70, kinh doanh theo mạng bắt gặp
sự phản đối mãnh liệt từ phía công chúng. Nhiều người nhầm lẫn giữa kinh
doanh theo mạng với kinh doanh theo mô hình "kim tự tháp ảo" là hình thức
kinh doanh bất hợp pháp bị cấm ở Hoa Kỳ. Trước sự nhầm lẫn này, Công ty
Amway - Công ty đa cấp đầu tiên trên thế giới đã phải theo đuổi vụ kiện kéo
dài trong 4 năm (1975 - 1979). Năm 1979, Tòa án Thương mại liên bang Hoa
Kỳ tuyên bố phương thức kinh doanh BHĐC mà Amway áp dụng không phải
là "kim tự tháp ảo" và được chấp nhận về mặt luật pháp. Từ đó dẫn đến sự ra
đời lần đầu tiên những quy định pháp lý điều chỉnh phương thức BHĐC.
Hệ thống luật pháp ở Hoa Kỳ là kết quả quá trình lịch sử phát triển từ
các chế độ thuộc địa đi lên thể chế liên bang. Sau khi chiến tranh giành độc lập
kết thúc, các tiểu bang (thuộc địa cũ) chọn gia nhập vào liên bang (hợp chủng
quốc) để tạo nên một quốc gia mới. Trong quá trình thương lượng giữa 13 tiểu
bang đầu tiên khi lập quốc và viết nên Hiến pháp, các tiểu bang muốn duy trì
chính phủ và luật riêng của mình, và chỉ đồng ý bàn giao một số quyền nhất
định cho chính quyền liên bang. Không nằm ngoài quy luật đó, về quan điểm
xây dựng pháp luật điều chỉnh hoạt động kinh doanh đa cấp, chính phủ Hoa Kỳ
không ban hành một đạo luật riêng biệt nào quản lý hoạt động kinh doanh đa
cấp. Các công ty BHĐC hoạt động ở bang nào sẽ tuân thủ các quy định pháp
luật tại bang đó. Ngoài ra, những công ty này cũng phải tuân thủ quy định của
Cục Quản lý Dược liên bang về thông tin được phép công bố trên nhãn mác sản
phẩm. Đồng thời, các công ty BHĐC ở Hoa Kỳ phải thực hiện các nghĩa vụ về
kinh tế như nộp thuế ở mỗi bang họ hoạt động. Về nguyên tắc chung đối với
hoạt động kinh doanh đa cấp tại Hoa Kỳ, Hiệp hội bán hàng trực tiếp Hoa Kỳ
đã ban hành Bộ Tiêu chuẩn đạo đức của hiệp hội. Bộ Tiêu chuẩn này là một hệ
thống các chỉ dẫn quy định cách thức hoạt động đối với một tổ chức và các
thành viên của tổ chức khi tiến hành các hoạt động
32

chuyên môn, nghiệp vụ, bao gồm những nguyên tắc về hành vi áp dụng trong
phạm vi một tổ chức, doanh nghiệp, có tác dụng hướng dẫn hành vi của các
thành viên tổ chức khi ra quyết định và hành động. .
Sau một số vụ việc có liên quan tới hình thức lừa đảo theo mô hình kim
tự tháp ảo bị xử lý theo luật an ninh, nhiều Bang đã xây dựng và ban hành các
quy định pháp lý khác nhau nhằm chống mô hình kim tự tháp ảo dưới nhiều
dạng văn bản khác nhau. Các đạo luật ở các Bang đều có quy định chống mô
hình kim tự tháp ảo và một số hình thức BHĐC vi phạm khác. Một số bang như
New Mexico và Nam Dakota mặc dù trước đó chấp nhận các quy định về
BHĐC nhưng sau đó nhận thấy việc quản lý hành chính hoạt động thực thi các
quy định này là một khó khăn cho chính quyền Bang, vì vậy đã bãi bỏ yêu cầu
đăng ký BHĐC tại đây. Tại Hoa Kỳ, có tổng số 5 Bang ban hành Luật quản lý
đặc biệt các công ty BHĐC, bao gồm Massachusetts, Georgia, Lousiana,
Wyomin và Maryland.
Như vậy, mặc dù tại một quốc gia có môi trường kinh doanh tự do như
Hoa Kỳ, hoạt động BHĐC vẫn bị đặt dưới tầm kiểm soát một cách chặt chẽ của
pháp luật tại các Bang bởi mặc dù có nhiều ưu điểm nhưng hoạt động này luôn
tiềm ẩn biến tướng sang nhiều hình thức vi phạm khác nhau có thể gây ảnh
hưởng lớn tới xã hội nói chung và người tiêu dùng nói riêng. Điển hình của sự
kiểm soát chặt chẽ này là việc một số Bang như đã nêu ở trên thậm chí đã bãi
bỏ yêu cầu đăng ký BHĐC tại các Bang này.

Trung Quốc

Quan điểm về xây dựng quy định pháp luật điều chỉnh hoạt động BHĐC
tại Trung Quốc thay đổi theo các giai đoạn phát triển của ngành công nghiệp
bán hàng trực tiếp tại quốc gia này. Sự phát triển của ngành công nghiệp bán
hàng trực tiếp tại Trung Quốc gồm 4 giai đoạn:
- Từ năm 1990-1993: giai đoạn bán hàng trực tiếp bắt đầu xuất hiện
tại Trung Quốc với sự góp mặt của các công ty từ Hoa Kỳ như Avon,
33

Sunrider và Amway. Thời điểm này không có công ty Trung Quốc nào tham
gia vào ngành công nghiệp này, chưa có chính sách quản lý và văn bản pháp
luật điều tiết ngành này.
- Từ năm 1994-1998: Thời kỳ này được coi là giai đoạn bùng nổ của
hoạt động bán hàng trực tiếp. Ngành công nghiệp phát triển tự do và chưa có
văn bản quản lý nhà nước. Trong thời gian này, đầu tư nước ngoài, đặc biệt là
việc các công ty Đài Loan đã gia nhập ngành công nghiệp bán hàng trực tiếp
cùng với sự tiếp nối của các công ty trong nước. Vì vậy thị trường trở nên phức
tạp và bắt đầu có sự can thiệp của nhà nước Trung Quốc. Cơ quan quản lý bắt
đầu xây dựng các chính sách văn bản pháp luật để quản lý thị trường này. Tổng
cục Quản lý công nghiệp và thương mại Trung Quốc (SAIC) ban hành Thông
báo cấm hoạt động tiếp thị đa cấp trái pháp luật (Notice for
Forbiding the Illegal Actitities of Multi-level Chuanxiao) vào ngày 11 tháng 4
năm 1994; Thông báo về việc kiểm tra hoạt động tiếp thị đa cấp trái pháp luật
(Notice for Checking Illegal Activity of Multi-level Chuanxiao) vào ngày 22
tháng 9 cùng năm và Thông báo chấm dứt việc phát triển hoạt động BHĐC bất
chính do Văn phòng Chính phủ Trung Quốc ban hành vào ngày 22 tháng 9 năm
1995. Trung Quốc không cấp giấy phép hoạt động cho những công ty kinh
doanh đa cấp mới vào năm 1995. SAIC tiến hành điều tra những công ty BHĐC
đang hoạt động. Kết quả điều tra của SAIC cho phép 57 công ty được tiếp tục
BHĐC và 5 công ty khác thực hiện bán hàng đơn cấp đến tháng 10 năm 1996.
Tuy nhiên sau đó SAIC đã soạn thảo Quy định về kiểm tra và thanh lọc
các công ty BHĐC và cho phép 41 công ty bắt đầu kinh doanh kiểu đa cấp lần
đầu tiên. Quy định được ban hành vào ngày 10 tháng 1 năm 1997 gồm các quy
định chi tiết đối với hoạt động bán hàng trực tiếp để thiết lập trật tự thị trường
và nghiêm cấm các hành vi vi phạm trong bán hàng trực tiếp. Có thể tóm tắt
mục tiêu của văn bản này như sau: cho phép sự xuất hiện, khống chế
34

sự phát triển và quản lý chặt chẽ hoạt động bán hàng trực tiếp và giám sát cẩn
thận các nơi thí điểm.
- Giai đoạn thứ ba là giai đoạn chuyển giao. Giai đoạn này diễn ra từ
năm 1998 đến 2005. Mô hình bất chính của các công ty BHĐC và mô hình kiểu
kim tự tháp gây bất ổn xã hội. Bởi vậy Trung Quốc coi BHĐC là hành vi kinh
doanh phi pháp và cấm hoàn toàn hoạt động này. Các chính sách lần lượt được
Trung Quốc ban hành trong thời kỳ này là:
o Văn bản về việc cấm hoạt động kinh doanh đa cấp Chuanxiao do
SAIC ban hành ngày 18 tháng 4 năm 1998;
o Thông báo cấm hoạt động kinh doanh đa cấp Chuanxiao do chính
phủ Trung Quốc ban hành vào ngày 21 tháng 4 năm 1998, quy định chấm dứt
tất cả hoạt động BHĐC;
o Thông báo về việc chuyển đổi phương thức bán hàng của công ty kinh
doanh đa cấp có vốn đầu tư nước ngoài do 3 Bộ phối hợp ban hành tháng 6 năm
1998. Từ thời điểm này, hoạt động BHĐC bị cấm hoàn toàn ở Trung Quốc.
Không lâu sau đó, Chính phủ Trung Quốc đã ban hành một thông báo
khác yêu cầu các công ty BHĐC có vốn đầu tư nước ngoài chỉ được phép hoạt
động tại các của hàng cố định. Từ thời điểm đó, hình thức BHĐC cần phải đáp
ứng các yêu cầu nghiêm khắc hơn về tư cách đạo đức và yêu cầu về hình thức
tổ chức…Chỉ còn 10 công ty BHĐC vốn đầu tư nước ngoài được chấp nhận,
trong đó có Công ty Amway và Công ty Avon.
- Giai đoạn thứ tư là từ sau 2005 đến nay: đây là giai đoạn tái hoạt động.
Sau năm 2005, vào thời điểm Trung Quốc gia nhập Tổ chức kinh tế thế giới WTO,
các quy định về cấm kinh doanh BHĐC nói trên vi phạm công ước về tự do thương
mại của WTO, Trung Quốc bước đầu nới lỏng quản lý BHĐC. Với hai Nghị định
về quản lý bán hàng trực tiếp và nghiêm cấm BHĐC bất chính cùng với một số
văn bản pháp luật khác, Trung Quốc về cơ bản đã xây dựng nền tảng pháp lý cho
hoạt động bán hàng trực tiếp ở nước này.
35

Cách tiếp cận điều chỉnh của Trung Quốc đối với loại hình kinh doanh
đa cấp cho thấy những bước đi hết sức thận trọng của các nhà lập pháp Trung
Quốc, thể hiện rõ nét nhất ở Quy định về kiểm tra và thanh lọc các công ty
BHĐC năm 1997. Đồng thời, tiến trình phát triển trên cũng cho thấy các hậu
quả về xã hội đã tác động tới việc thiết lập chính sách quản lý hoạt động BHĐC
tại Trung Quốc như thế nào. Quan điểm chung về quản lý hoạt động BHĐC tại
Trung Quốc được thể hiện rất chặt và đưa ra các yêu cầu rất khắt khe và nghiêm
khắc đối với không chỉ các công ty muốn kinh doanh theo phương thức BHĐC
mà còn khắt khe đối với những cá nhân muốn trở thành phân phối viên/ người
tham gia trong các công ty đa cấp này.

Đài Loan

Hoạt động BHĐC xuất hiện tại Đài Loan từ thập niên 70 của thế kỷ
20. Vào thời điểm hoạt động này bắt đầu xuất hiện có những vi phạm lường
gạt xảy ra, làm tổn hại lợi ích kinh tế của người tiêu dùng. Vụ việc nổi tiếng có
tên gọi "Hội Chuột - Rat Club" năm 1981 trong đó số người bị hại lên tới hơn
một vạn người, nợ xấu lên đến hơn 400 triệu Đài tệ. Vụ việc này không những
đã ảnh hưởng nhiều tới lòng tin của người dân vào BHĐC mà còn đặt ra vấn
đề cần có quy định pháp luật điều chỉnh hoạt động này.
Tháng 1 năm 1991, Đài Loan thông qua "Luật Thương mại lành mạnh",
sau đó công bố "Quy chế giám sát bán hàng đa cấp" (Supervisory Regulations
Governing Multi-level sales), đây là những văn bản pháp lý đầu tiên trực tiếp điều
chỉnh hoạt động BHĐC tại Đài Loan và cũng từ đây hoạt động BHĐC đã có cơ sở
pháp lý để tồn tại một cách hợp pháp. Luật Thương mại lành mạnh Đài Loan ra
đời với nhiều mục đích, không chỉ nhằm bảo đảm cạnh tranh lành mạnh trên thị
trường mà còn nhằm duy trì trật tự cạnh tranh, bảo vệ quyền lợi của người tiêu
dùng và thúc đẩy tính ổn định và sự thịnh vượng của toàn bộ nền kinh tế. Tương
tự Luật Cạnh tranh Việt Nam, Luật Thương mại lành mạnh Đài Loan điều chỉnh
các hành vi hạn chế cạnh tranh, hành vi thương
36

mại lành mạnh và hoạt động BHĐC. Điều 23 của Luật Thương mại lành mạnh
quy định về BHĐC, "Quy chế giám sát bán hàng đa cấp" có giá trị như một
nghị định hướng dẫn Điều 23 của Luật Thương mại lành mạnh.
Quan điểm về điều chỉnh hoạt động BHĐC của Đài Loan cũng được thể
hiện rõ qua những lần sửa đổi Luật Thương mại lành mạnh và Quy chế giám
sát BHĐC. Kể từ khi ra đời đến nay, Luật Thương mại lành mạnh đã trải qua 5
lần sửa đổi vào các năm 1999, 2000, 2002, 2010 và 2011, nhưng chỉ lần sửa đổi
vào năm 1999 là có liên quan trực tiếp tới Điều 23 - điều khoản quy định về
BHĐC (bổ sung vấn đề liên quan tới một số quyền của người tham gia mạng
lưới BHĐC), các lần sửa đổi còn lại không có vấn đề liên quan đến điều 23 này.
Có thể nói Luật Thương mại lành mạnh và Quy chế giám sát BHĐC Đài Loan
năm 1992 đặt nền móng cho việc quản lý hoạt động BHĐC tại Đài Loan, tuy
nhiên đây là những quy định hết sức sơ khai với các yêu cầu đơn giản, bước
đầu đưa ra các định nghĩa về BHĐC bất chính, một số nghĩa vụ cơ bản của
doanh nghiệp BHĐC đối với cơ quan có thẩm quyền (nghĩa vụ thông báo) và
đối với người tham gia (nghĩa vụ cung cấp thông tin đầy đủ trung thực). Quy
chế giám sát BHĐC 1992 chỉ quy định 8 điều, trong đó nhấn mạnh về nghĩa vụ
của doanh nghiệp BHĐC. Sự sửa đổi Quy chế giám sát BHĐC trong năm 1999
cho thấy một sự khác biệt tương đối lớn, trước hết về quy mô của Quy chế, số
điều quy định đã tăng lên 26 điều, trong đó bổ sung thêm điều về quy định nghĩa
vụ đối với nhà nước của doanh nghiệp đa cấp, bổ sung hành vi bị cấm của doanh
nghiệp đa cấp, bổ sung về quy định đào tạo người tham gia về các văn bản pháp
luật, bổ sung quy định về thanh tra hoạt động BHĐC… Bản Quy chế giám sát
BHĐC sửa đổi gần đây nhất là năm 2012, trong đó bổ sung một số yêu cầu về
minh bạch tài chính, loại trừ quyền tham gia BHĐC của người không đủ năng
lực hành vi dân sự…
Có thể thấy rằng pháp luật Đài Loan cũng tiếp cận điều chỉnh hoạt động
BHĐC này giống như cách tiếp cận của nhiều quốc gia khác, đó là
37

hướng tiếp cận đưa ra các quy định để điều tiết, cấm các hành vi BHĐC phi
pháp có tác động xấu tới xã hội chứ không tiếp cận theo hướng cấm hoàn toàn
phương thức kinh doanh này. So với quan điểm tiếp cận của một số quốc gia
đã phân tích tại phần trên, quan điểm tiếp cận của Đài Loan đối với hoạt động
BHĐC có chiều hướng "nhẹ nhàng" hơn và không quá chú trọng vào khâu "tiền
kiểm" (siết chặt các quy định nhằm hạn chế việc đăng ký BHĐC của doanh
nghiệp) mà chú trọng hơn vào việc đảm bảo quyền lợi của người tham gia trong
quá trình BHĐC.
Như vậy, thông qua phân tích hệ thống pháp luật điều chỉnh quản lý hoạt
động BHĐC tại một số quốc gia có nền công nghiệp BHĐC phát triển như Hoa
Kỳ, Trung Quốc, Đài Loan sẽ giúp các nhà làm luật Việt Nam tìm thấy những
điểm tương đồng về mặt chính sách, thực tiễn để rút ra những bài học quý báu cho
Việt Nam. Những kinh nghiệm rút ra từ nghiên cứu này sẽ giúp hoàn thiện hơn
các quan điểm về quản lý hoạt động BHĐC tại Việt Nam, từ đó có những sửa đổi
đáng kể về các quy định pháp luật là nền tảng cho công tác quản lý BHĐC - qua
đó phân định rạch ròi BHĐC và các hình thức kinh doanh lừa đảo núp bóng
BHĐC, siết chặt quản lý, góp phần tạo lòng tin cho người tham gia cũng như người
tiêu dùng, tạo môi trường thuận lợi hơn cho hoạt động kinh doanh của các doanh
nghiệp BHĐC chân chính và góp phần thúc đẩy sự phát triển mạnh hơn và rộng
hơn của phương thức kinh doanh này.
KẾT LUẬN CHƢƠNG 1
Như vậy, chúng ta đã có cái nhìn toàn diện hơn về phương thức BHĐC
cũng như vấn đề kiểm soát BHĐC và pháp luật về kiểm soát BHĐC qua Chương
1. Nhìn chung các quy định của pháp luật Việt Nam về vấn đề kiểm soát hoạt động
BHĐC đã được xây dựng trên cơ sở tiếp thu có chọn lọc pháp luật về BHĐC của
nhiều nước trong khu vực và trên thế giới. Tuy nhiên, có thể những bài học về
quản lý BHĐC mà Việt Nam tham khảo từ các quốc gia khác và những nhận thức
từ phía các cơ quan quản lý nhà nước về bản chất
38

kinh tế - pháp lý của hoạt động này chưa thực sự đầy đủ nên còn tồn tại nhiều
lúng túng trong việc xây dựng và áp dụng pháp luật. Vì thế, cho dù chúng ta đã
có được các bộ phận cần thiết để cấu thành cơ chế quản lý hoàn chỉnh, song sự
sắp xếp, tổ chức và liên kết chúng thành một hệ thống liên hoàn, hiệu quả còn
tồn tại nhiều vấn đề cần giải quyết. Mặt khác, thực tiễn lại cho thấy hoạt động
BHĐC đang phát triển và xuất hiện nhiều phiên bản mới mà trước đây chúng
ta chưa biết đến đòi hỏi phải nghiên cứu. Luận văn sẽ đi sâu phân tích các vấn
đề tác giả cho là cơ bản nhất, đó là: thực trạng BHĐC và nhu cầu cần kiểm soát
bằng pháp luật ở Việt Nam hiện nay; các chủ thể tham gia vào quá trình kiểm
soát BHĐC - quyền và nghĩa vụ theo quy định của pháp luật; hợp đồng trong
BHĐC - công cụ chủ yếu để kiểm soát BHĐC; Nhà nước với vai trò điều tiết
chủ yếu trong kinh tế thị trường về vấn đề kiểm soát BHĐC; một số vấn đề bất
cập của pháp luật về kiểm soát BHĐC - nguyên nhân và định hướng hoàn thiện.

Cơ sở lý luận về kiểm soát bán hàng đa cấp và pháp luật về kiểm soát bán hàng đa cấp.docx

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Cơ sở lý luận về kiểm soát bán hàng đa cấp và pháp luật về kiểm soát bán hàng đa cấp.docx

Similar to Cơ sở lý luận về kiểm soát bán hàng đa cấp và pháp luật về kiểm soát bán hàng đa cấp.docx (20)

More from Dịch vụ viết thuê đề tài trọn gói 🥳🥳 Liên hệ ZALO/TELE: 0917.193.864 ❤❤

More from Dịch vụ viết thuê đề tài trọn gói 🥳🥳 Liên hệ ZALO/TELE: 0917.193.864 ❤❤ (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

Cơ sở lý luận về kiểm soát bán hàng đa cấp và pháp luật về kiểm soát bán hàng đa cấp.docx