الأحياء - الصف العاشر - فلسطين

1. .‫ة‬ّ‫ي‬‫الح‬ ‫الكائنات‬ ‫لجميع‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫ساس‬‫أ‬�‫ال‬ َ‫ة‬‫حد‬َ‫و‬‫ال‬ ُّ‫د‬‫ع‬ُ‫ت‬‫و‬ ،‫للحياة‬ ‫بسط‬‫أ‬�‫ال‬ ُ‫ل‬‫ك‬ّ‫الش‬ ‫هي‬ ُ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬

2. ‫ـل‬‫ـ‬‫داخ‬ ‫ـات‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫العمل‬ ‫ـض‬‫ـ‬‫بع‬ ‫ـير‬‫ـ‬‫تفس‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫قادري‬ ‫ـوا‬‫ـ‬‫يكون‬ ‫ان‬ ‫ـطتها‬‫ـ‬‫انش‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫والتفاع‬ ‫ـدة‬‫ـ‬‫الوح‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫بع‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الطلب‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫يتوق‬
.‫ـاة‬‫ـ‬‫الحي‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫ـتمرار‬‫ـ‬‫لاس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الضروري‬ ‫ـواد‬‫ـ‬‫الم‬ ‫ـاج‬‫ـ‬‫نت‬ ‫ل�إ‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـات‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫عض‬ ‫داء‬‫أ‬� ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫التكامل‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العلاق‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ً‫ـاء‬‫ـ‬‫بن‬ ،‫ـان‬‫ـ‬‫نس‬ ‫ال�إ‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫جس‬
:‫تي‬‫آ‬�‫ال‬ ‫تحقيق‬ ‫خلال‬ ‫من‬
.‫واستخداماتها‬ ‫المجاهر‬ ‫بين‬ ‫المقارنة‬
.‫ة‬ّ‫ي‬‫ونبات‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حيوان‬ ‫شرائح‬ ‫فحص‬ ‫في‬ ‫ب‬ّ‫ك‬‫المر‬ ‫جهر‬ِ‫م‬‫ال‬ ‫توظيف‬
.‫والوظيفة‬ ‫التركيب‬ ‫حيث‬ ‫من‬ ‫وى‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫وحقيق‬ ‫وى‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫بدائ‬ ‫الخلايا‬ ‫بين‬ ‫التمييز‬
.‫ووظائفها‬ ،‫النواة‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫نات‬ّ‫و‬‫مك‬ ‫تركيب‬ ‫وصف‬
.‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫دورة‬ ‫ع‬ُّ‫ب‬‫تت‬
.‫الوحدة‬ ‫لهذه‬ ‫التعليمي‬ ‫بالمحتوى‬ ‫مرتبطة‬ ‫مشاريع‬ ‫تصميم‬

3. 4
‫نواعها‬‫أ‬�‫و‬ ‫المجاهر‬
َ‫ع‬‫ـاب‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـرن‬‫ـ‬‫الق‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫وف‬ ،‫ـياء‬‫ـ‬‫ش‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫رؤي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ َ‫ة‬‫ـ‬‫ـ‬‫ّب‬‫د‬‫المح‬ ِ‫ـات‬‫ـ‬‫العدس‬ ‫ـتخدم‬‫ـ‬‫اس‬ ‫ـن‬‫ـ‬َ‫م‬ َ‫ل‬ّ‫و‬‫أ‬� ‫ـم‬‫ـ‬‫الهيث‬ ُ‫ن‬‫ـ‬‫ـ‬‫ب‬ ُ‫ن‬‫ـ‬‫ـ‬‫الحس‬ ُ‫م‬‫ـل‬‫ـ‬‫المس‬ ُ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬ِ‫العال‬ ُّ‫د‬‫ـ‬‫ـ‬‫ع‬ُ‫ي‬
‫ـرة‬‫ـ‬‫قط‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الدقيق‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الح‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الكائن‬ ‫ـض‬‫ـ‬‫بع‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫ب‬ ‫ـاهد‬‫ـ‬‫ش‬ ‫ـذي‬‫ـ‬‫ال‬ ،)‫ـوك‬‫ـ‬‫(لوفنه‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫العال‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫ي‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ٍ‫ر‬‫ـ‬‫ـ‬‫جه‬ِ‫م‬ ‫ل‬ّ‫و‬‫أ‬� ُ‫ع‬‫ـرا‬‫ـ‬‫اخت‬ ّ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫ت‬ َ‫ـر‬‫ـ‬‫عش‬
َ‫ل‬‫ـ‬‫ـ‬‫ليص‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجاه‬ ُ‫ر‬ّ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬‫تط‬ َ‫ع‬َ‫ر‬‫ـا‬‫ـ‬‫تس‬ ،‫ن‬ْ‫ي‬‫ـت‬‫ـ‬‫عدس‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـوي‬‫ـ‬‫يحت‬ ‫ـذي‬‫ـ‬‫ال‬ ‫ـب‬‫ـ‬ّ‫ك‬‫المر‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجه‬ ‫ـطة‬‫ـ‬‫بواس‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـاف‬‫ـ‬‫اكتش‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫وم‬ .‫ـاء‬‫ـ‬‫م‬
.‫ـرى‬‫ـ‬‫خ‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫والعل‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الحيات‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫العل‬ ‫ـال‬‫ـ‬‫مج‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ً‫ة‬‫ـ‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫تقن‬ ً‫ة‬‫ـور‬‫ـ‬‫ث‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫حدث‬‫أ‬� ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫لكترون‬ ‫ال�إ‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجاه‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬�
‫ة؟‬ّ‫ي‬‫العمل‬ ‫حياتنا‬ ‫في‬ ‫استخداماتها‬ ‫وما‬ ‫منها؟‬ ٍّ‫ل‬‫ك‬ ‫عمل‬ ‫أ‬�‫مبد‬ ‫وما‬ ‫المجاهر؟‬ ‫نواع‬‫أ‬� ‫فما‬
:‫ن‬‫أ‬� ‫الفصل‬ ‫هذا‬ ‫نهاية‬ ‫مع‬ -‫الطالب‬ ‫-عزيزي‬ ‫منك‬ ُ‫ع‬َّ‫ق‬‫تو‬ُ‫ي‬
ÓÓ.‫المختلفة‬ ‫المجاهر‬ ‫نواع‬‫أ‬� ‫بين‬ ‫تقارن‬
ÓÓ.‫ة‬ّ‫ي‬‫ونبات‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حيوان‬ ‫شرائح‬ ‫ر‬ّ‫تحض‬
ÓÓ.‫ة‬ّ‫ي‬‫لكترون‬ ‫ال�إ‬ ‫والمجاهر‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫ئ‬ْ‫و‬‫الض‬ ‫المجاهر‬ ‫من‬ ٍّ‫ل‬‫ك‬ ‫استخدامات‬ ‫بعض‬ ‫ح‬ّ‫توض‬
ÓÓ.‫ب‬ّ‫ك‬‫المر‬ ‫جهر‬ِ‫م‬‫ال‬ ‫في‬ ‫التكبير‬ ‫مقدار‬ ‫تحسب‬
1-1‫المجاهر؟‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫هم‬‫أ‬� ‫ما‬
‫ـن‬‫ـ‬‫ع‬ ْ‫ـب‬‫ـ‬‫ج‬‫أ‬� ،‫ـة‬‫ـ‬‫المختلف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫والخلاي‬ ،‫ـام‬‫ـ‬‫جس‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫حج‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫قياس‬ ‫ج‬ُّ‫ر‬‫ـد‬‫ـ‬‫ت‬ ‫ـاس‬‫ـ‬‫مقي‬ ‫ـل‬‫ـ‬ّ‫ث‬‫يم‬ ‫ـذي‬‫ـ‬‫ال‬ ،)1( ‫ـكل‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـلال‬‫ـ‬‫خ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬
:‫تية‬‫آ‬�‫ال‬ ‫سئلة‬‫أ‬�‫ال‬
ُ‫ن‬‫العيــ‬ ‫تــرى‬ ْ‫ن‬‫أ‬� ‫خلالــه‬ ‫مــن‬ ‫مكــن‬ُ‫ي‬ ‫الــذي‬ ‫المــدى‬ ‫مــا‬ -
‫؟‬ً‫ة‬‫واضحــ‬ َ‫ر‬‫الصــو‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫البشــر‬
‫ـض‬‫ـ‬‫وبع‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫لرؤي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ئ‬ْ‫و‬‫الض‬ ُ‫ـر‬‫ـ‬‫المجه‬ َ‫م‬ِ‫د‬‫خ‬ُ‫ت‬‫ـ‬‫ـ‬‫اس‬ ‫ـاذا‬‫ـ‬‫لم‬ -
‫ـا؟‬‫ـ‬‫جزائه‬‫أ‬�
‫ـومات‬‫ـ‬‫الرايبوس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫رؤي‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫خلال‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫مك‬ُ‫ي‬ ‫ـذي‬‫ـ‬‫ال‬ ‫ـدى‬‫ـ‬‫الم‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ -
‫والفيروسات؟‬
.‫الشكل‬ ‫في‬ ‫واردة‬ ‫غير‬ ‫شياء‬‫أ‬� ‫على‬ ‫خرى‬‫أ‬� ً‫ة‬‫مثل‬‫أ‬� ‫عط‬‫أ‬� -
‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫في‬ ‫كما‬ ‫ميكروميتر‬ 1 ‫بين‬ ‫الخلايا‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫معظ‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫قط‬ ‫ـراوح‬‫ـ‬‫يت‬
،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الحيوان‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـض‬‫ـ‬‫بع‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫ميكروميت‬ 100 ‫و‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫البكتير‬
‫رؤية‬ ‫ـدى‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ضم‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫تق‬ ‫لا‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ، ‫ـرة‬‫ـ‬‫الصغي‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫حج‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـذه‬‫ـ‬‫ه‬ ّ‫ل‬‫ـ‬‫ـ‬‫ولع‬
.‫المجاهر‬ ‫وتطوير‬ ‫صناعة‬ ‫على‬ ‫العلماء‬ ‫ّت‬‫ث‬‫ح‬ ‫قد‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫البشر‬ ‫العين‬
‫والخلايا‬ ‫جسام‬‫أ‬�‫ال‬ ‫حجم‬ ‫تدرج‬ ‫مقياس‬ )1(‫الشكل‬
‫ﻟﺑﯾدات‬

4. 5
‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ً‫ة‬‫ـ‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫تقن‬ ً‫ة‬‫ـور‬‫ـ‬‫ث‬ ‫ـه‬‫ـ‬ُ‫ت‬‫صناع‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫حدث‬‫أ‬�‫و‬ ،‫دة‬ّ‫ر‬‫ـ‬‫ـ‬‫المج‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بالعي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫ه‬ُ‫ت‬‫رؤي‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫يصع‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫جس‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫لتكبي‬ ‫َم‬‫د‬‫ـتخ‬‫ـ‬‫س‬ُ‫ت‬ ‫داة‬‫أ‬� ‫ـر‬‫ـ‬‫جه‬ِ‫م‬‫ال‬
.‫ـا‬‫ـ‬‫وغيره‬ ،‫ـاء‬‫ـ‬‫والفيزي‬ ، ّ‫ـب‬‫ـ‬‫والط‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الحيات‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫العل‬ :‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ،‫ـددة‬‫ـ‬‫متع‬ ‫ـالات‬‫ـ‬‫مج‬
2-1)Microscopes( :‫المجاهر‬
.‫لكتروني‬ ‫ال�إ‬ ‫جهر‬ِ‫م‬‫وال‬ ،‫ئي‬ْ‫و‬‫الض‬ ‫جهر‬ِ‫م‬‫ال‬ :‫من‬ ٍّ‫ل‬‫ك‬ ‫عمل‬ ‫أ‬�‫مبد‬ )2( ‫الشكل‬ ‫ح‬ّ‫يوض‬
.‫بينهما‬ ِ‫والاختلاف‬ ِ‫ه‬‫ب‬ّ‫الش‬ َ‫ه‬ُ‫وج‬‫أ‬� ْ‫ح‬ّ‫وض‬ -
‫لكتروني‬ ‫ال�إ‬ ‫جهر‬ِ‫م‬‫وال‬ ،‫ئي‬ْ‫و‬‫الض‬ ‫جهر‬ِ‫م‬‫ال‬ :‫من‬ ٍّ‫ل‬‫ك‬ ‫عمل‬ ‫أ‬�‫مبد‬ )2( ‫الشكل‬
‫ـدار‬‫ـ‬‫ومق‬ ،)‫ـي‬‫ـ‬‫إلكترون‬� ،‫ئي‬ْ‫و‬‫ـعاع(ض‬‫ـ‬‫ش‬ ‫ال�إ‬ ‫ـدر‬‫ـ‬‫مص‬ ‫ـو‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـن‬‫ـ‬ْ‫ي‬‫النوع‬ ‫ـن‬‫ـ‬ْ‫ي‬‫هذ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الاختلاف‬ ّ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫ه‬‫أ‬�
‫ـود‬‫ـ‬‫المقص‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ .)Resolution Power( )‫ـل‬‫ـ‬‫(الفص‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫التميي‬ ‫ـدار‬‫ـ‬‫ومق‬ ،‫ـات‬‫ـ‬‫العدس‬ ‫ـوع‬‫ـ‬‫ون‬ ،‫ـر‬‫ـ‬‫التكبي‬
‫ـل)؟‬‫ـ‬‫(الفص‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫التميي‬ ‫ـدار‬‫ـ‬‫بمق‬
:‫ة‬ّ‫ي‬‫الخلو‬ ‫الهواتف‬ ‫باستخدام‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫اليوم‬ ‫خبرتك‬ ‫خلال‬ ‫من‬
ÖÖ‫آخر؟‬� ‫إلى‬� ٍّ‫ي‬‫خلو‬ ٍ‫هاتف‬ ‫من‬ ‫الصور‬ ‫وضوح‬ ‫اختلاف‬ ‫في‬ ‫السبب‬ ‫ما‬
ÖÖ‫؟‬ّ‫ي‬‫الخلو‬ ‫الهاتف‬ ‫كاميرا‬ ‫على‬ ‫الموجودة‬ )Mega pixel( ‫بيكسل‬ ‫ميجا‬ ‫وحدة‬ ‫لك‬ ‫تعني‬ ‫ماذا‬
ÖÖ‫المجهر؟‬ ‫في‬ ‫التمييز‬ ‫بمقدار‬ ‫بيكسل‬ ‫الميجا‬ ‫وحدة‬ ‫علاقة‬ ‫ما‬
.‫المجاهر‬ ‫فيها‬ ‫َم‬‫د‬‫ستخ‬ُ‫ت‬ ‫مجالات‬ ‫حول‬ ً‫ا‬‫تقرير‬ ‫اكتب‬
‫الضوئي‬ ‫المجهر‬‫الماسح‬ ‫لكتروني‬‫ال�إ‬ ‫المجهر‬
‫بكسل‬ ‫ميجا‬ ‫باختلاف‬ ‫الصور‬ )3( ‫الشكل‬

5. 6
‫ـل‬‫ـ‬ّ‫ث‬‫وتم‬ ،‫ـن‬‫ـ‬‫نقطتي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫التميي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫خلاله‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫يمك‬ ‫ـافة‬‫ـ‬‫مس‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫قص‬‫أ‬� ‫ـه‬‫ـ‬ّ‫ن‬‫أ‬�‫ب‬ )Resolution Power( ‫ـز‬‫ـ‬‫التميي‬ ُ‫ر‬‫ـدا‬‫ـ‬‫مق‬ ‫ف‬َّ‫ر‬‫ـ‬‫ـ‬‫ع‬ُ‫ي‬
‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫ّه‬‫ن‬‫إ‬� ‫ـث‬‫ـ‬‫حي‬ ‫ـورة؛‬‫ـ‬‫الص‬ ‫ـوح‬‫ـ‬‫وض‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫آخ‬� ‫ـن‬‫ـ‬‫ع‬ ً‫ا‬‫ـر‬‫ـ‬‫جه‬ِ‫م‬ ‫ـز‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫يم‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫وه‬ .)3( ‫ـكل‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫انظ‬ .‫ـورة‬‫ـ‬‫الص‬ ‫ـوح‬‫ـ‬‫لوض‬ ً‫ا‬‫ـ‬‫ـ‬‫مقياس‬
.‫ـر‬‫ـ‬‫ميكروميت‬ 5-
10×1 - 4-
10×3 ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫لكترون‬ ‫ال�إ‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجاه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫تص‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫بينم‬ ،‫ـر‬‫ـ‬‫ميكروميت‬ 0.2 ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـل‬‫ـ‬‫تص‬ ‫ـب‬‫ـ‬ّ‫ك‬‫المر‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫جه‬ِ‫م‬‫ال‬
‫المجاهر‬ ‫نواع‬‫أ‬�
)Compound Microscope( ‫ـب‬‫ـ‬ّ‫ك‬‫المر‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫جه‬ِ‫م‬‫ال‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ :)Light Microscopes( ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫ئ‬ْ‫و‬‫الض‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجاه‬ -‫أ‬�
)Dissecting Microscope( ‫ـريحي‬‫ـ‬‫التش‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫والمجه‬
‫اﻟﻌﯾﻧﯾﺔ‬ ‫اﻟﻌدﺳﺔ‬
‫اﻟذراع‬
‫ﺗﺣرﯾك‬ ‫ﻗرص‬
‫اﻟﺷﯾﺋﯾﺔ‬ ‫اﻟﻌدﺳﺎت‬
‫اﻟﻛﺑﯾر‬ ‫اﻟﺿﺎﺑط‬
‫اﻟﻌدﺳﺎت‬
‫اﻟﺷﯾﺋﯾﺔ‬
‫ﻣﺛﺑت‬
‫اﻟﺷرﯾﺣﺔ‬
‫اﻟﻣﻧﺿدة‬
‫اﻟﻘﺎﻋدة‬
‫اﻟﺿوﺋﻲ‬ ‫اﻟﻣﺻدر‬
‫اﻟﺻﻐﯾر‬ ‫اﻟﺿﺎﺑط‬
‫التشريحي‬ ‫المجهر‬ )‫(٤ب‬ ‫المركب‬ ‫)المجهر‬‫أ‬�4(
‫الضوئية‬ ‫المجاهر‬ :)4( ‫الشكل‬
.‫ووظيفته‬ .‫المجهر‬ ‫جزاء‬‫أ‬� ‫من‬ ٍ‫ء‬‫جز‬ َّ‫ل‬‫ك‬ ِّ‫م‬‫س‬ ، )4( ‫الشكل‬ ‫و‬‫أ‬� ،‫مدرستك‬ ‫في‬ ‫الموجودة‬ ‫بالمجاهر‬ ‫بالاستعانة‬
)1( ‫نشاط‬‫حليب‬ ‫قطرة‬ ‫فحص‬
.‫ر‬ّ‫ف‬‫تو‬ ْ‫ن‬‫إ‬� ،‫كاميرا‬ ‫مع‬ ‫ب‬ّ‫ك‬‫مر‬ ‫جهر‬ِ‫م‬ ،‫قطارة‬ ،‫شرائح‬ ‫غطاء‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫زجاج‬ ‫شرائح‬ ،‫مبستر‬ ‫حليب‬ : ‫دوات‬‫أ‬�‫وال‬ ‫المواد‬
: ‫العمل‬ ‫خطوات‬
‫ـاء‬‫ـ‬‫بالغط‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫ه‬ِّ‫ط‬‫غ‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ث‬ ،‫ـريحة‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ٍ‫ـب‬‫ـ‬‫حلي‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫قط‬ ْ‫ع‬‫ـ‬‫ـ‬‫ض‬ -1
.‫بالشريحة‬ ‫الخاص‬
.‫غرى‬ّ‫الص‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الشيئ‬ ‫العدسة‬ ‫باستخدام‬ ‫المجهر‬ ‫تحت‬ ‫نة‬ّ‫ي‬‫الع‬ ‫حص‬ْ‫ف‬‫ا‬ -2
.‫ن‬ْ‫ي‬‫الضابط‬ ‫باستخدام‬ ،‫الرؤية‬ ‫اضبط‬ -3
.‫المجاور‬ ‫بالرسم‬ ‫وقارنه‬ ،‫الشريحة‬ ‫في‬ ‫تراه‬ ‫ما‬ ْ‫م‬‫ارس‬ -4
ÖÖ‫المجردة؟‬ ‫بالعين‬ ‫الحليب‬ ‫نات‬ّ‫و‬‫مك‬ ‫بعض‬ ُ‫ة‬‫رؤي‬ ّ‫م‬‫تت‬ ‫لم‬ ‫لماذا‬
ÖÖ‫ـر‬‫ـ‬‫كث‬‫أ‬� ٍ‫ة‬‫ـر‬‫ـ‬ّ‫ب‬‫مك‬ ٍ‫ر‬‫ـو‬‫ـ‬‫ص‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـول‬‫ـ‬‫الحص‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫يمك‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـريحة؟‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫يته‬‫أ‬�‫ر‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـق‬‫ـ‬‫الدقائ‬ ‫ـون‬‫ـ‬‫تك‬ ْ‫ن‬‫أ‬� ‫ـع‬‫ـ‬َّ‫ق‬‫تتو‬ ‫ـاذا‬‫ـ‬‫م‬
‫ـف؟‬‫ـ‬‫كي‬ ‫ـب؟‬‫ـ‬‫الحلي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫ن‬ّ‫و‬‫لمك‬

6. 7
‫ّب‬‫ك‬‫المر‬ ‫جهر‬ِ‫م‬‫ال‬ ‫في‬ ‫التكبير‬ ‫مقدار‬
‫ـون‬‫ـ‬‫القان‬ ‫ـتخدم‬‫ـ‬‫نس‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫المرك‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫التكبي‬ ‫ـدار‬‫ـ‬‫مق‬ ‫ـاد‬‫ـ‬‫يج‬ ‫ل�إ‬
:‫تي‬‫آ‬�‫ال‬
‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫التكبي‬ ‫ـدار‬‫ـ‬‫مق‬ = ‫ـب‬‫ـ‬‫المرك‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫التكبي‬ ‫ـدار‬‫ـ‬‫مق‬
.‫ة‬ّ‫ي‬‫الشــيئ‬ ‫العدســة‬ ‫فــي‬ ‫التكبيــر‬ ‫مقــدار‬ × ‫ــة‬ّ‫ي‬‫العين‬ ‫العدســة‬
‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫الزي‬ ‫ـتخدام‬‫ـ‬‫اس‬ ‫ـدة‬‫ـ‬‫فائ‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ ،)5(‫ـكل‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الزيت‬ َ‫ة‬‫ـ‬‫ـ‬‫العدس‬ ‫ى‬ّ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫س‬ُ‫ت‬ ٌ‫ة‬‫ـ‬‫ـ‬‫عدس‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجه‬ ‫ـذا‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ُ‫م‬َ‫د‬‫ـتخ‬‫ـ‬‫س‬ُ‫ت‬
‫ـة؟‬‫ـ‬‫العدس‬ ‫ـذه‬‫ـ‬‫ه‬
‫ب؟‬ّ‫ك‬‫المر‬ ‫جهر‬ِ‫م‬‫ال‬ ‫في‬ ‫نات‬ّ‫ي‬‫الع‬ ‫صور‬ ‫لتوضيح‬ ‫خرى‬‫أ‬� ٌ‫ق‬‫طر‬ ‫يوجد‬ ‫فهل‬ ،‫الصورة‬ ‫وضوح‬ ‫من‬ ‫التمييز‬ ‫مقدار‬ ‫يزيد‬
‫الشــرائح‬ ‫لتحضيــر‬ ‫يســتخدم‬ ‫جهــاز‬ :‫الميكروتــوم‬ ‫جهــاز‬
ً‫ا‬‫ـد‬‫ـ‬‫ج‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫رقيق‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫ن‬ّ‫ي‬‫ع‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـميكة‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫ن‬ّ‫ي‬‫الع‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫بتقطي‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫يق‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫حي‬
.‫ـا‬‫ـ‬‫خلاله‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ء‬ْ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬‫الض‬ ‫ـذ‬‫ـ‬‫ينف‬
)2( ‫نشاط‬.‫شعر‬ ‫لة‬ْ‫ي‬‫ص‬ُ‫ب‬ ‫مشاهدة‬
.‫س‬‫أ‬�‫الر‬ ‫و‬‫أ‬� ،‫الحاجب‬ ‫من‬ ‫شعر‬ ‫لات‬ْ‫ي‬‫ص‬ُ‫ب‬ ،‫تشريحي‬ ‫مجهر‬ : ‫دوات‬‫أ‬�‫وال‬ ‫المواد‬
:‫العمل‬ ‫خطوات‬
.‫التشريحي‬ ‫جهر‬ِ‫م‬‫ال‬ ‫باستخدام‬ ‫وافحصها‬ ،‫الشعر‬ ‫لة‬ْ‫ي‬‫ص‬ُ‫ب‬ ‫نة‬ّ‫ي‬‫ع‬ ْ‫ر‬‫حض‬‫أ‬�
.‫والصغير‬ ‫الكبير‬ ‫الضابطين‬ ‫باستخدام‬ ‫الرؤية‬ ‫اضبط‬
.‫المرفق‬ ‫الرسم‬ ‫مع‬ ْ‫ن‬‫وقار‬ ،‫تشاهده‬ ‫ما‬ ‫ارسم‬
.‫التشريحي‬ ‫للمجهر‬ ‫خرى‬‫أ‬� ‫استخدامات‬ ‫اذكر‬ *
‫زﯾﺗﯾﺔ‬ ‫ﻏﯾر‬ ‫ﻋدﺳﺔ‬ ‫زﯾﺗﯾﺔ‬ ‫ﻋدﺳﺔ‬
‫زﯾت‬ ‫ﻧﻘطﺔ‬
‫ﺷرﯾﺣﺔ‬
‫ة‬ّ‫ي‬‫الشيئ‬ ‫العدسات‬ ‫في‬ ‫التكبير‬ ‫مقدار‬ )5(‫الشكل‬

7. 8
‫ـدل‬‫ـ‬‫(ب‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫إلكترون‬� ‫ـر‬‫ـ‬‫المجاه‬ ‫ـذه‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫َم‬‫د‬‫ـتخ‬‫ـ‬‫س‬ُ‫ت‬ :)Electron Microscopes( ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫لكترون‬‫إ‬�‫ال‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجاه‬ -‫ب‬
‫ـة‬‫ـ‬‫شاش‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـظ‬‫ـ‬‫الملاح‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫الجس‬ ‫ـورة‬‫ـ‬‫ص‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫تق‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫ـ‬‫ـ‬‫كهرومغناطيس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫وعدس‬ )‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫ئ‬ْ‫و‬‫الض‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجاه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ئ‬ْ‫و‬‫الض‬ ‫ـدر‬‫ـ‬‫المص‬
:‫ـا‬‫ـ‬‫نواعه‬‫أ‬� ‫ـن‬‫ـ‬‫وم‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫ت‬ّ‫ي‬‫الم‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫خلاله‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـص‬‫ـ‬َ‫فح‬ُ‫ت‬‫و‬ .‫ة‬َ‫ر‬َ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬ْ‫ل‬َ‫ف‬ُ‫م‬
11 .:)Scanning electron microscope) (SEM( ‫الماسح‬ ‫لكتروني‬‫إ‬�‫ال‬ ‫المجهر‬
‫ـض‬‫ـ‬‫بع‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـتخدم‬‫ـ‬‫س‬ُ‫ي‬‫و‬ .‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫ح‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫ن‬ّ‫ي‬‫الع‬ ‫ـاهدة‬‫ـ‬‫مش‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫يت‬ ‫ولا‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الثلاث‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫بعاده‬‫أ‬�‫ب‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجه‬ ‫ـذا‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـورة‬‫ـ‬‫الص‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫تظه‬
.‫ـا‬‫ـ‬‫تصنيفه‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫ج‬‫أ‬� ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـاح‬‫ـ‬‫اللق‬ ‫ـوب‬‫ـ‬‫حب‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـتخدم‬‫ـ‬‫س‬ُ‫ي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ ، DNA ‫ـل‬‫ـ‬‫مث‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫جزيئ‬
22 .‫ـذ‬‫ـ‬‫الناف‬ ُ‫ـر‬‫ـ‬‫المجه‬ ّ‫د‬‫ـ‬‫ـ‬‫يع‬ :)Transmission electron microscope( )TEM( ‫ـذ‬‫ـ‬‫الناف‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجه‬
.‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫للخل‬ ‫ـق‬‫ـ‬‫الدقي‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫التركي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫لدراس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الرئيس‬ َ‫ة‬‫دا‬‫أ‬�‫ال‬
)3( ‫نشاط‬‫والماسح‬ ‫النافذ‬ ‫لكترونيين‬‫إ‬�‫ال‬ ‫المجهرين‬ ‫صور‬ ‫بين‬ ‫مقارنة‬
‫ـي‬‫ـ‬‫لكترون‬ ‫ال�إ‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫بالمجه‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫يه‬‫أ‬�‫و‬ ‫ـذ‬‫ـ‬‫الناف‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الالكترون‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫بالمجه‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫التقاطه‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ت‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الصورتي‬ ّ‫ي‬‫أ‬� ،‫ـاور‬‫ـ‬‫المج‬ ‫ـكل‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـلال‬‫ـ‬‫خ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬
.‫ـك‬‫ـ‬‫إجابت‬� ‫ـر‬‫ـ‬‫فس‬ ‫ـح؟‬‫ـ‬‫الماس‬
‫النباتات‬ ‫في‬ ‫اللقاح‬ ‫لحبوب‬ ‫ور‬ ُ‫ص‬

8. 9
:‫تية‬‫آ‬�‫ال‬ ‫الفقرات‬ ‫من‬ ‫قرة‬ِ‫ف‬ ّ‫ل‬‫لك‬ ‫الصحيحة‬ ‫جابة‬ ‫ال�إ‬ ‫رمز‬ ‫اختر‬ 1‫س‬
‫الماسح؟‬ ‫لكتروني‬ ‫ال�إ‬ ‫جهر‬ِ‫م‬‫ال‬ ‫عن‬ ‫ب‬ّ‫ك‬‫المر‬ ‫ئي‬ْ‫و‬‫الض‬ ‫المجهر‬ ‫ز‬ّ‫ي‬‫يتم‬ ‫بماذا‬ 1
. ‫ة‬ّ‫ي‬‫ح‬ ‫الخلايا‬ ‫رؤية‬ ‫خلاله‬ ‫من‬ ‫يمكن‬ -‫ب‬ . ‫كبر‬‫أ‬� ‫فيه‬ ‫التكبير‬ ‫مقدار‬ -‫أ‬�
.‫على‬‫أ‬� ‫التمييز‬ ‫و‬‫أ‬� ‫الفصل‬ ‫مقدار‬ -‫د‬ .‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫جزاء‬‫أ‬� ‫جميع‬ ‫فحص‬ ‫خلاله‬ ‫من‬ ‫يمكن‬ -‫جـ‬
‫ة؟‬ّ‫ي‬‫ئ‬ْ‫و‬‫الض‬ ‫المجاهر‬ ‫من‬ ‫غيره‬ ‫من‬ ‫التشريحي‬ ‫المجهر‬ ‫ز‬ّ‫ي‬‫يم‬ ‫الذي‬ ‫ما‬ 2
.‫على‬‫أ‬� ‫تكبيره‬ ‫مقدار‬ -‫أ‬�
. ‫على‬‫أ‬� ‫الفصل‬ ‫مقدار‬ -‫ب‬
.‫لها‬ ‫رقيقة‬ ‫مقاطع‬ ‫تحضير‬ ‫دون‬ ‫نات‬ّ‫ي‬‫الع‬ ‫رؤية‬ ‫بواسطته‬ ‫يمكن‬ - ‫جـ‬
.‫مفلوره‬ ‫عدساته‬ -‫د‬
‫؟‬ ‫اللقاح‬ ‫حبيبات‬ ‫سطح‬ ‫رؤية‬ ‫خلاله‬ ‫من‬ ‫يمكن‬ ‫تية‬‫آ‬�‫ال‬ ‫المجاهر‬ ‫من‬ ّ‫ي‬‫أ‬� 3
.‫النافذ‬ ‫لكتروني‬ ‫ال�إ‬ -‫د‬ .‫الماسح‬ ‫لكتروني‬ ‫ال�إ‬ - ‫جـ‬ .‫التشريحي‬ -‫ب‬ .‫ب‬ّ‫ك‬‫المر‬ ‫ئي‬ْ‫و‬‫الض‬ -‫أ‬�
:‫ب‬ّ‫ك‬‫المر‬ ‫للمجهر‬ ‫تية‬‫آ‬�‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الشيئ‬ ‫العدسات‬ ‫تحت‬ ‫ها‬ ُ‫فحص‬ ّ‫م‬‫ت‬ ‫بصل‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫خل‬ ‫ارسم‬ 2‫س‬
x40 -2 x4 -1
،‫ـر‬‫ـ‬‫التكبي‬ ‫ـدار‬‫ـ‬‫مق‬ ،‫ـتخدمة‬‫ـ‬‫المس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫العدس‬ ‫ـوع‬‫ـ‬‫ن‬ :‫ـث‬‫ـ‬‫حي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫لكترون‬ ‫ال�إ‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫والمجاه‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫ئ‬ْ‫و‬‫الض‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجاه‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬ ْ‫ن‬‫ـار‬‫ـ‬‫ق‬ 3‫س‬
.)‫ـز‬‫ـ‬‫(التميي‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫الفص‬ ‫ـدار‬‫ـ‬‫مق‬
،x 10 ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫العين‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العدس‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫تكبي‬ ‫ـدار‬‫ـ‬‫مق‬ ّ‫ن‬‫أ‬� ‫ـت‬‫ـ‬‫علم‬ ‫إذا‬� ،‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ ٍ‫ة‬‫ـ‬‫ـ‬‫ن‬ّ‫ي‬‫ع‬ ‫ـص‬‫ـ‬‫فح‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ x400 ‫ـر‬‫ـ‬‫تكبي‬ ‫ـدار‬‫ـ‬‫مق‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫طال‬ ‫ـتخدم‬‫ـ‬‫اس‬ 4‫س‬
.‫ـة‬‫ـ‬‫ن‬ّ‫ي‬‫الع‬ ‫ـص‬‫ـ‬‫فح‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫ثن‬‫أ‬� ‫ـب‬‫ـ‬‫الطال‬ ‫ـتخدمها‬‫ـ‬‫اس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫ـيئ‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العدس‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫تكبي‬ ‫ـدار‬‫ـ‬‫مق‬ ْ‫د‬‫ـ‬‫ـ‬‫فج‬

9. 10
‫جزاء‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ووظائف‬ ‫التركيب‬ :‫الخلايا‬
Cells: Structure and Function
‫ن؟‬ّ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬‫تتك‬ ّ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫وم‬ ‫ـة؟‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫فم‬ .‫ـة‬‫ـ‬‫والوظيف‬ ،‫ـم‬‫ـ‬‫والحج‬ ،‫ـكل‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫تختل‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫خلاي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الح‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الكائن‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫جس‬‫أ‬� ‫ن‬ّ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬‫تتك‬
‫التركيب؟‬ ‫في‬ ‫متشابهة‬ ‫الخلايا‬ ‫جميع‬ ‫وهل‬
:‫ن‬‫أ‬� ‫على‬ ً‫ا‬‫قادر‬ ‫ستكون‬ ،‫الفصل‬ ‫هذا‬ ‫دراستك‬ ‫بعد‬
ÓÓ.‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫نظر‬ ‫نص‬ َ‫تذكر‬
ÓÓ‫ــة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫وخلايــا‬ ‫ــوى‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ــة‬ّ‫ي‬‫بدائ‬ ‫خلايــا‬ ‫بيــن‬ َ‫ز‬‫ــ‬ّ‫ي‬‫تم‬
.‫ــوى‬ّ‫ن‬‫ال‬
ÓÓ.‫النوى‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫الخلايا‬ ‫تركيب‬ َ‫تصف‬
ÓÓ.‫وى‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫جزاء‬‫أ‬� ‫وظيفة‬ َ‫د‬ّ‫د‬‫تح‬
ÓÓ. ‫ة‬ّ‫ي‬‫النبات‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫والخل‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الحيوان‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫بين‬ َ‫ن‬‫تقار‬
1-2)Cell Theory( ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫نظر‬
‫ـم‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫علي‬ َ‫ق‬‫ـ‬‫ـ‬ِ‫ل‬‫ط‬‫أ‬� ،‫ـه‬‫ـ‬‫بذات‬ ً‫ا‬‫ـ‬‫ـ‬‫قائم‬ ً‫ا‬‫ـ‬‫ـ‬‫علم‬ ‫ـتها‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫صبحـ‬‫أ‬� ‫ـى‬‫ـ‬‫حت‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـق‬‫ـ‬ّ‫م‬‫التع‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجاه‬ ‫ر‬ُّ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬‫تط‬ ‫ـاعد‬‫ـ‬‫س‬
‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫عش‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫التاس‬ ‫ـرن‬‫ـ‬‫الق‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ )‫ـفان‬‫ـ‬‫وش‬ ،‫ـلايدن‬‫ـ‬‫(ش‬ ‫ـن‬‫ـ‬ْ‫ي‬‫م‬ِ‫ل‬‫العا‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المجاه‬ ‫ر‬ّ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬‫تط‬ ‫ـتمرار‬‫ـ‬‫اس‬ ‫ـاعد‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫وق‬ ،)Cytology( ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬
:ّ‫ن‬‫أ‬� ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ُّ‫ـص‬‫ـ‬‫تن‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫نظر‬ ‫ـود‬‫ـ‬‫بن‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫وض‬
ÖÖ.‫كثر‬‫أ‬� ‫و‬‫أ‬� ،ٍ‫ة‬‫واحد‬ ٍ‫ة‬ّ‫ي‬‫خل‬ ‫من‬ ‫ن‬ّ‫و‬‫ة تتك‬ّ‫ي‬‫الح‬ ‫جميع الكائنات‬
ÖÖ.‫ة‬ّ‫ي‬‫الح‬ ‫الكائنات‬ ‫جسام‬‫أ‬� ‫في‬ ‫والوظيفة‬ ‫والتركيب‬ ‫البناء‬ ‫وحدة‬ ‫هي‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬
ÖÖ.‫لها‬ ٍ‫ة‬‫سابق‬ ‫خلايا‬ ‫من‬ ‫الجديدة‬ ‫الخلايا‬ ُ‫ج‬ُ‫ت‬‫تن‬
‫ـذه‬‫ـ‬‫وه‬ ،‫ـان‬‫ـ‬‫نس‬ ‫كال�إ‬ ٍ‫ة‬ّ‫د‬‫ـ‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫خلاي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫و‬‫أ‬� ،‫ـا‬‫ـ‬‫كالبكتيري‬ ،ٍ‫ة‬‫ـد‬‫ـ‬‫واح‬ ٍ‫ة‬‫ـ‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫خل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الح‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الكائن‬ ‫ـض‬‫ـ‬‫بع‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫جس‬‫أ‬� ُ‫ن‬ّ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬‫تتك‬
ّ‫ـي‬‫ـ‬‫الح‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الكائ‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫و‬‫أ‬� ،‫ـر‬‫ـ‬‫آخ‬� ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ّ‫ـي‬‫ـ‬‫ح‬ ٍ‫ـن‬‫ـ‬‫كائ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫وتختل‬ ،ّ‫ـي‬‫ـ‬‫الح‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫للكائ‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الحيو‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫بالوظائ‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫تق‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬
:‫ـن‬‫ـ‬‫نوعي‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـيم‬‫ـ‬‫تقس‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ويمك‬ .‫ـا‬‫ـ‬‫وظيفته‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫وتركيبه‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـكل‬‫ـ‬‫ش‬ ‫ـلاءم‬‫ـ‬‫ويت‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫ووظائفه‬ ،‫ـكلها‬‫ـ‬‫ش‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫الواح‬
‫ـا‬‫ـ‬‫بينم‬ ، ‫ـة‬‫ـ‬‫القديم‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫والبكتيري‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫البكتيري‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـوى‬‫ـ‬‫الن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بدائي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫تتواج‬ .‫ـوى‬‫ـ‬‫الن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بدائي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫والخلاي‬ ‫ـوى‬‫ـ‬‫الن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫حقيقي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬
.‫ـرى‬‫ـ‬‫خ‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الح‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الكائن‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫جمي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـوى‬‫ـ‬‫الن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫حقيقي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـون‬‫ـ‬‫تك‬

10. 11
2-2
‫وى‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫حقيقية‬ ‫والخلايا‬ ‫وى‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫بدائ‬ ‫الخلايا‬
)Prokaryotic and Eukaryotic Cells(
‫دﻗﯾق‬ ‫أﻧﯾﺑﯾب‬‫ﻧواة‬
‫ﻧووي‬ ‫ﺛﻘب‬
‫ﻧوﯾﺔ‬
‫ﺳﯾﺗوﺑﻼزم‬
‫ﻣﯾﺗوﻛﻧدرﯾﺎ‬
‫ﻓﺟوة‬
‫ﺣوﯾﺻﻠﺔ‬
‫ﺟوﻟﺟﻲ‬ ‫ﺟﮭﺎز‬
‫راﯾﺑوﺳوﻣﺎت‬
‫ﻏﺷﺎء‬
‫ﺑﻼزﻣﻲ‬
‫ﺷﺑﻛﺔ‬
‫اﻧدوﺑﻼزﻣﯾﺔ‬
‫ﻣﻠﺳﺎء‬
‫ﺣﺎل‬ ‫ﺟﺳم‬ّ
‫ﺷﺑﻛﺔ‬
‫اﻧدوﺑﻼزﻣﯾﺔ‬
‫ﺧﺷﻧﺔ‬
‫ﻣرﯾﻛز‬
‫ﺳوط‬
(‫)ﻣﯾﺳوﺳوم‬ ‫اﻟﻣﺗوﺳط‬ ‫اﻟﺟﺳﯾم‬
‫اﻟﺧﻠوي‬ ‫اﻟﻐﺷﺎء‬
‫اﻟﻣﻧطﻘﺔ‬
‫اﻟﻧووﯾﺔ‬
‫رايبوسوم‬
‫خلوي‬
‫واة‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫وخل‬ ‫واة‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫بدائ‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫خل‬ )1( ‫الشكل‬
:‫تي‬‫آ‬�‫ال‬ ‫عن‬ ْ‫جب‬‫أ‬�‫و‬ ،)1( ‫الشكل‬ ‫انظر‬
‫والجــدار‬ ،ّ‫ي‬‫الخلــو‬ ‫الغشــاء‬ ‫وجــود‬ :‫حيــث‬ ‫مــن‬ ‫ــواة‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ــة‬ّ‫ي‬‫بدائ‬ ‫ــة‬ّ‫ي‬‫وخل‬ ،‫ــواة‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ــة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫ــة‬ّ‫ي‬‫خل‬ ‫نــات‬ّ‫و‬‫مك‬ ‫بيــن‬ ْ‫ن‬‫قــار‬
.‫ــات‬ّ‫ي‬‫والعض‬ ،‫والنــواة‬ ،‫الخلــوي‬
‫وى‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫بالخلاي‬ ً‫ة‬‫ـ‬‫ـ‬‫مقارن‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫تركيبه‬ ‫ـاطة‬‫ـ‬‫وبس‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫حجمه‬ ِ‫ر‬‫ـ‬‫ـ‬َ‫غ‬ِ‫بص‬ )Prokaryotic cells ( ‫ـوى‬‫ـ‬‫الن‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫بدائ‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـز‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫تتم‬
.‫الخلايا‬ ‫من‬ ‫ـن‬‫ـ‬ْ‫ي‬‫النوع‬ ‫ـن‬‫ـ‬ْ‫ي‬‫هذ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬ ‫ـلاف‬‫ـ‬‫والاخت‬ ‫ـابه‬‫ـ‬‫التش‬ َ‫ه‬‫ـ‬‫ـ‬ُ‫ج‬ْ‫و‬‫أ‬� ‫ـح‬‫ـ‬ّ‫يوض‬ )1( ‫ـدول‬‫ـ‬‫والج‬ .)Eukaryotic(
‫وى‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫والخلايا‬ ‫وى‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫بدائ‬ ‫الخلايا‬ ‫بين‬ ‫مقارنة‬ :)1( ‫جدول‬
‫المقارنة‬ ‫وجه‬‫أ‬�‫النوى‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫بدائ‬ ‫الخلايا‬‫النوى‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫الخلايا‬
‫الخلية‬ ‫قطر‬µm 5-1 ~µm 100-10 ~
‫ة‬ّ‫ي‬‫خل‬ ‫نواة‬ ‫نمط‬‫تكون‬ ‫حيث‬ ‫حقيقية‬ ‫نواة‬ ‫على‬ ‫تحتوي‬ ‫لا‬
‫غير‬ ،‫السيتوبلازم‬ ‫في‬ ‫الوراثية‬ ‫المادة‬
.‫نووي‬ ‫بغلاف‬ ‫محاطه‬
‫يحيط‬ ّ‫ي‬‫نوو‬ ٍ‫بغلاف‬ ‫محاطة‬ ‫نواة‬ ‫على‬ ‫تحتوي‬
.‫ة‬ّ‫ي‬‫الوراث‬ ‫بالمادة‬
/ )DNA( ‫ة‬ّ‫ي‬‫الوراث‬ ‫المادة‬
‫الكروموسوم‬
‫على‬ ‫يحتوي‬ ‫ولا‬ ،‫الشكل‬ ‫دائري‬ ‫وحيد‬
.‫الهستون‬ ‫بروتين‬
‫بروتين‬ ‫على‬ ‫ويحتوي‬ ،‫الشكل‬ ‫خيطي‬ ‫متعدد‬
.‫الهستون‬
‫ة‬ّ‫ي‬‫الخلو‬ ‫ات‬ّ‫ي‬‫العض‬.‫غشائية‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫خلو‬ ‫ات‬ّ‫ي‬‫عض‬ ‫على‬ ‫تحتوي‬ ‫لا‬.‫المايتوكندريا‬ ‫مثل‬ ،‫غشائية‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫خلو‬ ‫ات‬ّ‫ي‬‫عض‬ ‫على‬ ‫تحتوي‬
‫ي‬‫الخلو‬ ‫الانقسام‬)ٍ‫و‬‫متسا‬ ٌ‫م‬‫(انقسا‬ ّ‫ثنائي‬ ٌ‫ر‬‫انشطا‬)Mitosis( ٍ‫و‬‫متسا‬ ٌ‫م‬‫انقسا‬
)Meiosis( ‫منصف‬ ٌ‫م‬‫انقسا‬

11. 12
3-2
‫وى‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫الخلايا‬
(Eukaryotic Cells)
)1( ‫نشاط‬.‫ة‬ّ‫ي‬‫نبات‬ ‫نسجة‬‫أ‬�‫و‬ ‫خلايا‬ ‫شرائح‬ ‫تحضير‬
.‫جزائها‬‫أ‬� ‫إلى‬� ْ‫ف‬ّ‫ر‬‫وتع‬ ،‫خلايا‬ ‫من‬ ‫تشاهده‬ ‫ما‬ ْ‫م‬‫ارس‬ ،‫البندورة‬ ‫ثمار‬ ‫من‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫نبات‬ ‫نسجة‬‫أ‬�‫و‬ ‫خلايا‬ ‫شرائح‬ ‫بتحضير‬ ‫قم‬
:‫واة‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫للخل‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫ساس‬‫أ‬�‫ال‬ ‫نات‬ّ‫و‬‫المك‬
.‫واة‬ّ‫ن‬‫ال‬ :ً‫ا‬‫ثالث‬ .‫:السيتوبلازم‬ً‫ا‬‫ثاني‬ .ّ‫الخلوي‬ ‫الغشاء‬ :ً‫ا‬‫ل‬ّ‫و‬‫أ‬�
)Plasmic Membrane( )Cell Membrane( )‫البلازمي‬ ‫(الغشاء‬ ‫الخلوي‬ ‫الغشاء‬ :‫ولا‬‫أ‬�
،‫ن‬ْ‫ي‬‫طبقت‬ ‫من‬ ‫ن‬ّ‫و‬‫يتك‬ ،ً‫ا‬‫جد‬ ٌ‫ق‬‫رقي‬ ٌّ‫ي‬‫حيو‬ ٌ‫غشاء‬
‫نانوميتر،ويفصل محتويات‬ )10-5( ‫ه‬ُ‫ك‬ْ‫م‬ُ‫س‬ ‫يبلغ‬
‫ته‬ّ‫ي‬‫بنفاذ‬ ‫يمتاز‬ ،‫المحيط‬ ‫ـط‬‫ـ‬‫ـوس‬‫ـ‬‫ال‬ ‫الخلية عن‬
‫الكائنات‬ ‫جميع‬ ‫خلايا‬ ‫في‬ ‫ويوجد‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫الاختيار‬
‫تنظيم‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫ساس‬‫أ‬�‫ال‬ ‫وظيفته‬ ،‫وى‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الح‬
‫ة.انظر‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫إلى‬�‫و‬ ‫من‬ ‫الجزيئات‬ ‫وخروج‬ ‫دخول‬
.)2( ‫الشكل‬
)The Cytoplasm( ‫السيتوبلازم‬ :ً‫ا‬‫ثاني‬
‫ـواد‬‫ـ‬‫وم‬ ،‫ـلاح‬‫ـ‬‫م‬‫أ‬�‫و‬ ،‫ـاء‬‫ـ‬‫(م‬ ‫ـول‬‫ـ‬‫السيتوس‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫ع‬ْ‫د‬ُ‫ي‬ ٍّ‫ي‬‫ـرو‬‫ـ‬‫غ‬ ٍ‫ـول‬‫ـ‬‫محل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـون‬‫ـ‬‫وتتك‬ ‫ـوي‬‫ـ‬‫الخل‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫والغش‬ ‫ـواة‬‫ـ‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الواقع‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المنطق‬
.‫ة‬ّ‫ي‬‫ـائ‬‫ـ‬‫غش‬ ‫ولا‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫ـائ‬‫ـ‬‫غش‬ ‫ـات‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫عض‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـة‬‫ـ‬‫إضاف‬� )‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫عضو‬ ‫ـواد‬‫ـ‬‫وم‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫كيميائ‬
:‫ة‬ّ‫ي‬‫الغشائ‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫السيتوبلازم‬ ‫ات‬ّ‫ي‬‫العض‬ .‫أ‬�
‫ـاء‬‫ـ‬‫الغش‬ ‫لتركيب‬ ٍ‫ه‬‫ـاب‬‫ـ‬‫مش‬ ّ‫كيميائي‬ ٍ‫تركيب‬ ‫ذات‬ ٍ‫ة‬‫ـي‬‫ـ‬‫غش‬‫أ‬�‫ب‬ ‫محاطة‬
،‫ـا‬‫ـ‬‫ووظائفه‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫تركيبه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـات‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫العض‬ ‫ـذه‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫وتختل‬ ،ّ‫ي‬‫ـو‬‫ـ‬‫الخل‬
: ‫ـا‬‫ـ‬‫ومنه‬
)Endoplasmic reticulum( ‫ة‬ّ‫ي‬‫ندوبلازم‬‫ال�إ‬ ‫الشبكة‬ -1
،‫ة‬ّ‫ي‬‫ندوبلازم‬ ‫ال�إ‬ ‫الشبكة‬ ‫ّل‬‫ث‬‫يم‬ ‫الذي‬ )3( ‫الشكل‬ ‫ادرس‬
:‫تية‬‫آ‬�‫ال‬ ‫سئلة‬‫أ‬�‫ال‬ ‫عن‬ ْ‫جب‬‫أ‬� ّ‫م‬‫ث‬
ّ‫ي‬‫الخلو‬ ‫للغشاء‬ ‫الداخلي‬ ‫التركيب‬ )2( ‫الشكل‬
‫اﻹﻧدوﺑﻼزﻣﯾﺔ‬ ‫اﻟﺷﺑﻛﺔ‬
‫اﻟﻣﻠﺳﺎء‬
‫اﻹﻧدوﺑﻼزﻣﯾﺔ‬ ‫اﻟﺷﺑﻛﺔ‬
‫اﻟﺧﺷﻧﺔ‬
‫راﯾﺑوﺳوﻣﺎت‬
‫اﻹﻧدوﺑﻼزﻣﯾﺔ‬ ‫اﻟﺷﺑﻛﺔ‬
‫ﻧﺎﻗﻠﺔ‬ ‫ﺣوﯾﺻﻠﺔ‬
‫الاندوبلازمية‬ ‫الشبكة‬ )3( ‫الشكل‬

12. 13
ÏÏ‫ة؟‬ّ‫ي‬‫ندوبلازم‬ ‫ال�إ‬ ‫الشبكة‬ ‫نواع‬‫أ‬� ‫ما‬
ÏÏ‫ـذه‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫وظيف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ ‫؟‬ّ‫ي‬‫ـوو‬‫ـ‬‫الن‬ ‫ـلاف‬‫ـ‬‫الغ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫القري‬ ‫ـزء‬‫ـ‬‫الج‬ ‫ـطح‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫تنتش‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـكل‬‫ـ‬ّ‫ش‬‫ال‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫كرو‬ ‫ـات‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫العض‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫اس‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬
‫ـات؟‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫العض‬
:‫ها‬ّ‫م‬‫ه‬‫أ‬� ،‫عدة‬ ‫بوظائف‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫ندوبلازم‬‫ال�إ‬ ‫الشبكة‬ ‫تقوم‬
ÖÖ.ً‫ا‬‫دعامي‬ ً‫ا‬‫هيكل‬ ‫الخلية‬ ‫إعطاء‬�‫و‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخلو‬ ‫غشية‬‫أ‬�‫ال‬ ‫تصنيع‬
ÖÖ‫ـي‬‫ـ‬‫غولج‬ ‫ـاز‬‫ـ‬‫جه‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫عب‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ل‬‫الحا‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫جس‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـات‬‫ـ‬‫نزيم‬ ‫ال�إ‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫وتمري‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـارج‬‫ـ‬‫خ‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـا‬‫ـ‬‫إفرازه‬�‫و‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫البروتين‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫نق‬
.)‫ـنة‬‫ـ‬‫الخش‬ ‫ـبكة‬‫ـ‬‫(الش‬
ÖÖ.)‫الملساء‬ ‫(الشبكة‬ ‫الليبيدات‬ ‫تصنيع‬
)Golgi apparatus( ‫غولجي‬ ‫جهاز‬ -2
‫ـة‬‫ـ‬‫ّب‬‫ت‬‫ومر‬ ‫ـطة‬‫ـ‬‫منبس‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫ـائ‬‫ـ‬‫غش‬ ‫ـاس‬‫ـ‬‫كي‬‫أ‬� ‫ـدة‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـكل‬‫ـ‬‫ش‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫يظه‬
‫ـه‬‫ـ‬‫طول‬ ‫ـغ‬‫ـ‬‫يبل‬ .)4( ‫ـكل‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫انظ‬ ‫ـض‬‫ـ‬‫البع‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫لبعضه‬ ٍ‫ز‬‫ـوا‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـكل‬‫ـ‬‫بش‬
،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫والحيوان‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫النبات‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫ويوج‬ ،)‫ـر‬‫ـ‬‫ميكروميت‬ 2-0.5(
.‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫فراز‬ ‫ال�إ‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫ويكث‬
:‫بها‬ ‫يقوم‬ ‫التي‬ ‫الوظائف‬ ‫من‬
ÖÖ‫تركيب‬ ‫في‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫تدخ‬ ،‫ر‬ّ‫ك‬‫ـ‬‫ـ‬‫التس‬ ‫ـدة‬‫ـ‬‫عدي‬ ‫ـدرات‬‫ـ‬‫كربوهي‬ ‫ـاج‬‫ـ‬‫إنت‬�
.‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫النبات‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ّ‫ي‬‫ـو‬‫ـ‬‫الخل‬ ‫ـدار‬‫ـ‬‫الج‬
ÖÖ،‫الرايبوسومات‬‫قبل‬‫من‬‫عة‬ّ‫ن‬‫ص‬ُ‫م‬‫ال‬‫البروتينات‬‫تركيب‬‫تعديل‬
‫بعض‬ ‫إضافة‬�‫ب‬ ‫وذلك‬ ‫ة؛‬ّ‫ي‬‫ندوبلازم‬ ‫ال�إ‬ ‫الشبكة‬ ‫من‬ ‫والقادمة‬
.ّ‫النهائي‬ ‫بالشكل‬ ‫عدادها‬ ‫ل�إ‬ ،‫إليها‬� ‫الكربوهيدرات‬
ÖÖ.‫ة‬ّ‫ل‬‫الحا‬ ‫جسام‬‫أ‬�‫ال‬ ‫في‬ ‫وتخزينها‬ ،‫الهاضمة‬ ‫نزيمات‬ ‫ال�إ‬ ‫تصدير‬
ÖÖ.‫ة‬ّ‫ل‬‫الحا‬ ‫جسام‬‫أ‬�‫ال‬ ‫تكوين‬ ‫في‬ ‫ندوبلازمية‬ ‫ال�إ‬ ‫الشبكة‬ ‫مع‬ ‫غولجي‬ ‫جهاز‬ ‫يشترك‬
)Lysosomes( ‫ة‬ّ‫ل‬‫الحا‬ ‫جسام‬‫أ‬�‫ال‬ -3
‫بعــض‬ ‫مــن‬ ‫ــص‬ّ‫ل‬‫التخ‬ ‫فــي‬ ً‫ا‬‫ــ‬ّ‫م‬‫مه‬ ً‫ا‬‫دور‬ ‫تلعــب‬ ‫كمــا‬ ،‫ــة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫داخــل‬ ‫الهضــم‬ ‫ــات‬ّ‫ي‬‫بعمل‬ ‫القيــام‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫ساســ‬‫أ‬�‫ال‬ ‫وظيفتهــا‬
.‫ــة‬ّ‫ن‬‫ج‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ر‬ّ‫و‬‫تطــ‬ ‫ثنــاء‬‫أ‬� ‫نســجة‬‫أ‬�‫وال‬ ‫التالفــة‬ ‫ــة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫محتويــات‬
‫نسان؟‬ ‫ال�إ‬ ‫جسم‬ ‫في‬ ‫يتة‬ّ‫م‬‫ال‬ ‫الخلايا‬ ‫من‬ ‫ص‬ُّ‫ل‬‫التخ‬ ‫في‬ ‫ة‬ّ‫ل‬‫الحا‬ ‫جسام‬‫أ‬�‫ال‬ ‫دور‬ ‫ما‬
‫غولجي‬ ‫جهاز‬ )4( ‫الشكل‬
‫ﺻﻔﺎﺋﺢ‬
‫ﺣوﯾﺻﻼت‬

13. 14
‫ذلك؟‬ ‫يحدث‬ ‫كيف‬ ،ً‫ا‬‫تمام‬ ‫كامل‬ ٍ‫ع‬‫ضفد‬ ‫إلى‬� ‫تحوله‬ ‫خلال‬ )‫به‬ْ‫ي‬‫ذن‬ ‫بو‬‫أ‬�( ‫ذيل‬ ‫يتلاشى‬
)Mitochondria( ‫المايتوكندريا‬ -4
‫غلب‬‫أ‬� ‫فيها‬ ‫تحدث‬ ‫حيث‬ ‫ة؛‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫في‬ ‫الطاقة‬ ‫إنتاج‬� ‫مراكز‬ ‫الميتوكندريا‬ ُّ‫د‬‫ع‬ُ‫ت‬
‫التي‬ ،)ATP( ‫الطاقة‬ ‫حاملات‬ ‫ئات‬ْ‫ي‬‫جز‬ ‫إنتاج‬�‫و‬ ،‫الهوائي‬ ‫س‬ّ‫ف‬‫التن‬ ‫مراحل‬
‫إنزيمات‬� ‫على‬ ‫الحشوة‬ ‫تحتوي‬ ،‫المختلفة‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الحيو‬ ‫اتها‬ّ‫ي‬‫عمل‬ ‫في‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫تستخدمها‬
‫ثم‬ ،‫المايتوكندريون‬ ‫يمثل‬ ‫الذي‬ )5( ‫الشكل‬ ‫ادرس‬ .RNA‫و‬ DNA ‫من‬ ‫وكمية‬
.‫المايتوكندريون‬ ‫تركيب‬ ‫ح‬ّ‫يوض‬ ،ً‫ا‬ّ‫ي‬‫مفاهيم‬ ً‫ا‬‫ط‬ّ‫ط‬‫مخ‬ ْ‫م‬ّ‫م‬‫ص‬
‫لماذا؟‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫العضل‬ ‫الخلايا‬ ‫في‬ ‫م‬‫أ‬� ،‫البنكرياس‬ ‫خلايا‬ ‫في‬ ً‫ا‬‫عدد‬ ‫كثر‬‫أ‬� ‫المايتوكندريا‬
)Vacuoles( ‫الفجوات‬ -5
‫ﻓﺟوات‬
‫ﻣرﻛزﯾﺔ‬ ‫ﻓﺟوة‬
‫ﻧﺑﺎﺗﯾﺔ‬ ‫ﺧﻠﯾﺔ‬
‫ة‬ّ‫ي‬‫حيوان‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫وخل‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫نبات‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫خل‬ ‫في‬ ‫فجوات‬ )6( ‫شكل‬
،‫منقبضة‬ ٍ‫فجوات‬ ‫إلى‬� ‫وظيفتها‬ ‫حسب‬ ُ‫ف‬َّ‫ن‬‫ص‬ُ‫ت‬‫و‬ .‫ات‬ّ‫ي‬‫والطلائع‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫والحيوان‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫النبات‬ ‫الخلايا‬ ‫في‬ ‫توجد‬ ٌ‫ة‬ّ‫ي‬‫غشائ‬ ٌ‫كياس‬‫أ‬�
.‫ة‬ّ‫ي‬‫حيوان‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫وخل‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫نبات‬ ٍ‫ة‬ّ‫ي‬‫خل‬ ‫في‬ ‫الفجوات‬ ‫بين‬ ‫للمقارنة‬ )6( ‫الشكل‬ ‫استخدم‬ .‫ة‬ّ‫ي‬‫وغذائ‬ ،)‫ة‬ّ‫ي‬‫(مركز‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫وعصار‬
)Plastids( ‫البلاستيدات‬ -6
‫ـتيدات‬‫ـ‬‫البلاس‬ ‫ـهرها‬‫ـ‬‫ش‬‫أ‬� ،‫ـب‬‫ـ‬‫والطحال‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫النبات‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫توج‬
‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫نبات‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫ورق‬ ٍ‫ة‬‫ـ‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫خل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫عدده‬ ‫ـراوح‬‫ـ‬‫يت‬ ،)chloroplasts( ‫ـراء‬‫ـ‬‫الخض‬
‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫بعمل‬ ‫ـذاء‬‫ـ‬‫الغ‬ ‫ـاج‬‫ـ‬‫إنت‬� ‫ـة‬‫ـ‬‫بوظيف‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫وتق‬ ،‫ـي‬‫ـ‬‫قرص‬ ‫ـكلها‬‫ـ‬‫ش‬ ،)100-20(
:‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ )7‫ـكل‬‫ـ‬‫(الش‬ ‫ـراء‬‫ـ‬‫الخض‬ ‫ـتيدات‬‫ـ‬‫البلاس‬ ‫ـب‬‫ـ‬ّ‫ك‬‫تتر‬ .‫ـي‬‫ـ‬‫ئ‬ْ‫و‬‫الض‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫البن‬
11 .‫المواد‬ ‫نقل‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫تنظي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫وظيفتهم‬ ،‫ـي‬‫ـ‬‫وداخل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫خارج‬ ‫ـاءين‬‫ـ‬‫غش‬
.‫ـتيدة‬‫ـ‬‫البلاس‬ ‫وخارج‬ ‫داخل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬
‫المايتوكندريون‬ )5( ‫الشكل‬
‫ة‬ّ‫ي‬‫حيوان‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫خل‬
‫الخضراء‬ ‫للبلاستيدات‬ ‫الداخلي‬ ‫التركيب‬ :)7( ‫الشكل‬
‫اﻟﺧﺎرﺟﻲ‬ ‫اﻟﻐﺷﺎء‬
‫اﻟداﺧﻠﻲ‬ ‫اﻟﻐﺷﺎء‬
‫ﻏراﻧﺎ‬
‫اﻟﺳﺗروﻣﺎ‬
‫ﺛﺎﯾﻼﻛوﯾد‬‫ﻏراﻧم‬
‫ﺣﯾز‬ّ
‫ﻏﺷﺎﺋﯾن‬ ‫ﺑﯾن‬
‫أﻋراف‬
‫ﺣﺷوة‬
‫ﻏﺷﺎء‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ‬
‫ﻏﺷﺎء‬
‫داﺧﻠﻲ‬
‫رايبوسوم‬

14. 15
22 .‫ـيتها‬‫ـ‬‫غش‬‫أ‬� ‫ـوي‬‫ـ‬‫تحت‬ ،‫ـم‬‫ـ‬‫غران‬ ً‫ة‬‫ل‬ِّ‫ك‬‫ـ‬‫ـ‬‫مش‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫بعضه‬ ‫ـوق‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫ّب‬‫ت‬‫مر‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫ـائ‬‫ـ‬‫غش‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫قرص‬ ‫ـح‬‫ـ‬‫صفائ‬ : )Thylakoids( ‫ـدات‬‫ـ‬‫ثايلاكوي‬
‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـة‬‫ـ‬‫إضاف‬� ،‫ـرى‬‫ـ‬‫خ‬‫أ‬� ‫ـاغ‬‫ـ‬‫صب‬‫أ‬�‫و‬ ،)‫ـن‬‫ـ‬‫(الكاروتي‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫برتقال‬ ‫و‬‫أ‬� ،‫ـراء‬‫ـ‬‫صف‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫وصبغ‬ ،)‫ـل‬‫ـ‬‫(كلوروفي‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫ئ‬ْ‫و‬‫ض‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫صبغ‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬
.‫ـات‬‫ـ‬‫والبروتين‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫نزيم‬ ‫ال�إ‬ ‫ـض‬‫ـ‬‫بع‬
33 .،‫ـات‬‫ـ‬‫بروتين‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـوي‬‫ـ‬‫يحت‬ ،‫ـراء‬‫ـ‬‫الخض‬ ‫ـتيدات‬‫ـ‬‫للبلاس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الداخل‬ ‫ـز‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الح‬ ‫أ‬�‫ـل‬‫ـ‬‫يم‬ ، ٌ‫ـف‬‫ـ‬‫كثي‬ ٌ‫ل‬‫ـائ‬‫ـ‬‫س‬ :)Stroma( ‫ـتروما‬‫ـ‬‫الس‬
‫ـف‬‫ـ‬‫والتضاع‬ ،ّ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬‫النم‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫نه‬ّ‫ك‬‫يم‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ ‫؛‬ RNA‫و‬ DNA ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـة‬‫ـ‬‫إضاف‬� ،‫ـا‬‫ـ‬‫النش‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫وحبيب‬ ،‫ـومات‬‫ـ‬‫ورايبوس‬ ،‫ـات‬‫ـ‬‫إنزيم‬�‫و‬
.‫ـا‬‫ـ‬‫به‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫الخاص‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫والبروتين‬ ،‫ـات‬‫ـ‬‫نزيم‬ ‫ال�إ‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫وبن‬ ،ً‫ا‬‫ـ‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫ذات‬
.ً‫ا‬‫سابق‬ ‫بك‬ ‫ت‬ّ‫ر‬‫م‬ ‫خرى‬‫أ‬� ‫بلاستيدات‬ ‫نواع‬‫أ‬� ْ‫د‬ّ‫د‬‫ع‬
:)Peroxisomes( ‫البيروكسيسومات‬ -7
‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـابقة‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـومات‬‫ـ‬‫بيروكسيس‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫وانقس‬ ،ّ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬‫نم‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫أ‬�‫ـ‬‫ـ‬‫تنش‬ ‫ـات‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫عض‬
،‫مؤكســدة‬ ‫إنزيمــات‬� ‫علــى‬ ‫تحتــوي‬ .)8( ‫الشــكل‬ ‫انظــر‬ ،‫ــة‬ّ‫ي‬‫الخل‬
،‫كالكحــول‬ ،ّ‫ي‬‫عضــو‬ ٍ‫ــب‬ّ‫ك‬‫مر‬ ‫مــن‬ ‫هيدروجيــن‬ ‫ة‬ّ‫ر‬‫ذ‬ ‫بنــزع‬ ‫تقــوم‬
‫ـيد‬‫ـ‬‫كس‬‫أ‬� ‫ـوق‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـو‬‫ـ‬‫ه‬ ،‫ـام‬‫ـ‬‫س‬ ٍ‫ـب‬‫ـ‬ّ‫ك‬‫مر‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫لتكوي‬ ‫ـجين؛‬‫ـ‬‫كس‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـا‬‫ـ‬‫إضافته‬�‫و‬
‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� )Catalase( ‫ـم‬‫ـ‬‫إنزي‬� ‫ـطة‬‫ـ‬‫بواس‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫تحويل‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ث‬ ،)H2
O2
( ‫ـن‬‫ـ‬‫الهيدروجي‬
:‫ـة‬‫ـ‬‫تي‬‫آ‬�‫ال‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المعادل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ ،‫ته‬ّ‫ي‬ّ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫بذل‬ ً‫ا‬‫ـل‬‫ـ‬‫مزي‬ ،‫ـجين‬‫ـ‬‫كس‬‫أ‬�‫و‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫م‬
‫ـو‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫كربوهيدرات‬ َّ‫د‬‫ـوا‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـا‬‫ـ‬‫له‬ّ‫و‬‫تح‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫حي‬ ‫ـون؛‬‫ـ‬‫الده‬ ‫ـض‬‫ـ‬‫ي‬‫أ‬�‫ب‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫علاق‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫له‬ ‫ـدة‬‫ـ‬‫مؤكس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫إنزيم‬� ً‫ا‬‫ـ‬‫ـ‬‫يض‬‫أ‬� ‫ـوي‬‫ـ‬‫وتحت‬
.‫ـات‬‫ـ‬‫النبات‬ ‫ـذور‬‫ـ‬‫ب‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫إنب‬� ‫ـد‬‫ـ‬‫عن‬ ‫ـال‬‫ـ‬‫الح‬
‫لماذا؟‬ ،‫والكليتين‬ ‫الكبد‬ ‫خلايا‬ ‫في‬ ‫البيروكسيسومات‬ ‫تكثر‬
:‫منها‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫اللاغشائ‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫السيتوبلازم‬ ‫ات‬ّ‫ي‬‫ب-العض‬
)Ribosomes( ‫الرايبوسومات‬ -1
‫ن‬ّ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬‫تتك‬ .‫ـرة‬‫ـ‬‫وصغي‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫كبي‬ :‫ـن‬‫ـ‬ْ‫ي‬‫ت‬ّ‫ي‬‫بنائ‬ ‫ـن‬‫ـ‬ْ‫ي‬‫حدت‬َ‫و‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـون‬‫ـ‬ّ‫ك‬‫تت‬
.)9( ‫ـكل‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫انظ‬ .‫ـات‬‫ـ‬‫وبروتين‬ ،rRNA‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منهم‬ ٌّ‫ل‬‫ك‬
.‫البروتينات‬ ‫بناء‬ ‫في‬ ‫مهم‬ ‫دور‬ ‫ولها‬ ‫نة‬ِ‫ش‬َ‫الخ‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫ندوبلازم‬‫ال�إ‬ ‫بالشبكة‬ ‫مرتبطة‬ ‫و‬‫أ‬� ،‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫سيتوسول‬ ‫في‬ ‫حرة‬ ‫ا‬ّ‫م‬‫إ‬� ‫الريبوسومات‬ ‫تتواجد‬
‫البيروكسيسومات‬ )8( ‫الشكل‬
‫اﻟﺑﯾروﻛﺳﯾﺳوﻣﺎت‬ ‫أﻏﺷﯾﺔ‬
‫ﻣزدوﺟﺔ‬ ‫طﺑﻘﺔ‬
‫اﻟراﯾﺑوﺳوم‬
‫اﻟﻛﺑﯾرة‬ ‫اﻟوﺣدة‬
‫اﻟوﺣدة‬
‫اﻟﺑﻧﺎﺋﯾﺔ‬
‫اﻟﺻﻐﯾرة‬ mRNA
‫رايبوسوم‬ )9( ‫الشكل‬

15. 16
)Centrosome( ّ‫المركزي‬ ‫الجسم‬ -2
،‫الانقســام‬ ‫علــى‬ ‫القــدرة‬ ‫ذات‬ ‫ــة‬ّ‫ي‬‫الحيوان‬ ‫الخلايــا‬ ‫فــي‬ ‫يوجــد‬
‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منهم‬ ‫كل‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫ل‬‫أ‬�‫يت‬ )Centrioles( ‫ـن‬‫ـ‬‫مريكزي‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـوي‬‫ـ‬‫ويحت‬
‫ـرف‬‫ـ‬‫ويع‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫الدقيق‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫بيب‬ْ‫ي‬‫ن‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫متوازي‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫ثلاث‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫مجموع‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫تس‬
.)10( ‫ـكل‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫انظ‬ .)0+9( ‫ـط‬‫ـ‬‫النم‬ ‫هــذا‬
:‫المركزي‬ ‫الجسم‬ ‫وظائف‬ ‫من‬
ÖÖ‫ـه‬‫ـ‬‫لاحتوائ‬ ،‫ـوي‬‫ـ‬‫الخل‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫الانقس‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫عمل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ً‫ا‬‫ـ‬‫ـ‬ّ‫م‬‫مه‬ ً‫ا‬‫دور‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫يلع‬
. ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫المغزل‬ ‫ـوط‬‫ـ‬‫الخي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منهم‬ ‫ل‬ّ‫ك‬‫ـ‬‫ـ‬‫تتش‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫اللذي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫المريكزي‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬
ÖÖ‫ـات‬‫ـ‬‫العضي‬ :)Basal Bodies( ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫القاعد‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫جس‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫تكوي‬
)2+9 ‫ـط‬‫ـ‬‫نم‬ ‫(ذات‬ ‫ـواط‬‫ـ‬‫س‬‫أ‬�‫وال‬ ‫ـداب‬‫ـ‬‫ه‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـرج‬‫ـ‬‫تخ‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬
.ّ‫ي‬‫ـو‬‫ـ‬‫الخل‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫الغش‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫عب‬
.)11-10( ‫الشكل‬ ‫انظر‬ )2+9( ‫و‬ )0+9( ‫النمطين‬ ‫بين‬ ‫الاختلاف‬ ‫وضح‬
.‫منهما‬ ٍّ‫ل‬‫ك‬ ‫وجود‬ ‫مكان‬ ً‫ا‬‫ّد‬‫د‬‫مح‬ ،‫سواط‬‫أ‬�‫و‬ ‫هداب‬‫أ‬� ‫على‬ ‫تحتوي‬ ‫نسان‬ ‫ال�إ‬ ‫جسم‬ ‫في‬ ‫خلايا‬ ‫اذكر‬
)Cytoskeleton( ّ‫الخلوي‬ ‫الهيكل‬
‫داخل‬ ‫تنتشر‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫بروتين‬ ‫بيبات‬ْ‫ي‬‫ن‬‫أ‬�‫و‬ ‫لياف‬‫أ‬� ‫من‬ ‫شبكة‬
‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫دعم‬ ‫وظائفه‬ ‫من‬ .)12( ‫الشكل‬ ‫انظر‬ .‫السيتوسول‬
‫ة‬ّ‫ي‬‫السيتوبلازم‬‫والحركة‬،‫اتها‬ّ‫ي‬‫وعض‬،‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬‫حركة‬‫في‬‫سهام‬ ‫وال�إ‬
.‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫داخل‬
‫الدقيقة‬ ‫هي:الخيوط‬ ،‫نات‬ّ‫و‬‫مك‬ ‫ثلاثة‬ ‫من‬ ‫ن‬ّ‫و‬‫يتك‬
،)Microtubules(‫الدقيقة‬‫بيبات‬ْ‫ي‬‫ن‬‫أ‬�‫وال‬،)Microfilaments(
)Intermediate Filaments( ‫المتوسطة‬ ‫والخيوط‬
‫المركزي‬ ‫الجسم‬ ‫تركيب‬ )10( ‫الشكل‬
‫ﻣرﻛزي‬ ‫ﺟﺳم‬
‫ﻣرﯾﻛز‬
‫ﻣرﯾﻛز‬
‫لسوط‬ ‫عرضي‬ ‫مقطع‬ )11( ‫الشكل‬
‫الخلوي‬ ‫الهيكل‬ )12( ‫الشكل‬
‫اﻟدﻗﯾﻘﺔ‬ ‫اﻷﻧﯾﺑﯾﺑﺎت‬
‫اﻟﻐﺷﺎء‬
‫اﻟﺧﻠوي‬
‫اﻟﻣﺗوﺳطﺔ‬ ‫اﻟﺧﯾوط‬
‫اﻟﺧﻠوي‬ ‫اﻟﮭﯾﻛل‬
‫اﻟدﻗﯾﻘﺔ‬ ‫اﻟﺧﯾوط‬

16. 17
)Cell Wall( ّ‫الخلوي‬ ‫الجدار‬
،‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ ٍّ‫د‬‫ـ‬‫ـ‬‫ح‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ٌ‫ن‬ِ‫ر‬‫ـ‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫لكن‬ ،ّ‫ـي‬‫ـ‬‫ح‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫غي‬ ٌ‫ـب‬‫ـ‬ْ‫ل‬ ُ‫ص‬ ٌ‫ر‬‫ـدا‬‫ـ‬‫ج‬
،‫ــة‬ّ‫ي‬‫النبات‬ ‫الخلايــا‬ ‫فــي‬ ‫ويوجــد‬ ،)13( ‫الشــكل‬ ‫انظــر‬
‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـون‬‫ـ‬‫يتك‬ .‫ـات‬‫ـ‬‫الطلائعي‬ ‫ـواع‬‫ـ‬‫ن‬‫أ‬� ‫ـض‬‫ـ‬‫وبع‬ ،‫ـات‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫والفطر‬
.‫الســليولوز‬ ‫مــن‬ ‫رفيعــة‬ ‫خيــوط‬ ‫مــن‬ ‫النباتــات‬ ‫بعــض‬
‫على‬ ‫ـظ‬‫ـ‬‫ويحاف‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بحماي‬ ‫ـوي‬‫ـ‬‫الخل‬ ‫ـدار‬‫ـ‬‫الج‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫ويق‬
‫ويحميها‬ ،‫ـد‬‫ـ‬‫الزائ‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫الم‬ ‫ـاص‬‫ـ‬‫امتص‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫ويمنعه‬ ،‫ـكلها‬‫ـ‬‫ش‬
‫ــه‬ّ‫ن‬‫أ‬� ‫كمــا‬ ‫المــاء‬ ‫امتصــاص‬ ‫مــن‬ ‫الناتــج‬ ‫نفجــار‬‫ال�إ‬ ‫مــن‬
.‫ـة‬‫ـ‬‫والصلاب‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الدعام‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫يعط‬
)Nucleus( ‫واة‬ّ‫ن‬‫ال‬ -:ً‫ا‬‫ثالث‬
.‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ِ‫ـات‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫عمل‬ ‫ـم‬‫ـ‬ّ‫ظ‬‫ين‬ ‫ـذي‬‫ـ‬‫ال‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫التركي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـواة‬‫ـ‬‫الن‬
‫ن‬ّ‫ز‬‫تخــ‬ ‫التــي‬ ،)DNA( ‫ــة‬ّ‫ي‬‫الوراث‬ ‫المــادة‬ ‫معظــم‬ ‫وتحــوي‬
)14(‫الشــكل‬ .‫البروتينــات‬ ‫لبنــاء‬ ‫اللازمــة‬ ‫المعلومــات‬
‫ـواد‬‫ـ‬‫الم‬ ‫ـض‬‫ـ‬‫بع‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫اذك‬ .‫ـا‬‫ـ‬‫اذكره‬ ،‫ـواة‬‫ـ‬‫الن‬ ‫ـزاء‬‫ـ‬‫ج‬‫أ‬� ‫ـم‬‫ـ‬‫ه‬‫أ‬� ‫ـح‬‫ـ‬‫يوض‬
‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫النو‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫وظائ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ .‫ـواة‬‫ـ‬‫الن‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬�‫و‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫وتدخ‬ ‫ـرج‬‫ـ‬‫تخ‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬
‫ـع‬‫ـ‬ّ‫ق‬‫تتو‬ ‫ـاذا‬‫ـ‬‫م‬ ،‫ـومات‬‫ـ‬‫الرايبوس‬ ‫ـدات‬‫ـ‬‫وح‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫صن‬ )Nucleolus(
‫ـن‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫ف‬ّ‫ق‬‫تو‬ ‫إذا‬� ّ‫ـي‬‫ـ‬‫الح‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الكائ‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫لجس‬ ‫ـدث‬‫ـ‬‫يح‬ ْ‫ن‬‫أ‬�
‫ـومات؟‬‫ـ‬‫الرايبوس‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫صن‬
)2( ‫نشاط‬‫نموذج‬ ‫تصميم‬
.‫بينهما‬ ‫الفروق‬ ً‫ا‬‫ح‬ّ‫موض‬ ‫البيئة‬ ‫خامات‬ ‫من‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حيوان‬ ‫خرى‬‫أ‬�‫و‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫نبات‬ ٍ‫ة‬ّ‫ي‬‫لخل‬ ً‫ا‬‫نموذج‬ ْ‫م‬ّ‫م‬‫ص‬
‫الخلوي‬ ‫الجدار‬ )13( ‫الشكل‬
١ ‫ﻧﺑﺎﺗﯾﺔ‬ ‫ﺧﻠﯾﺔ‬
‫اﻟﻧﺑﺎﺗﯾﺔ‬ ‫اﻟﺧﻼﯾﺎ‬ ‫ﺟدر‬
‫ﺧﻠﯾﺔ‬
٢ ‫ﻧﺑﺎﺗﯾﺔ‬
‫ﻧووي‬ ‫ﺛﻘب‬
‫اﻟﻧوﯾﺔ‬
‫اﻟﻧووي‬ ‫اﻟﻐﻼف‬
‫ﻣﺎدة‬
‫ﻛروﻣﺎﺗﯾﻧﯾﺔ‬
‫اﻟﻧواة‬
‫النواة‬ ‫جزاء‬‫أ‬� )14( ‫الشكل‬

17. 18
:‫تية‬‫آ‬�‫ال‬ ‫الفقرات‬ ‫من‬ ‫فقرة‬ ّ‫ل‬‫لك‬ ‫الصحيحة‬ ‫جابة‬ ‫ال�إ‬ ‫رمز‬ ‫اختر‬ 1‫س‬
‫ة؟‬ّ‫ي‬‫الحيوان‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫في‬ ‫توجد‬ ‫لا‬ ‫التي‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫العض‬ ‫ما‬ 1
.‫الرايبوسومات‬ ‫ب‬ .‫النواة‬ ‫أ‬�
.DNA ‫ال‬ ‫جزيء‬ ‫د‬ .‫الخلوي‬ ‫الجدار‬ ‫جـ‬
‫البكتيريا؟‬ ‫تحتويها‬ ‫التي‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫العض‬ ‫ما‬ 2
.‫النواة‬ ‫ب‬ .‫الرايبوسومات‬ ‫أ‬�
.‫غولجي‬ ‫جهاز‬ ‫د‬ .‫النووي‬ ‫الغلاف‬ ‫جـ‬
‫ـا‬‫ـ‬‫خلاي‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ّ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـذا‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـوا‬‫ـ‬‫دخل‬‫أ‬� ‫إذا‬� ‫ـدث‬‫ـ‬‫يح‬ ‫ـاذا‬‫ـ‬‫م‬ .‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الميتوكندري‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫عم‬ ‫ـق‬‫ـ‬‫يعي‬ ‫ا‬ًّ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـون‬‫ـ‬‫الباحث‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫اكتش‬ 3
‫ـا؟‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫نبت‬
.‫النبتة‬ ‫في‬ ‫الغذاء‬ ‫إنتاج‬� ‫عملية‬ ّ‫م‬‫الس‬ ‫يعيق‬ ‫أ‬�
.‫الخلايا‬ ‫في‬ ‫الطاقة‬ ‫إنتاج‬� ‫عملية‬ ّ‫م‬‫الس‬ ‫يعيق‬ ‫ب‬
.‫الكامل‬ ‫الحي‬ ‫الكائن‬ ‫مستوى‬ ‫على‬ ‫ر‬ّ‫ث‬‫يؤ‬ ‫لا‬ ‫ه‬ّ‫ن‬‫لك‬ ،‫الخلايا‬ ّ‫م‬‫الس‬ ‫يعيق‬ ‫جـ‬
.‫النبتة‬ ‫خلايا‬ ‫في‬ ‫الماء‬ ‫استيعاب‬ ‫على‬ ‫القدرة‬ ّ‫م‬‫الس‬ ‫يعيق‬ ‫د‬
‫ـذي‬‫ـ‬‫ال‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ .‫ـات‬‫ـ‬‫البروتين‬ ‫ـاج‬‫ـ‬‫إنت‬�‫و‬ ،‫ـر‬‫ـ‬‫والتكاث‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫الانقس‬ ‫ـتطيع‬‫ـ‬‫تس‬ ‫لا‬ ،‫ـواة‬‫ـ‬‫الن‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫ح‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫خل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الباحثي‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫ح‬‫أ‬� ‫ـد‬‫ـ‬‫وج‬ 4
‫ـة؟‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫الباح‬ ‫ـده‬‫ـ‬‫يج‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ل‬
.‫الخلوي‬ ‫الغشاء‬ ‫ب‬ . ‫السيتوبلازم‬ ‫أ‬�
. ‫المايتوكندريا‬ ‫د‬ . ‫النواة‬ ‫جـ‬
:‫تي‬‫أ‬�‫ي‬ ‫ما‬ ‫ف‬ّ‫ر‬‫ع‬ 2‫س‬
.‫الستروما‬ ،‫الخشنة‬ ‫الاندوبلازمية‬ ‫الشبكة‬
‫ة؟‬ّ‫ي‬‫اللاغشائ‬ ‫ات‬ّ‫ي‬‫العض‬ ‫عن‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الغشائ‬ ‫ات‬ّ‫ي‬‫العض‬ ‫تختلف‬ ‫بماذا‬ 3‫س‬
.‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫نظر‬ ‫بنود‬ ‫اذكر‬ 4‫س‬
:‫ل‬ّ‫ل‬‫ع‬ 5‫س‬
.‫والتضاعف‬ ّ‫و‬‫النم‬ ‫على‬ ‫القدرة‬ ‫لها‬ ‫الخضراء‬ ‫البلاستيدات‬ ‫أ‬�
.‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫في‬ ‫الهضمي‬ ‫الجهاز‬ ‫بمثابة‬ ‫ة‬ّ‫ل‬‫الحا‬ ‫جسام‬‫أ‬�‫ال‬ ُّ‫د‬‫ع‬ُ‫ت‬ ‫ب‬

18. 19
)Cell Cycle( ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫دورة‬
،‫ـامها‬‫ـ‬‫انقس‬ ‫ـرعة‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ّ‫ـي‬‫ـ‬‫الح‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الكائ‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫خلاي‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫تختل‬
‫جســم‬ ‫ينمــو‬ ‫كيــف‬ ً‫ا‬‫يومــ‬ ‫ــرت‬ّ‫ك‬‫ف‬ ‫فهــل‬ ،‫حدوثــه‬ ‫وزمــن‬
‫؟‬ّ‫ـي‬‫ـ‬‫الح‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الكائ‬
‫ـذا‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـتك‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫بع‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫من‬ ُ‫ـع‬‫ـ‬َّ‫ق‬‫تو‬ُ‫ي‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫الطال‬ ‫ـزي‬‫ـ‬‫عزي‬
:ْ‫ن‬‫أ‬� ‫ـل‬‫ـ‬‫الفص‬
ÓÓ.‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫دورة‬ ‫مفهوم‬ َ‫ح‬ّ‫توض‬
ÓÓ.‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫دورة‬ ‫طوار‬‫أ‬� َ‫ف‬ِ‫تص‬
ÓÓ.‫تها‬ّ‫ي‬‫هم‬‫أ‬�‫و‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫دورة‬ ‫في‬ ‫م‬ّ‫ك‬‫والتح‬ ،‫التنظيم‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫آل‬� ّ‫تستنتج‬
ÓÓ.‫دورتها‬ ‫سرعة‬ ‫حيث‬ ‫من‬ ‫الخلايا‬ ‫نواع‬‫أ‬� ‫بين‬ َ‫ز‬ّ‫ي‬‫تم‬
ÓÓ.‫ته‬ّ‫ي‬‫هم‬‫أ‬�‫و‬ ،‫المتساوي‬ ‫الانقسام‬ ‫مفهوم‬ ‫تستنتج‬
ÓÓ.‫وترسمها‬ ،‫المتساوي‬ ‫الانقسام‬ ‫دوار‬‫أ‬� َ‫ع‬ّ‫ب‬‫ت‬َ‫ت‬َ‫ت‬
ÓÓ.‫ة‬ّ‫ي‬‫النبات‬ ‫والخلايا‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الحيوان‬ ‫الخلايا‬ ‫في‬ ‫المتساوي‬ ‫الانقسام‬ ‫بين‬ َ‫ن‬‫تقار‬
1-3)Cell Cycle( ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫دورة‬ ‫مفهوم‬
‫الانقسام؟‬ ‫من‬ ‫الناتجة‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫للخل‬ ‫يحدث‬ ‫ماذا‬
‫ـض‬‫ـ‬‫البع‬ ‫ـا‬‫ـ‬ّ‫م‬‫أ‬� ‫ـاذا؟‬‫ـ‬‫لم‬ ،‫ـام‬‫ـ‬‫الانقس‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـدرة‬‫ـ‬‫الق‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫تفق‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫العصب‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫مث‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الح‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الكائن‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫جس‬‫أ‬� ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـض‬‫ـ‬‫بع‬
ً‫ا‬‫ـ‬‫ـ‬‫ن‬ِّ‫و‬‫مك‬ ،ّ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬‫والنم‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫الانقس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـتمر‬‫ـ‬‫فيس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫النبات‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ )‫ـتيمية‬‫ـ‬‫(المرس‬ ‫ـدة‬‫ـ‬ّ‫ل‬‫والمو‬ ،‫ـان‬‫ـ‬‫نس‬ ‫ال�إ‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫الجل‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫خلاي‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫مث‬ ،‫ـر‬‫ـ‬‫خ‬‫آ‬�‫ال‬
‫ـدث‬‫ـ‬‫تح‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫والانقس‬ ‫ـو‬‫ـ‬‫النم‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫م‬ّ‫ظ‬‫والمن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المتتابع‬ ‫ـوار‬‫ـ‬‫ط‬‫أ‬�‫ال‬ :‫ـا‬‫ـ‬‫نه‬‫أ‬�‫ب‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫تعريفه‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫يمك‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـدورة‬‫ـ‬‫ب‬ ‫ـرف‬‫ـ‬‫ع‬ُ‫ي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬
‫بات‬ّ‫ك‬‫المر‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫تجه‬ ‫حتى‬ ‫ـرى‬‫ـ‬‫خ‬‫أ‬� ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ٍ‫ة‬‫ـ‬‫ـ‬‫مرحل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫تنتق‬ ‫ولا‬ .‫ـن‬‫ـ‬ْ‫ي‬‫متتالي‬ ‫ن‬ْ‫ي‬‫ـام‬‫ـ‬‫انقس‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الواقع‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الزمن‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫الفت‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫للخل‬
.‫ات‬ّ‫ي‬‫ـكر‬‫ـ‬‫وس‬ ،‫ـدات‬‫ـ‬‫وليبي‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫مين‬‫أ‬� ‫ـوض‬‫ـ‬‫حم‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫للانقس‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫تحتاجه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الكيميائ‬
‫اﻟﺑﻧﺎء‬ ‫ﻣرﺣﻠﺔ‬
‫ﻣرﺣﻠﺔ‬
‫اﻟﺛﺎﻧﻲ‬ ‫اﻟﻧﻣو‬
‫اﻷول‬ ‫اﻟﻧﻣو‬ ‫ﻣرﺣﻠﺔ‬
{ Synthesis
period (S)}
{ First gap
period (G )}1
{ Second gap
period (G )}2M
M‫اﻹﻧﻘﺳﺎم‬ ‫طور‬
‫اﻟﻧووي‬ ‫اﻹﻧﻘﺳﺎم‬
‫اﻟﺳﯾﺗوﺑﻼزﻣﻲ‬ ‫اﻹﻧﻘﺳﺎم‬
(M stage)
(Karyokinesis)
(Cytokinesis)
‫اﻟﺗﻣﮭﯾدي‬ ‫اﻟدور‬‫اﻻﺳﺗواﺋﻲ‬ ‫اﻟدور‬‫اﻻﻧﻔﺻﺎﻟﻲ‬ ‫اﻟدور‬‫اﻟﻧﮭﺎﺋﻲ‬ ‫اﻟدور‬
(Telophase) (Anaphase) (Metaphase) (Prophase)
‫ر‬‫و‬‫ط‬

19. 20
2-3)Cell Cycle Stages( ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫دورة‬ ‫طوار‬‫أ‬�
‫وطور‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫دورة‬ ‫من‬ 90% ‫ل‬ّ‫ك‬‫يش‬ ‫الذي‬ )Interphase( ‫البيني‬ ‫الطور‬ :‫هما‬ ،‫ن‬ّ‫ي‬‫بمرحلت‬ ‫حياتها‬ ‫دورة‬ ‫في‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ُّ‫ر‬‫تم‬
‫الانقسام‬ :‫من‬ ‫ن‬ّ‫و‬‫يتك‬ ‫ـذي‬‫ـ‬‫ال‬ )Mitotic phase( ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫انقسام‬
‫فما‬ .)Cytokinesis( ‫السيتوبلازم‬ ‫وانقسام‬ ،)Mitosis( ‫المتساوي‬
‫الانقسام‬ ‫دوار‬‫أ‬� ‫وما‬ ‫مرحلة؟‬ ّ‫ل‬‫ك‬ ‫زات‬ّ‫ي‬‫مم‬ ‫وما‬ ‫البيني؟‬ ‫الطور‬ ‫مراحل‬
‫المتساوي؟‬
،‫خلية‬ ‫دورة‬ ‫ن‬ّ‫ي‬‫يب‬ ‫الذي‬ )1( ‫الشكل‬ ‫ادرس‬
:)1( ‫بالجدول‬ ً‫ا‬‫مستعين‬ ،‫مرحلة‬ ِّ‫ل‬‫ك‬ ‫زات‬ّ‫ي‬‫مم‬ ْ‫ع‬ّ‫ب‬‫وتت‬
‫واة‬ّ‫ن‬‫ال‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫حقيق‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫خل‬ ‫دورة‬ )1( ‫الشكل‬
‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫دورة‬ ‫في‬ ‫البيني‬ ‫الطور‬ ‫مراحل‬ ‫يزات‬ّ‫م‬‫م‬ )1( ‫جدول‬
‫المراحل‬‫زات‬ّ‫ي‬‫المم‬
)‫(ساعة‬ ‫الزمن‬
‫خلية‬
‫نبات‬
‫فاصولياء‬
‫مولدة‬ ‫خلية‬
‫في‬ ‫لياف‬‫أ‬�‫ال‬
‫ر‬‫أ‬�‫ف‬
‫خلايا‬
‫بطانة‬
‫معاء‬‫أ‬�‫ال‬
‫في‬
‫نسان‬‫ال�إ‬
:‫ل‬ّ‫و‬‫أ‬�‫ال‬ ‫النمو‬
The first growth (G1)
‫وعدد‬ ‫حجمها‬ ‫ويزداد‬ ‫تنمو‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫للخل‬ ٍ‫عال‬ ‫يضي‬‫أ‬� ‫نشاط‬
.‫نزيمات‬‫ال�إ‬ ‫وبعض‬ RNA ‫حمض‬ ‫بناء‬ ،‫اتها‬ّ‫ي‬‫عض‬
596
:DNA ‫بناء‬
DNA Synthesis(S)
‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫وتستمر‬ ،DNA ‫ة‬ّ‫ي‬‫الوراث‬ ‫المادة‬ ‫تتضاعف‬
.‫اتها‬ّ‫ي‬‫عض‬ ‫عدد‬ ‫وزيادة‬ ،‫بالنمو‬
71012
:‫الثاني‬ ‫النمو‬
The second growth (G2)
،RNA ‫وجزيئات‬ ‫البروتينات‬ ‫بناء‬ ‫فيه‬ ‫يستكمل‬
‫وتخزين‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ات‬ّ‫ي‬‫عض‬ ‫عدد‬ ‫زيادة‬ ‫واكتمال‬
.‫الطاقة‬ ‫من‬ ‫زائدة‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫كم‬
525
‫اﻷول‬ ‫اﻟﻧﻣو‬ ‫ﻣرﺣﻠﺔ‬
‫ﺑﻧﺎء‬ ‫ﻣرﺣﻠﺔ‬DNA
‫اﻟﺛﺎﻧﻲ‬ ‫اﻟﻧﻣو‬ ‫ﻣرﺣﻠﺔ‬
‫اﻟﺗﻣﮭﯾدي‬ ‫اﻟدور‬
‫اﻹﺳﺗواﺋﻲ‬ ‫اﻟدور‬
‫اﻹﻧﻔﺻﺎﻟﻲ‬ ‫اﻟدور‬
‫اﻟﻧﮭﺎﺋﻲ‬ ‫اﻟدور‬
‫ﺗﻧﻘﺳم‬ ‫ﻻ‬ ‫اﻟﺗﻲ‬ ‫اﻟﺧﻼﯾﺎ‬
‫اﻟﺑﯾﻧﻲ‬ ‫اﻟطور‬
‫اﻟﺑدء‬
( ) ‫اﻹﻧﻘﺳﺎم‬ ‫طور‬M

20. 21
:‫تية‬‫آ‬�‫ال‬ ‫سئلة‬‫أ‬�‫ال‬ ‫عن‬ ْ‫جب‬‫أ‬� ،‫السابق‬ ‫الجدول‬ ‫دراستك‬ ‫خلال‬ ‫من‬
ÓÓ‫؟‬ً‫ا‬‫زمن‬ ‫طول‬‫أ‬�‫ال‬ ‫البيني‬ ‫الطور‬ ‫في‬ ‫المراحل‬ ّ‫ي‬‫أ‬�
ÓÓ‫معاء؟‬‫أ‬�‫ال‬ ‫بطانة‬ ‫وخلايا‬ ،‫ر‬‫أ‬�‫الف‬ ‫في‬ ‫لياف‬‫أ‬�‫وال‬ ،‫الفاصولياء‬ ‫نبات‬ :‫من‬ ٍّ‫ل‬‫ك‬ ‫في‬ ‫البيني‬ ‫الطور‬ ‫مراحل‬ ‫ساعات‬ ‫عدد‬ ‫ما‬
ÓÓ‫ـور‬‫ـ‬‫ط‬ ‫ـاعات‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـدد‬‫ـ‬‫ع‬ ّ‫ن‬‫أ‬� ‫ـت‬‫ـ‬‫علم‬ ‫إذا‬� ،‫ـاء‬‫ـ‬‫الفاصولي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫نب‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫خل‬ ‫ـاة‬‫ـ‬‫حي‬ ‫دورة‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫المراح‬ ‫ـذه‬‫ـ‬‫له‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المئوي‬ ‫ـبة‬‫ـ‬‫النس‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬
‫ـاعتان؟‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫له‬ ‫ـاوي‬‫ـ‬‫المتس‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫الانقس‬
‫المؤقت‬ ‫السكون‬ ‫وطور‬ ‫الدائم‬ ‫السكون‬ ‫طور‬
‫ف؟‬ّ‫ق‬‫تو‬ ‫دون‬ ‫بالانقسام‬ ‫الخلايا‬ ‫جميع‬ ‫تستمر‬ ‫هل‬
‫ـة‬‫ـ‬‫مرحل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫حياته‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫طيل‬ ‫ـان‬‫ـ‬‫نس‬ ‫ال�إ‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫والعصبون‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الهيكل‬ ‫ـلات‬‫ـ‬‫والعض‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫الناضج‬ ‫ـراء‬‫ـ‬‫الحم‬ ‫ـدم‬‫ـ‬‫ال‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫خلاي‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫تبق‬
‫ـة‬‫ـ‬‫عالي‬ ‫ـدرة‬‫ـ‬‫ق‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫له‬ ،‫ـد‬‫ـ‬‫الكب‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫خلاي‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫مث‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫آخ‬� ‫ـوع‬‫ـ‬‫ن‬ ‫ـاك‬‫ـ‬‫وهن‬ ،»‫ـم‬‫ـ‬‫الدائ‬ ‫ـكون‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـور‬‫ـ‬‫«ط‬ ‫و‬‫أ‬� ،)G0( ‫ـري‬‫ـ‬‫الصف‬ ‫ـو‬‫ـ‬‫النم‬
‫ى‬ّ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫س‬ُ‫ي‬‫و‬ ،‫ـه‬‫ـ‬‫في‬ ‫ـرح‬‫ـ‬‫ج‬ ‫ـفاء‬‫ـ‬‫ش‬ ‫و‬‫أ‬� ،‫ـة‬‫ـ‬‫التالف‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫الكب‬ ‫ـجة‬‫ـ‬‫نس‬‫أ‬� ‫ـلاح‬‫ـ‬‫إص‬� ‫ـل‬‫ـ‬‫مث‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫خاص‬ ٍ‫ـالات‬‫ـ‬‫ح‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ا‬ّ‫ل‬‫إ‬� ‫ـم‬‫ـ‬‫تنقس‬ ‫ولا‬ ،‫ـام‬‫ـ‬‫الانقس‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬
.)G1( ‫ـو‬‫ـ‬‫النم‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫مرحل‬ ‫و‬‫أ‬� ،‫ـت‬‫ـ‬‫المؤق‬ ‫ـكون‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـور‬‫ـ‬‫ط‬
)Control of Cell Cycle( ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫دورة‬ ‫تنظيم‬
،)G1، G2،M( ‫ـل‬‫ـ‬‫مراح‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫عن‬ ‫ـرى‬‫ـ‬‫خ‬‫أ‬� ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـة‬‫ـ‬‫مرحل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـال‬‫ـ‬‫انتق‬ ‫ـلال‬‫ـ‬‫خ‬ ‫ـيطرة‬‫ـ‬‫س‬ ‫و‬‫أ‬� ‫ـم‬‫ـ‬ُّ‫ك‬‫تح‬ ‫ـاط‬‫ـ‬‫نق‬ ‫ـلاث‬‫ـ‬‫ث‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫يوج‬
.‫ـي‬‫ـ‬‫وراث‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫وعام‬ ،‫ـي‬‫ـ‬‫إنزيم‬� ‫ـل‬‫ـ‬‫عام‬ :‫ـلان‬‫ـ‬‫عام‬ ‫ـاط‬‫ـ‬‫النق‬ ‫ـذه‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـم‬‫ـ‬ّ‫ك‬‫ويتح‬
Cyclin ‫ـايكلين‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بروتي‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫تراك‬ ّ‫ن‬‫أ‬� ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الغذائ‬ ‫ـاط‬‫ـ‬‫وس‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫زراع‬ ‫ـلال‬‫ـ‬‫خ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫العلم‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫وج‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫وق‬
‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫عمل‬ ‫ـف‬‫ـ‬ّ‫ق‬‫تتو‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫وبدون‬ ،‫ـاوي‬‫ـ‬‫المتس‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫الانقس‬ ‫ـيط‬‫ـ‬‫تنش‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـؤدي‬‫ـ‬‫ي‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫آخ‬� ‫ـن‬‫ـ‬‫بروتي‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫وارتباط‬ ،ٍ‫ة‬‫ـ‬‫ـ‬‫كافي‬ ٍ‫ـات‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫بكم‬ )‫ـه‬‫ـ‬‫منب‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫(بروتي‬
‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫هم‬‫أ‬� ‫ـل‬‫ـ‬‫العوام‬ ‫ـذه‬‫ـ‬‫وله‬ ،‫ـيج‬‫ـ‬‫النس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫وموقعه‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫وحج‬ ،‫ـات‬‫ـ‬‫كالهرمون‬ ،‫ـل‬‫ـ‬‫بعوام‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫التراك‬ ‫ـذا‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـر‬‫ـ‬ّ‫ث‬‫أ‬�‫ويت‬ ،‫ـام‬‫ـ‬‫الانقس‬
‫ـف‬‫ـ‬‫التال‬ ‫ـض‬‫ـ‬‫وتعوي‬ ،‫ـروح‬‫ـ‬‫الج‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫التئ‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫مث‬ ،‫ـوان‬‫ـ‬‫الحي‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫جس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫انقس‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫عمل‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫تعتم‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـات‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫العمل‬ ‫ـض‬‫ـ‬‫بع‬
.‫ة‬ّ‫ي‬‫ـرطان‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـار‬‫ـ‬‫انتش‬ ‫و‬‫أ‬� ،‫ـجة‬‫ـ‬‫نس‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬
‫ـج‬‫ـ‬َ‫م‬‫المبر‬ ّ‫ي‬‫ـو‬‫ـ‬‫الخل‬ ‫ـوت‬‫ـ‬‫الم‬ ‫ـدوث‬‫ـ‬‫وح‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـر‬‫ـ‬ُ‫ث‬‫تكا‬ ّ‫ن‬‫إ‬� ‫ـان؟‬‫ـ‬‫نس‬ ‫ال�إ‬ ‫ـاة‬‫ـ‬‫حي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫نهاي‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـى‬‫ـ‬‫تبق‬ ‫م‬‫أ‬� ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـوت‬‫ـ‬‫تم‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫ه‬
‫وغيره‬ ‫ـان‬‫ـ‬‫نس‬ ‫ال�إ‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫جس‬ ‫في‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫وثباته‬ ،‫ـجة‬‫ـ‬‫نس‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫لتجدي‬ ‫ـان‬‫ـ‬‫ت‬ّ‫ي‬‫وضرور‬ ‫تان‬ّ‫ي‬‫ـ‬‫ـ‬‫ساس‬‫أ‬� ‫ـان‬‫ـ‬‫ت‬ّ‫ي‬‫عمل‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫هم‬ )programmed cell death(
ّ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫ويت‬ .‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫دورة‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫به‬ ‫ـم‬‫ـ‬ّ‫ك‬‫تتح‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫م‬ّ‫ظ‬‫المن‬ ‫ـوات‬‫ـ‬‫والخط‬ ،‫ـات‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫العمل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـلة‬‫ـ‬‫سلس‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منهم‬ ٌّ‫ل‬‫ك‬ ‫ـن‬‫ـ‬ّ‫م‬‫وتتض‬ .‫ـات‬‫ـ‬‫الحيوان‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬
.‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫الجس‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫يحتاج‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ ّ‫و‬‫ـ‬‫ـ‬‫ونم‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫وتجدي‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫اللازم‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫غي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫للخلاي‬ ‫ـم‬‫ـ‬ّ‫ظ‬‫ومن‬ ‫ـق‬‫ـ‬ّ‫منس‬ ٌ‫ـوت‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫خلالهم‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬

21. 22
3-3)Mitotic Phase( ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫انقسام‬
‫الانقســام‬ ‫ويليــه‬ ،)‫النــووي‬ ‫(الانقســام‬ ‫المتســاوي‬ ‫الانقســام‬ ‫مرحلــة‬ :‫مرحلتيــن‬ ‫مــن‬ ‫ــة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫انقســام‬ ‫طــور‬ ‫يتكــون‬
.‫الســيتوبلازمي‬
)Mitosis( ‫المتساوي‬ ‫الانقسام‬ :‫ولى‬‫أ‬�‫ال‬ ‫المرحلة‬
)1( ‫نشاط‬‫المتساوي‬ ‫الانقسام‬ ‫دوار‬‫أ‬�
‫دوار‬‫أ‬� ْ‫ف‬ّ‫ر‬‫وتعــ‬ ،‫المجهــر‬ ‫تحــت‬ ‫بمشــاهدتها‬ ‫وقــم‬ ،‫النمــو‬ ‫حديثــة‬ ‫بصــل‬ ‫س‬‫أ‬�‫لــر‬ ٍ‫ة‬‫ناميــ‬ ٍ‫ة‬‫ــ‬ّ‫م‬‫ق‬ِ‫ل‬ ً‫ة‬‫شــريح‬ ْ‫ر‬‫ــ‬ّ‫حض‬
‫ـام‬‫ـ‬‫الانقس‬ ‫دوار‬‫أ‬�‫ل‬ ‫ـزة‬‫ـ‬‫جاه‬ ‫ـرائح‬‫ـ‬‫ش‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـه‬‫ـ‬ْ‫ن‬‫وقار‬ ،‫ـاهدته‬‫ـ‬‫ش‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ ْ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫ارس‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ث‬ ،‫ـك‬‫ـ‬‫ملاحظات‬ ‫ل‬ّ‫ـج‬‫ـ‬‫وس‬ ،‫ـاوي‬‫ـ‬‫المتس‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫الانقس‬
.‫المختلفــة‬ ‫المتســاوي‬
‫النشاط؟‬ ‫هذا‬ ‫في‬ ‫البصل‬ ‫لجذور‬ ‫النامية‬ ‫ة‬ّ‫م‬‫الق‬ ‫استخدام‬ ّ‫م‬‫ت‬ ‫لماذا‬
‫ميبــا‬‫أ‬�‫ال‬ ‫-مثــل‬ ‫ــة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫وحيــدة‬ ‫الكائنــات‬ ‫فــي‬ ‫عليــه‬ ‫طلــق‬ُ‫ي‬‫و‬ ،‫ة‬ّ‫ي‬‫الجســم‬ ‫الخلايــا‬ ‫فــي‬ ‫المتســاوي‬ ‫الانقســام‬ ‫يحــدث‬
‫ـلاح‬‫ـ‬‫إص‬�‫و‬ ،‫ـو‬‫ـ‬‫والنم‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـدة‬‫ـ‬‫وحي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الكائن‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـدد‬‫ـ‬‫الع‬ ‫ـادة‬‫ـ‬‫وزي‬ ،‫ـر‬‫ـ‬‫التكاث‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫من‬ ‫ـدف‬‫ـ‬‫واله‬ ،‫ـي‬‫ـ‬‫الثنائ‬ ‫ـطار‬‫ـ‬‫الانش‬ -‫ـيوم‬‫ـ‬‫والبراميس‬
.‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـددة‬‫ـ‬‫متع‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الكائن‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـجة‬‫ـ‬‫نس‬‫أ‬�‫وال‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫تجدي‬ ‫و‬‫أ‬� ، ‫ـة‬‫ـ‬‫التالف‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬
‫اﻟﺗﻣﮭﯾدي‬ ‫اﻟدور‬
‫اﻻﺳﺗواﺋﻲ‬ ‫اﻟدور‬‫اﻻﻧﻔﺻﺎﻟﻲ‬ ‫اﻟدور‬‫اﻟﻧﮭﺎﺋﻲ‬ ‫اﻟدور‬
.‫المتساوي‬ ‫الانقسام‬ ‫دوار‬‫أ‬� ‫من‬ ٍ‫ر‬‫دو‬ ّ‫ل‬‫ك‬ َ‫م‬‫واس‬ ، ِ‫صفات‬ ‫ح‬ّ‫يوض‬ ‫الذي‬ )2( ‫الشكل‬ ‫ادرس‬
)‫(النووي‬ ‫المتساوي‬ ‫الانقسام‬ ‫دوار‬‫أ‬� )2( ‫الشكل‬

22. 23
:‫تية‬‫آ‬�‫ال‬ ‫دوار‬‫أ‬�‫بال‬ )‫النووي‬ ( ‫المتساوي‬ ‫الانقسام‬ ‫يمر‬
Prophase ‫التمهيدي‬ ‫الدور‬ -1
،‫بالتكاثف‬ ‫الكروموسومات‬ ‫فيه‬ ‫أ‬�‫تبد‬ .‫ه‬ّ‫ل‬‫ك‬ ‫الانقسام‬ ‫زمن‬ ‫نصف‬ ‫من‬ ‫كثر‬‫أ‬� ‫يستغرق‬ ‫حيث‬ ‫ة؛‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫انقسام‬ ‫دوار‬‫أ‬� ‫طول‬‫أ‬� ‫يعد‬
‫من‬ ‫منها‬ ‫كل‬ ‫يتكون‬ ‫متضاعفة‬ ‫كروموسومات‬ ‫شكل‬ ‫على‬ ‫الخيوط‬ ‫هذه‬ ‫تبدو‬ ‫الطور‬ ‫هذا‬ ‫نهاية‬ ‫وفي‬ ،‫رفيعة‬ ً‫ا‬‫خيوط‬ ً‫ة‬‫ن‬ّ‫و‬‫مك‬
.)3( ‫الشكل‬ ،‫السنترومير‬ ‫ى‬ّ‫م‬‫تس‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫مركز‬ ‫بقطعة‬ ‫يرتبطان‬ ‫ن‬ْ‫ي‬‫شقيق‬ ‫كروماتيدين‬
،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ّ‫ـي‬‫ـ‬‫قطب‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫ح‬‫أ‬� ‫ـاه‬‫ـ‬‫باتج‬ )‫ـوم‬‫ـ‬‫مركزي(سنتروس‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫جس‬ ّ‫ل‬‫ك‬ ‫ك‬ّ‫ر‬‫ـ‬‫ـ‬‫يتح‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الحيوان‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬
‫ـة‬‫ـ‬‫الدقيق‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫بيب‬ْ‫ي‬‫ن‬‫أ‬�‫ال‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المغزلي‬ ‫ـوط‬‫ـ‬‫الخي‬ ‫أ‬�‫ـ‬‫ـ‬‫تنش‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫النبات‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫الخلاي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫وف‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫مغزل‬ ‫ـوط‬‫ـ‬‫خي‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫عن‬ ‫أ‬�‫ـ‬‫ـ‬‫وينش‬
.‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫النو‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫وتختف‬ ‫ـل‬‫ـ‬ّ‫ل‬‫بالتح‬ ‫ـووي‬‫ـ‬‫الن‬ ‫ـلاف‬‫ـ‬‫الغ‬ ‫أ‬�‫ـد‬‫ـ‬‫فيب‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـوي‬‫ـ‬‫الخل‬ ‫ـكل‬‫ـ‬‫الهي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـودة‬‫ـ‬‫الموج‬
Metaphase ‫ستوائي‬‫إ‬�‫ال‬ ‫الدور‬ -2
‫ـاطة‬‫ـ‬‫بوس‬ ،‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫المغزل‬ ‫ـوط‬‫ـ‬‫بالخي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫مرتبط‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـط‬‫ـ‬‫وس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـرادى‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـومات‬‫ـ‬‫الكروموس‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫تصط‬
.)4( ‫ـكل‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـنتروميرات‬‫ـ‬‫الس‬
Anaphase ‫الانفصالي‬ ‫الدور‬ -3
‫وتتباعد‬ ‫السنترومير‬ ‫ينفصل‬ ،)5( ‫شكل‬ ‫الخلية‬ ‫انقسام‬ ‫في‬ ً‫ا‬‫زمن‬ ‫دوار‬‫أ‬�‫ال‬ ‫قصر‬‫أ‬�
‫تنكمش‬ ‫ثم‬ ،‫منفردة‬ ‫كروموسومات‬ ‫إلى‬� )‫المتضاعف‬ ‫(الكروموسوم‬ ‫الشقيقة‬ ‫الكروماتيدات‬
.‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ّ‫قطبي‬ ‫حد‬‫أ‬� ‫نحو‬ ‫كروموسوم‬ ّ‫ل‬‫ك‬ ً‫ة‬‫ساحب‬ )‫ة‬ّ‫ي‬‫الحرك‬ ‫(الخيوط‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫المغزل‬ ‫الخيوط‬
Telophase ‫النهائي‬ ‫الدور‬ -4
ٌ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫جس‬ ‫ـون‬‫ـ‬ّ‫ك‬‫ويت‬ ،‫ـيتوبلازم‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـر‬‫ـ‬ ُّ‫التخص‬ ‫أ‬�‫ـد‬‫ـ‬‫ويب‬ ،‫ـاء‬‫ـ‬‫بالاختف‬ ‫ـزل‬‫ـ‬‫المغ‬ ‫ـوط‬‫ـ‬‫خي‬ ‫أ‬�‫ـد‬‫ـ‬‫تب‬
‫ـذا‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫نهاي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ .‫ـور‬‫ـ‬‫بالظه‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫والنوي‬ ‫ـووي‬‫ـ‬‫الن‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫الغش‬ ‫أ‬�‫ـد‬‫ـ‬‫ويب‬ ،‫ـب‬‫ـ‬‫قط‬ ّ‫ل‬‫ك‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫جدي‬ ٌّ‫ي‬‫ـز‬‫ـ‬‫مرك‬
.‫ـيتوبلازم‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫انقس‬ ‫ـدث‬‫ـ‬‫يح‬ ‫ـدور‬‫ـ‬‫ال‬
:‫تي‬‫آ‬�‫ال‬ ‫عن‬ ْ‫جب‬‫أ‬� ،‫السابقة‬ ‫المتساوي‬ ‫الانقسام‬ ‫دوار‬‫أ‬� ‫من‬
ÖÖ‫الانقسام؟‬ ‫هذا‬ ‫عن‬ ‫الناتجة‬ ‫الخلايا‬ ‫عدد‬ ‫كم‬
ÖÖ‫جديدة؟‬ ٍ‫ة‬ّ‫ي‬‫خل‬ ّ‫ل‬‫ك‬ ‫في‬ ‫الناتج‬ ‫الكروموسومات‬ ‫عدد‬ ‫كم‬
‫التمهيدي‬ ‫الدور‬ )3( ‫الشكل‬
‫الدورالاستوائي‬ )4( ‫الشكل‬
‫الانفصالي‬ ‫الدور‬ )5( ‫الشكل‬
‫النهائي‬ ‫الدور‬ )6( ‫الشكل‬

23. 24
)Cytokinesis( ‫السيتوبلازم‬ ‫انقسام‬ :‫الثانية‬ ‫المرحلة‬
،‫ـيتوبلازم‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـر‬‫ـ‬ ُّ‫تخص‬ ‫ـزداد‬‫ـ‬‫ي‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫وفي‬ ،‫ـاوي‬‫ـ‬‫المتس‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫الانقس‬ ‫دوار‬‫أ‬� ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫النهائ‬ ‫ـدور‬‫ـ‬‫ال‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫نهاي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـتوبلازم‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫انقس‬ ّ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫يت‬
‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫نفس‬ ‫ـدد‬‫ـ‬‫الع‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـوي‬‫ـ‬‫تحت‬ ‫ـواة‬‫ـ‬‫بن‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منهم‬ ٌّ‫ل‬‫ك‬ ‫ـط‬‫ـ‬‫يحي‬ ،‫ن‬ْ‫ي‬‫ـم‬‫ـ‬‫قس‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ‫ـه‬‫ـ‬ُ‫ل‬‫انفصا‬ ّ‫م‬‫ـ‬‫ـ‬‫يت‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫حت‬ ‫ـة‬‫ـ‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫ـط‬‫ـ‬‫وس‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬� ّ‫د‬‫ـ‬‫ـ‬‫ليمت‬
.ً‫ا‬‫ـ‬‫ـ‬‫وضوح‬ ّ‫ل‬‫ـ‬‫ـ‬‫ق‬‫أ‬� ‫ـر‬‫ـ‬‫تظه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـومات‬‫ـ‬‫الكروموس‬
4-3‫ة‬ّ‫ي‬‫ان‬‫و‬‫الحي‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬‫و‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫النبات‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫بين‬ ‫الخلوي‬ ‫الانقسام‬ ‫في‬ ‫الفروق‬
.‫ة‬ّ‫ي‬‫الحيوان‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫والخل‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫النبات‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫في‬ ‫الخلوي‬ ‫الانقسام‬ ‫بين‬ ‫الفروق‬ ‫ن‬ّ‫ي‬‫يب‬ ‫الذي‬ )2( ‫الجدول‬ ‫ادرس‬
.‫ة‬ّ‫ي‬‫الحيوان‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫والخل‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫النبات‬ ‫ة‬ّ‫ي‬‫الخل‬ ‫في‬ ‫الخلوي‬ ‫الانقسام‬ ‫بين‬ ‫الفروق‬ :)2( ‫جدول‬
.1
.2