Ит - жеті қазынаның бірі

1. Қаратөбе мектеп-гимназиясы
Дайындаған:
Сәленов Әлішер Нұрдәулетұлы

2. Халқымыз жеті қазынаның бірі санаған ит
атаулының бүгінде қадірі кетіп, құты қашты.
Себебі қазір құмай тазы, жүйрік ит деген сөздерге
қарағанда, қаңғыбас ит деген сөз тілімізге жатық болып
кетті. Өйткені иесіз жүрген ит көп. Көше-көшені кезіп,
әр ауланы аралап жүрген иттер адам баласы үшін қауіпті
тіршілік иесі атанып отыр. Олардың көзін жою үшін де
арнайы шаралар қолға алынуда. Қазіргі таңда иттердің
қамқорлықсыз қалуы, жанашырлық танытпауы,
қаңғыбас иттердің көбеюі, иттерді аяусыз атуы, қорлауы
шешімін таппай жүрген мәселе болып отыр. Осы
мәселелерді шешу мақсатында мен “Жеті қазынаның
бірі – ит” тақырыбында жұмыстануды жөн көрдім.

3. Жұмыстың жазылу барысында
ғылыми әдебиеттермен,
журналдармен жұмыстандым.

4. Ит (лат Canis lupus familiaris) — үй жануары. Биологиялық
жектеу бойынша, ит - Сүтқоректілер
класының Төбеттер тұқымдасының қасқырлар тегіне
жататын жыртқыш.
Иттер шамамен б.з.б. 15 – 10 мың жыл бұрын қолға
үйретілген деп есептеледі. Қазір дүние жүзінде иттердің
400 тұқымы белгілі. Иттерді күнделікті тұрмыста
пайдалануына қарай 3 топқа біріктіреді: аңшы
иттер, күзет иті және үйде ұсталатын декоративті(сән
үшін) иттер.

5. Құмай тазы
Овчаркалар
Шпице
тәрізділер

7. Төбет. Ортаазиялық овчарка (Алабай)-Орталық Азиядан таралған ежелгі ит
тұқымы. Тарихта Ортаазиялық овчарка Орталық Азия жерінен Алабай деген атпен
шыққан. Қарауыл және қорғаушы қызметі үшін пайдалынылады.
Ортаазиялық овчарка (Алабай)-халықтық сұрыпталу бойынша бұл ит 4 мың жыл
бұрын үлкен территорияда пайда болған. Ортаазиялық овчаркалар Каспий
теңізінен бастап, Қытай жеріне және Ауғанстан жеріне дейін таралған.

8. Иттің қазақ тұрмысындағы мәні
Басқа да мұсылман халықтары сияқты, қазақтар да итті
арам жануар деп қабылдағанымен, оларды тұрмыс-
тіршілігінде көп пайдаланған. Көшпенді қазақ
тұрмысында иттің үлкен мәні бар, ол оның үйі мен мал-
жанын қорғаған. Иттің қойшының еңбегінде атқаратын
ролі аса маңызды. Дла қасқыры малға жақындағаннан
үріп, қойшыға жеткізіп, малдың дала жыртқышының
аузына түспеуінің алдын алады. Малшы қазақтардың
айтуынша, олардың қасқырға қарсы үрген дыбысы жай
кездері үргенінен басқаша болып келеді. Түнде бүкіл
ауыл тарс ұйқыда жатқнда, иттер кірпіктерін ілместен
олардың ұйқысын қорғап шығады.

10. Итті таңдап алу және оны күтіп-
бағу
Ит таңдап алу үшін адам:
- күтіп-бағу және үйрету мәселелері
жөнінде қажетті кеңес алады
- иттің тұқымына, жасына, жынысын
білу керек.
- туралы арнайы куәлік.

11. Итті баптап күту жолдары:
• Ит түгін күнде щеткамен, ал сабалақ жүнді итті
сирек тісті тарақпен тарап тазалайды.
• Қажет болған жағдайда даладай келген соң иттің
бауырын, аяғын дымқыл шүберекпен сүртеді немесе
сабынсыз жылы сумен шаяды.
• Ит көктемде және күзде түлей бастағанда, оны
күніне бір рет тарап отырады.
• Иттік жүнін жуғыш заттармен жарты жылда бір
рет жуады. Ол үшін сабынның көбігін немесе
шампуньды пайдаланады (сабындауға болмайды,
өйткені иттің жүнінде сабын қалады да, ол иттің
терісін тітіркендіреді).

12. Тамақтандыру
Итке тамақ тәулігіне 1—2 рет, ал ауру, әлжуаз итке 3
рет беріледі. Тамақ сүйек-саяқ сорпасына пісірілген әр
түрлі жармалардан жасалған бөкпен түрінде
суытылып беріледі. Ет пен балықты шикілей немесе
пісіріп берген жөн. Тамыр жеміс, көкөністі (сәбіз,
капуста, қызылша және оның сабағы, картоп) шикідей
немесе пісіріп, тамаққа қосып береді. Итке әртүрлі сүт
тағамдары (сүзбе, айран, сүт), аптасына 1—2
жұмыртқа, кепкен нан да пайдалы. Негізгі тамағына
қосымша минералдық қорек ретінде, аздап сүйек-саяқ
тасталады. Тағам қалдықтары да пайдаланылады. Ит
қасында әрдайым су құйылған ыдыс болуы қажет.

13. Ит жабдығы
Аң итіне, кәнден иттерге қарғы қайыстан, өрілген қайыс таспалан,
жеңіл шын жырдан, мықты етіп істеледі. Ірі итке қарғы қалың
былғарыдан, былғары орнына ұсталатын заттан немесе бірнеше
қабат қайыстан жасалады. Оның мықтап тігілген шығыршығы және
бүлдіргесі болуы керек.
Итке арналған тұмылдырықтардың бірнеше түрі бар.
а) тұзақ — ең қарапайым түрі, бірақ тұмылдырықтық бұл түрі онша
сенімді болмаған дықтан қабаған итке жарамайды.
ә) тор — былғарыдан немесе темірден жасалады.
б) тұмша — ит тұмсығын түгел жауып тұрады.

14. Ит аурулары
Ит ауруларының белгісі: Тамақ ішпей қояды, мінезі
өзгеріп, енжар тартады, жүні үрпиіп, көзі қызарады,
жиі қасынып, денесіне жара пайда болады. Асыранды
иттер адамға жұғатын көптеген аурулармен (құтыру,
қышыма, ішқұрт аурулары) ауыратын болғандықтан, ит
ауруы білінісімен мал дәрігерлік емханаға апарылады.
Ит жыл сайын оба, құтыру ауруларына қарсы егіледі.
Қазақстанда 100 мыңнан астам мал бағатын ит бар.
Оларды Қазақтың мал шаруашылығы ғылыми зерттеу
институттарында, ит питомниктерінде баулып, өсіреді

15. Иттерге қойылған ескерткіштер
Балто
Әлемде көп елдерде иттерге ескерткіш қойылған.
Б.з.б. ІХ ғ-да «Коринфаның қорғаушысы және құтқарушысы»
деп құрметтеп Сотер атты итке тірі кезінде ескерткіш қойылған.
Нью-Йорктің Орталық паркінде Балто атты итке қола ескерткіш
орнатылған. Бұл ит өте қиын жағдайдарға қарамастан Аляска
штатының Ном қаласына дифтериядан вакцинасын жеткізген.
Ескерткіште «Шыдамдылық, адалдық, парасаттық үшін» деп
жазылған.
Токиода Сибуя станциясында Хатико атты итке ескрткіш
орнатылған. Бұл акита-ину породалы ит өз егесін 9 жыл бойы
қарсы алуға шығып жүрген.
Санкт-Петербургте Эксперименталды медицина
институтының алдында академик И.П.Павловтың бастауымен
итке ескерткіш орнатылған.
Ескерткіште: «Белгісіз итке қайырымды адамнан» деп жазылған. Бұл ескерткіш иттерге
жалпы ғылымның дамуына үлес қосқан үшін қойылған.
2003жылы Тольятти қаласында өз егелерін 7 жыл бойы (өлгенше) апат болған жерде күтіп
отырған итке «Адалдыққа ескерткіш» орнатылған.
Жапонияның Вакканай және Сакаи қалаларында 15 жегетін итке ескерткіш орнатылған.
Бұл иттерді 2-ші Жапон аптарктикалық экспедиция барысында құтқара алмай қалған.
Парижда Сена өзенінің жағалауында Альпіде 40 адамды құтқарған Барри атты
сенбернарға қойылған.

16. Менің итім - Ақтабан,
Тыныштықты сақтаған
Жүгіріп ойнап өзіммен,
Тамақ беріп баптаған
Ит – жеті қазынаның бірі
Ит үйдің күзетшісі. Ит болмаса
жабайы аңдар үй жануарларын
жеп кетеді. Солардан ит
жануарларын қорғайды. Кейбір
иттер көшеде жүреді. Оларды
адамдар жаратпайды. Өйткені
олардың ауруы болуы мүмкін.
Иттер ет жейді, сүт ішеді. Мен
иттерді жақсы көремін.

22. Қорытынды
Ит адамның досы. Ит үй жануарларын жабайы аңдардан қорғайды.Иттің түрі көп.
Тазыны аң аулауға пайдаланады. Обчаркыны политция қызметкерлері пайдаланады.
Иттердің іс әрекетіне қарап халық ауа райына болжам жасаған.Мысалы ит аунаса боран
болады,ит ұылыса ит құс келеді.Жыл санау халық даналығының бір тарауы.Осы жыл
санау арқылы он екі жылдан қайырып отырады да оны «жыл қайыру» деп атайды.Ит
тауықтан кіретін жыл.Жеті қазынаның бірі – ит есімімен аталған. Бұл жыл халық үшін
жайсыз жыл емес сияқты.Мешін тауықтан кейінгі ауыртпалық ит жылы біршама
жеңілдей түскен.
Ит туралы халық арасындағы мақал-мәтелдер
Ит құтырса иесін қабар
Торғай құтырса бүркітке шабар
Ауыл иті ала болса да, бөрі көргенде бірігіп кетеді деген мақал бар.
Ит туралы мақал-мәтелдер.
Ит тойса атасын танымас.
Ит туған жерін табар, ер туған жерін табар.
Ит үреді-керуен көшеді.
Қазаннан қақпақ кетсе,иттен ұят кетеді
Мен осы ғылыми жұмысты жазу барысында ұққаным итке өз досымызға көрсеткендей
қайырымдылық пен мейірімділікті аямауымыз қажет.Мысалы «Алтын сақа» ертегісінде
сақасын аламын деп ұмтылған баланы жалмауыз кемпірдің тырнағынан өзінің бес төбеті
келіп құтқарып алуы адам мен иттің арасындағы айнымас достықты көрсетеді.