«Үй қояндары және оның пайдасы»

1. Қазақстан РеспубликасыныңҒылым және Білім министрлігі
Ақмола облысы
Зерендіауданы
Айдарлы негізгімектебі
Ғылыми жоба
Тақырыбы:«Үй қояндары және олардың пайдасы
Секциясы:биология
Авторы: ҚабдрашАяулым
5-сынып оқушысы
Айдарлы негізгімектебі
Ғылыми жетекшісі: БалтабаеваА.К
Қазақ тілі мен әдебиетіпәнімұғалімі
2017 жыл

2. Жобаның өзектілігі:Үй қояндарын тамақтандырукезіндегі азық
мөлшерінің оныңсалмағыныңөзгеруіне әсері және көжектерінің өсіп,
жетілуі қарастырылған.
Мақсаты:үй қояндарыныңдала қоянынанерекшеліктерін және айырмашы-
лықтарын, түрлерін және олар қалай қоректеніп қалай жетілетінін анықтап
зерттегім келді.
Міндеттері:Әдебиеттермен танысу;
Зерттеу жұмысынжүргізу;
Қорытындышығару;
Гипотеза:Егер көжектерді кішкентай кезінен дұрыс күтіп, жақсы
тамақтандырса, олар мықты болып жетіледі.
Зерттеу нысаны:үй қояндары

3. Мазмұны
1.Кіріспе
1.1 Дала қояндары және үй қояндарыныңтүрлері
2.Негізгі бөлім
2.1.Үй қояндарынөсіру
2.2 Қояндардыңкөжектеуі
2.3.Үй қояндарыназықтандыру
2.4.Үй қоянынкүтіп бағу
2.5.Үй қоянынан алынатын өнімдер
2.6. Қоянды өсіру, көбейту және оны сатудағы болжамды есептеулер
3.Қорытындыбөлім
3.1. Зерттеу жұмысыныңнәтижесі

4. Айдарлы негізгі мектебінің 5-сынып оқушысы ҚабдрашАяулының
«Үй қояндары және олардыңпайдасы» атты ғылымижобаға берген
пікірі
Үй қояндарының дала қоянынан ерекшеліктерін және айырмашылықтарын,
түрлерін және олар қалай қоректеніп қалай жетілетінін анықтау мақсатында
көптеген мәліметтер жинақтаған. Соныменқатар үй қояндарын өсіружәне
одан алынатын өнімдер және үй қояныназықтандыру, оларды күтіп бағуға
байланысты көптеген жұмыстар атқарған. Қыз бала болсада қояндардың
көжектеуіне, оларды қалай күтіп баптауына көңіл қойып оны одан әрі
өсіріп,жас құрбыларынақоянөсірудегі және сатудағы болжамды есептеулер
жасағандығы қуантарлық жәйт.Өзінің он айлық ғылыми жұмысындаөтекөп
жұмыс атқарғаны байқалып тұр. Бұл жұмысқаерекше қатты қызыққаны
соншалықты жұмысынтүрлендіріп әрі қарай жалғастырғысы келетіндігі
айтылған.
Аяулым зерттеу жұмысыныңөзектілігін анықтап, зерттеуші тақырыпқа
байланысты әдебиеттермен танысқан, жобаға байланысты қосымша
материалдар ұсынған.
Жұмыстыңтілі жатық, түсінікті, автордыңойы тұщымды да тұжырымды.
Пікір жазған: қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі Балтабаева А.К

5. Кіріспе.
Үй қояны - қоян тұқымдасынажатады. Жабайы үй қояны Испания мен Оңт.
Францияда кең тараған. Ол қолға үйретілген қояннан кіші 40-50 см, салмағы
1,5-2 кг, түсіжыл маусымынасай өзгеріп, маусым бойынша көжектейді.
Азығынтүнне іздейді, қолға тез үйретіледі. Үй қоянының60-тан аса тұқымы
бүкіл дүние жүзіне тараған. Ол тез жетіліп, шапшаң көбейеді.

6. ҚоянныңҚазақстанда3 түрі кездеседі.
Орқоян - қоянтәрізділер отрядыныңөкілі.Бұл
отрядқақояннан басқа шақылдақтар жатады. Орқоян -
осылардыңішіндегі ең үлкені (денесінің ұзындығы
50-70см, салмағы 4-6кг). Басқа қояндар сияқты мұның
да артқы аяқтары алдыңғысынақарағанда ұзынырак,
сондықтансекіріп жүгіреді. Жылдамдығы сағатына
70 шақырымға жетеді, қуғыннан қашқанда көбіне кілт
бұрылыстар жасап, ирек-ирек жұгіреді. Жазда
терісінің түсі сұр, ал қыста қатты ағарады, бірақ ақ қоянныңайырмасы,
құйрығыныңүстіқысы-жазы қара жолақты. 12 жылдай өмір сүреді.
Аналығы 44-46 күн буаздықтан кейін, 6 көжектен дүниеге әкеледі.
Көжектері көздеріжабық, денесі жүнмен қапталған, өзінше қозғала
алатындай ширақ болыптуылады. Негізгі жаулары - қасқыр мен түлкі, кейде
дала қыраны мен бүркіт те қояналады. Қазақстандааңшылар жылына 3000-
дай қоян аулайды.
Ақ қоян - орқоянғаөте ұқсас, денесі шамалы кішілеу
(салмағы 3-4кг). Олар көбіне бірге мекендейді. Ақ
қоянныңерекшеліктері: құлағының сыртжағында ақ
жолағы бар (құлағыныңіші қара), құйрығы қысқа, әрі
дөңгелек. Қыстатерісінің бояуы ағарады, сондықтан
ақ, қояндеп аталады. «Ақ қоян» тоғайлар мен өзен,
көлдердің жағалауларындағы қамыстарда тіршілік
етеді. Негізгі жаулары - қасқыр, түлкі. Басқа қояндар
сияқты, аң аулау нысаны болыптабылады.
Құмқоян - Қазақстанда мекендейтін үш қоянның
ішіндегі ең кішкентайы (деңесінің ұзындығы 50 см,
салмағы 2,5кг). Қазақстанныңоңтустік бөлігінде биік
тау белдеулеріне дейін көтеріледі, дегенмен шөл және
шөлейтті аймақтарда кең таралған түрі. Ін қазбайды,
күндіз демалысы үшін таяз сайларды пайдаланады.
Жатқанда жүні үйпаланбай және бөтен дыбыстарды
есту үшін басын желге қаратып жатады, жел бағыты
ауысқан сайын, бұл да бағытын ауыстырыпотырады.Басқақояндар сияқты
бұл да жылына 5-7 рет көбейеді, бір көбейгенде6-7 көжек туады.Аналығы
алғашқы кезде көжектерінің қастарынан ешқайда кетпей, қамқор болады.
Құмқоянқасқыр, түлкі, дала мысығы және ірі қанатты жыртқыштар - бүркіт,
кезқүйрық, тілеміш, тіпті шөл қарғасыныңда негізгі қорегі болыптабылады.
Үкі қояндарғакөп зиян келтіреді. Қазақстандажылына 85 мың құмқоян
терісін даярлайтын болған.

7. Үй қоянының тұқымдары.Үй қояны өсімтал әрі тез жетіледі, материалдың
және еңбек шығынынкөп қажет етпейді. Үй қояндары - етті тұқым, етті -
терілі тұқым болыпбөлінеді. Қоянныңетті - терілі тұқымдарына:кеңес
мардері, шиншилла, шампань, т.б., жатады. Етті тұқымдарына:улкен ақ қоян,
үлкен сұр қоян, күміс түсті, қара коңыр, үлпілдек жүнді ақ қоян, т.б түбітті
қояндарғататар қояны және ангор қоянын жатқызады.

8. Үй қоянын өсіру. Ет, тері, түбіт алу мақсатында қоян өсіретін мал
шаруашылығының бір саласы. Үй қояныныңжыныстық жетілуі әдетте 3,5-4,5
айлық кезіне қарай аяқталады, бірақ оларды бұдан біраз кешірек
шағылыстырады. Үлкенақ және сұр қоянсекілді кеш жетілетін тұқымныңжас
ұрғашыларынолардыңтірідейсалмағы кемінде 3,5 кг болатын 5 айлық кезінде
ғана шағылыстыру керек.

9. Қояндардың көжектеуі Қояндардың көжектенуіне бір апта қалғанда торға
ішіне төсеніш салынып, дезинфекцияланған ұялы жәшік қою қажет.
Көжектенуіне 3-4 күн қалғанда ұрғашы қоян ұя жасай бастайды, оған озінің
бауыры мен төсін жұлып алған тубітін төсейді. Көжектеу алдында және одан
кейін науада таза суболуғатиіс, өйткені бұлкездеаналық қоянөте шөліркейді,
сондықтан құюлы су болмаса өз төлін жеп қоюы мүмкін. Қоян көбіне түнде
көжектейді. Көжектерісүт тісті, қызылшақа және соқыр болыптуады. Тірідей
салмағы 40-80 грамм болады.Көжектеу аяқталысымен ұяны тексеріп, ондағы
өлі және әлсіз көжектерді алу керек.

10. Көжектер 11- күнге қарай көзін ашады. Туғанына 45-60 күн болған
көжектерді жынысынақарай топтастырып, енелерінен бөледі де, еденнің
ауданы әр көжекке 0,1-0,15 шаршы метрден келетін торға орналастырады.
Бөлінген көжек міндетті түрде жерден көтеріңкі етіп орнатылған торда
ұстауға тиіс. Ішек-қарын ауруларынан сактандыруушін көжекке енесінен
айырған айда, енесімен бірге жеп үйренгеназықтардан беру керек. Тұқымға
қалдырылған аталықтарды 3 айлық кезеңінде торға бір-бірден, аналықтарды
– екі-екіден бөліп орналастырғанжөн.

11. Үй қоянын азықтандыру.
Үй қоянынбелгілі бір мезгілде күніне 2-3 рет азықтандырады.
А) таңертеңгі мезгілде жеңіл тамақ-шөп, су, бақша дақылдарынберген жөн.
Ә) түскі мезгілде –бұршақты астық тұқымдас дақылдар қоспасын, жусанды,
түйе жапырақты жақсы жейді.
Б) кешкі мезгілде жеңіл тамақ-сәбіз, қызылша, тары, асқабақ,
орамжапырақтыңжапырағынберген пайдалы.
Үлкен қоянға300 грамм, көжегіне 30-40 грамм азық беруге болады.

12. Үй қоянын күтіп бағу. Тордыжұқатақтай, кесінділері секілді алуан түрлі
материалдардан жасауға болады. Торды орналастыруүшін құрғақ, суық
желден таса жерге, қыста қоянды жел мен күртік қардан, ал жазда тікелей
түсетін күн сәулесінен қорғайтынағаш немесе бұта сияқты панасы бар жерді
таңдап алған жөн. Үлкен қояндарды көбінесетұрақты ұялары бар жеке торда,
ал көжектерді топтап ұстайтынторлардаөсіру пайдалы

13. Үй қоянынан алынатын өнімдер
Түбітті тұқымнан жылу өткізгіштігі меринос қойыныңең жақсы жүнінен кем
түспейтін жіңішке, жұмсақ түбіт алынып, әр түрлі тоқыма бұйымдары
дайындалады. Жеңіл терісінен аяқ киім, галентерея бұйымдары, құлағы мен
табанынан желім жасалынады.Жүнінен биалай, киім-кешек тоқиды.
Олардың терісінен тон, бас киім тігеді.

14. Қоянның еті дәмді, тез қорырылатындықтанжас балаларға, кәрі
адамдарға және асқазан, бауырауруларына өте пайдалы.
Қоянетінен дайындалған палау.

15. Қоянды өсіру, көбейтужәне оны сатудағы болжамдыесептеулер
Шығыстар:
- Тор сатып алу (құрастыру)-40000-180000 теңгеге дейін;
- Қояндар сатыпалу (20 тал) -60000-80000 теңгеге дейін, аймаққа
байланысты;
- Жем сатыпалу- жылына 100000-500000 дейін (аймаққа байланысты)
Барлығы:жұмыстыңалғашқы жылындағы шығыстар 200000-нан 760000
теңгеге дейін
Табыс:Етін сату-жылына 380 кг 1200-1400 теңге 1 кг (456000-нан 523000
теңгеге дейін жылына)
Бұл санды қайдан?
20 ұрғашы қоянорта есеппен алғанда 10 көжек табады, олардыңәрбірінің
салмағы 1,8-1,9кг. Барлығы 200 қоян, сатылатын жалпы салмағы 380 кг.
Терісін сату-20000 (20 тал әрқайсысы 1000 теңгеден)
Терісі жеңіл, жылы, әдемі болады

16. Қорытынды.
Қорытаайтқанда. Олардыңесту қабілеттері өте жақсы дамыған. Көрумүшесі
мен иіс сезу мүшесі нашар дамыған. Үй қояндары дала қояндарынақарағанда
ұсақтау болып келеді. Олар ін қазып, топ-топ болып тіршілік етеді. Күндіз
індеріне тығылып түнде жайылуға шығады. Сондықтанолардыңартқы
аяқтары нашар дамыған, құлақтары да дала қояндарынақарағанда қысқалау
болыпкеледі. Олардың ерекшеліктері аналығы жылына 5-7 рет көжектейді.
Көжектері көздеріашылмай, өте дәрменсіз, қызылшақа болыптуады.
Мен бұл қояндарды екі мың он алтыншы жылдыңон сегізінші мамырында
өз үйіме әкелдім.Оларды әкелгеніме көп болмасада зерттеу жұмысында
айтылған деректерге толықтай көзімді жеткіздім.Мысалы мұнда қоян
жылына бес –жеті рет көжектейді деп тұр бұл рас олар бір жарым айда бір
көжектейді екен және ұрғашы қоян көжектеудің алдында өз бауырындағы
түбітін жұлып ұя жасайды Мен мұны бірінші рет көргенкезде қатты
таңғалдым. Осы жұмысым бойыншамектепішілік ғылыми жобақорғауда
жүлделі 1орынды иелендім. Бұл жұмыс мені өте ерекше қызықтырды.Бұл
менің 10 айда атқарылған жұмыстарым,сондықтанжұмысымдыәріқарай
түрлендіріп жалғастырғым келеді.
1. Үй қояндарыныңбасқатүрлерімен өзімнің қолымда бар түрлерімен
ортақ түрін қарастырғым келеді.
2. Үй қояндарыныңадам денсаулығынапайдалылығын, медицина
саласындазерттегім келеді және т.б тақырыптарды қарастырғым
келеді.

17. Жер бетіндегі ең алып 15 жануар. Бүгінгіқызық жаңалықтар....
Дариус- әлемдегі ең үлкен үй қояны. Қоянныңсалмағы 22,5 келі, ал бойы
130 см. Оның Джефф атты ұлы әлі кішкене екеніне қарамастан өте жылдам
өсіп келеді.
Жас достарымаайтарым:
үй хайуанаттарының ішінде
үй қояндарын асыраған
ыңғайлы дередім!!!

18. Пайдаланғанәдебиеттер
1.Қазақстандағы жануарлар мен құстар. Алматы кітап 2005ж
2.Энциклопедия
3. Зоология для учителя. А.А.Яхонтов 1995ж
4. Ғаламтордан
5. Шаңырақ. Алматы 1991ж