Mongolin tur erh zuin tuuh lekts.unenchimeg

1. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
ЧИНГЭС ХААНЫ НЭРЭМЖИТ ИХ ЗАСАГ
ИХ СУРГУУЛЬ
МОНГОЛЫН ТӨР, ЭРХ ЗҮЙН ТҮҮХ
ХИЧЭЭЛИЙН ЛЕКЦИЙН ХУРААНГУЙ
/эрх зүйч мэргэжлийн бакалаврын сургалтанд зориулав /
УЛААНБААТАР
2007 ОН
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг

2. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
Монголын төр, эрх зүйн түүх хичээлийн лекцийн хураангуй
2.1 Лекцийн хичээлийн агуулга / I бүлэг /
2.1.1 Удиртгал
2.1.2 Хүннү улсын МЭӨ 209-МЭ 93 он
2.1.3 Сүмбэ улс МЭ 93-Мэ 328 он
2.1.4 Нирун улс МЭ 330-555 он
2.1.5 Түрэг улс МЭ 552-745 он
2.1.6 Уйгар улс Мэ 745-820 он
2.1.7 Кидан улс МЭ 907-1125 он
2.1.8 Монгол нутаг дээр оршин тогтнож байсан Ханлиг улсын төр, эрх зүй VI-XIIзуун
2.1.9 Хамаг Монгол улсын төр, эрх зүй XIII – XII зуун
2.1.10 Их Монгол улсын төр, эрх зүй 1206 -1260 он
2.1.11 Их Монгол улсын төрийн бодлого – Чингэс , Өгөөдэй хаад
2.1.12 Их Монгол улсын төрийн бодлого – Гүюг , Мөнх хаад
2.1.13 Их Монгол улсын төрийн байгуулал
2.1.14 Эрх зүйн онцлог
2.1.15 Гадаад харилцаа
2.1.16 Монгол төрийн бэлэгдэл , түшмэл ёс
2.2 Лекцийн хичээлийн агуулга / II семистр /
2.2.1 Аригбөх , Хубилай хоёрын хаан ширээний төлөөх тэмцэл
2.2.2 Их Юан улсын төрийн бодлого
2.2.3 Их Юан улсын эрх зүйн онцлог
2.2.4 Цагаадайн улс 1223-1526 он
2.2.5 Хүлэгүгийн улс 1256-1303 он
2.2.6 Алтан ордны улс 1236-1502 он
2.2.7 Улс төрийн бутралын үеийн төр эрх зүй 1388-1639 он
2.2.8 Эрх зүйн онцлог

3. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
2.2.9 Манжийн эрхшээлийн үеийн төр, эрх зүй 1639-1911 он
2.2.10 Эрх зүйн онцлог
2.2.11 Олноо Өргөгдсөн Монгол улсын үеийн төр, эрх зүй 1921-1925 он
2.2.12 Эрх зүйн онцлог
2.2.13 Монгол оронд үндсэн хуульт төр тогтоохийн төлөөх тэмцэлийн үеийн төр, эрх зүй
1921-1924 он
2.2.14 Орон нутгийн засаг захиргааны шинэчлэлтүүд 1925-1931, 1931-1960 он
2.2.15 БНМАУ-ын төр, эрх зүй
2.2.16 Монгол улсын төр, эрх зүй 1990 оноос хойш

4. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
1.1.” Монголын төр, эрх зүйн түүх “ хичээлийн лекцийн хураангуй
/ I бүлэг /
Лекц - №1 Удиртгал
Сэдвийн зорилго: Монголын төр эрх зүйн ойлголт , судлах зүйл, судалгааны
аргын талаар онолын цэгцтэй мэдлэг олж авах , уг хичээлийг судлах шаардлага түүний үр
дүнд монголын төр , эрх зүйн тогтолцооны үүсэл , хөгжлийн түүхийг өөрийн орны соёл
иргэншлийн хүрээнд тодорхой авч үзэх бөгөөд өөрийн үзэл баримтлалаа илэрхийлэх
чадвар эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- МЭӨ 3-р зуунаас эдүгээ хүртэл Монгол нутаг дээр оршин тогтнож байсан
улсуудын төр ёсыг уламжлал холбоонд нь нэгэн бүхэл болгон судална.
- Монголын төр , эрх зүйн түүх нь манай нутаг дээр амьдран оршиж ирсэн ястан,
угсаатны эрх зүйн соёл, хууль зүйн орчин хэрхэн бүрэлдэж ирснийг судалдаг.
- Түүхэн - Харьцуулалт арга нь янз бүрийн цаг үед манай орны нутаг дэвсгэр дээр
оршиж байсан улсуудын төр эрх зүйн хөгжлийн ерөнхий зүй тогтоол , бусад орнуудаас
ялгагдах өвөрмөц онцлогийг танин мэдэх боломж олгоно.
- Монголын төр эрх зүйн түүхийг үечлэх нь ерөнхийг тусгайлж , зайлшгүйг
санамсаргүйгээс ялгахад тусалдаг. Монголын төр эрх зүйн түүхийг хүн төрөлхтний болон
монголын түүхийн ерөнхий зарчмууд , мөн уг түүхийн өөрийн нь онцлогийг харгалзан
үечилж болно.
Бие даалтын сэдэв :
1. Монголын төр эрх зүйн түүхийн судлагдахуун
2. Монголын төр эрх зүйн түүхийг судлах аргууд
3. Монголын төр эрх зүйн түүхийн үечлэлүүд
Лекц - №2 Эртний улсуудын төр, эрх зүй - Хүннү улс МЭӨ209 - МЭ93 он
Сэдвийн зорилго: Монгол нутаг дээр төр хэрхэн үүсэж бий болсон, Хүннү улс
яагаад анхны төрт улс болсон хэв хуулийг судлан мэдэж энэ талаар цэгцтэй онолын
мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- Хүннү нар Монгол нутаг дээр МЭӨ YI зууны үед оршин амьдарч байсан эртний
аймгуудын нэг юм. Хүннү нарын төр улсаа байгуулсан цадиг түүх нь монголын төр ёс эрх
зүйн хөгжлийн анхны үр хөврөл , улбаалан дэвжих хөрс дэвсгэр болж өгдөг.
- МЭӨ 209 онд Хүннүгийн хаан ширээнд заларсан Маодунь бол анхын төрт улсыг
эмхлэн бүрдүүлсэн түүхт хүн юм. Хүннүгийн төр ёс нь хаан эзэн – Шаньюйн сүр хүчин
доор овог аймгууд нэгдэн, түшмэл ёс, цэрэг засаг захиргааны хуваарь, хүч хэрэглэх

5. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
байгууллага – цэрэг арми үүсэн бүрэлдэж , ард нийтийн хурал – Эе ноёлох язгууртны
явцуу хуралдаанаар солигдон , овгийн заншилын хэм хэмжээний суурин дээр эрх зүй
төлөвшин тогтож эхэлснээр тодорхойлогдоно.
- Хуралдаан : Хүннүгийн төрийн үйл ажиллагааны нэг хэлбэр бол хуралдаан
юм. Хүннүд их, бага гэсэн хоёр хуралдаан байжээ.
Бие даалтын сэдэв :
1. Монгол нутаг дээр эртний улсууд бүрэлдэн тогтсон нь
2. Овгийн байгуулалын задрал төр үүсэхэд хэрхэн нөлөөлсөн нь
3. Хүннү улсын үүсэл гарал
4. Шаньюйгийн эрх үүрэг
5. Их , бага хуралдааны эрх үүрэг
6. Хүннү улс мөхсөн нь
Лекц -№3 Сүмбэ улс МЭ93 - МЭ328 он
Сэдвийн зорилго: Сүмбэ улсын үүсэл гарал, хэв хуулийг судлан мэдэж Хүннү
улсаас ялгагдах ахиц дэвшилийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны
зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- Хүннү улс МЭ 93 онд мөхөж , оронд нь Сүмбэ улс гарч ирсэн байна.
- Энэ улс МЭ II – IV зууны үед оршин тогтнож , Сүмбэ улсыг үндэслэн байгуулагч
нь Таньшихуай /136-181/ юм.
- Төрийн бодлого: Гадны довтолгооноос сэргийлэх , гадны улс орон руу довтолж
газар нутгаа тэлэх зорилготой зохион байгуулалттай байсан.
- Хуралдаан: Сүмбэ улсад хуралдаан нь овгийн ардчилалын шинж чанараа бүрэн
алдаж , ноёлогч язгууртны хуралдаан болон цэгцэрсэн бололтой. Хуралдаан нь зарим үед
маш ширүүн тэмцлийн дунд болдог байжээ.
- Хууль цааз Сүмбэ улсын ард түмэн хуулийг хүндлэн үзэх шударга үнэн хууль
цаазтай байхыг шаарддаг байжээ.
Бие даалтын сэдэв :
1. Сяньби гэдэг нэрний учир
2. Сүмбэ , Сяньби , Тоба улсуудын ялгаа
3. Сүмбийн төрийн байгуулал
4. Эрх зүйн онцлог
5. Цэргийн зохион байгуулалт
6. Сүмбэ улс мөхсөн нь

6. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
Лекц -№4 Нирун улс МЭ 330 – МЭ 555 он
Сэдвийн зорилго: Нирун улсын үүсэл гарал, хэв хуулийг судлан мэдэж Хүннү,
Сүмбэ улсаас ялгагдах ахиц дэвшилийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч
судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- Нирун улс бол Хүннү, Сүмбэ улсын дараа өдгөөгийн Монгол улсын нутаг дэвсгэр
дээр төвлөн тогтож, тэдний төрт ёс, хууль цаазны хэм хэмжээг шууд залгамжлан авсан
монгол угсаатны эртний улс юм. Энэ улс МЭ 330 – 555 оны үед оршин тогтнож,
Мугуйлюйн хүү Чаругуй үндэслэн байгуулсан гэдэг .
- Нирун улс бол засаглалын хувьд хаант улс байсан. Төрийн гадаад дотоод бүхий л
хэргийг хаан өөрөө мэдэн шийдэж шаардлагатай гэж үзвэл түшмэдийн хуралдайг
хуралдуулан саналыг нь сонсдог байжээ.
- Их хуралдайг жилд 2-3 удаа хуралдуулж төрийн хэргийг хэлэлцүүлэн шийдвэрийг
нь хаан гаргана.
- Түүх эрх зүйн тулгар бичгүүдэд Нируны хуулийн талаар тун хомс үлджээ. Нирун
улс нь нүүдэлчидийн хэв хуулийг өвлөн үргэлжлүүлж , өөрийн төрийн онцлогийг тусган
хөгжүүлжээ.
Бие даалтын сэдэв :
1. Нирун гэдэг нэрний учир
2. Хаан ширээг үе залгамжлах ёс тогтсон нь
3. Нируны төрийн байгуулал
4. Эрх зүйн онцлог
5. Хуралдайн эрх үүрэг
6. Цэргийн зохион байгуулалт
7. Нирун улс мөхсөн нь
Лекц -№5 Түрэг улс МЭ552 - МЭ745 он
Сэдвийн зорилго: Түрэг улсын үүсэл гарал, хэв хуулийг судлан мэдэж Хүннү,
Сүмбэ, Нирун улсаас ялгагдах ахиц дэвшилийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч
судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм. Түрэг улсаас эхлэн харь
угсаатай улсууд оршин тогтож , тэдний эрх зүйн онцлогийг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Монгол нутагт түрэг угсааны аймгуудийн байгуулсан анхны улс нь түрэгийн
түрүү үеийн хаант улс юм. Тэд 555 онд Их нируныг мөхөөн, Орхон голын сав газрын
товлон нутаглаж, төв ба дундад азийн зарим улсыг эзлэн авч эзэнт гүрэн байгуулсан
байна.

7. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
- Их Нирун улс 550 онд Түрэгчүүдэд цохигдон мөхжээ. Үүнээс хойш эдүгээгийн
Монгол нутаг дээр Түрэгийн угсааны хаант улсууд болох Түрүү Түрэгийн хаант улс /МЭ
552-630 / , Түрэгийн хожуу хаант улс /МЭ 7-р зууны 90-д оноос 745 /, Уйгарын хаант улс
Хиргисийн хаант улс зэрэг хамаарна.
- Шүүгч нар гол төлөв заншлын эрх зүйн хэм хэмжээг баримтлан, хэрэг зарга
шийтгэх боловч, бас хааны зарлигаар тогтоосон хатуу хуулийг мөрдөж байжээ.
-“Дархан” хэмээх түшмэл алба татвар хураах эрхйг тэмдэг-алтан зэвтэй сум авч
явдаг байжээ. “Дархан” гэдэг цолоор эхлээд төр улсад зүтгэж, гавъяа байгуулсан
хүмүүсийг шагнаж, тэднийг аливаа алба татвараас хэтрүүлдэг журамтай байснаа сүүлдээ
алга татвар хураадаг түшмэлийг нэр болон хувирсан бололтой.
Бие даалтын сэдэв :
1. Түрэг гэдэг нэрний учир
2. Хаан ширээг үе залгамжлах 2 ёс тогтсон нь
3. 530 онд баруун зүүн гэж хоёр хуваагдсан нь
4. Төмөрчидийн бослого
5. Эрх зүйн онцлог
6. Хуралдайн эрх үүрэг
7. Цэргийн зохион байгуулалт
8. Түрэг улс мөхсөн нь
Лекц -№6 Уйгар улс МЭӨ 745-820 он
Сэдвийн зорилго: Уйгар улсын үүсэл гарал, хэв хуулийг судлан мэдэж Хүннү,
Сүмбэ, Нирун, Түрэг улсаас ялгагдах ахиц дэвшилийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж
авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм. Түрэг улсаас эхлэн
харь угсаатай улсууд оршин тогтож , тэдний эрх зүйн онцлогийг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Уйгарууд МЭ 744 онд Пейлогийн удирдлагын дор Түрэгчүүдийн эсрэг бослого
гарган 745 онд Түрэгийн хаант улсын цэргийг бут цохин Уйгар улсыг байгуулсан.
- Уйгар нь хаант улс байсан. Уйгар улсын хаан угсаа залгамжилж , Кутүлэг Билгэ
хэмээх цол хэрэглэж байв.
- Уйгар аймгууд өөр, өөрийн зонхилогч, тэргүүлэгчдийг сонгон цэрэг, захиргааны
бүх хэргийг эрхлүүлдэг байжээ. Хаант улсын үед цэрэг нь нэгдмэл захиргаа, зохион
байгуулалтад орсон байна.
- Хааны дараа тунтук, эльтебер, дархан зэрэг олон сайд түшмэд байсан байна Уйгар
улс дээд шүүгч, заргачтай байж төрийн тусгай түшмэл ажиллаж, байцаах, шийтгэх үйл
ажиллагааг эрхэлж байжээ. Энэ нь гэмт хэрэг, ял шийтгэл байж, шүүн таслах ажиллагаа
явагдаж байсныг харуулж байна.
Бие даалтын сэдэв :
1. Уйгар гэдэг нэрний учир

8. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
2. Хаан ширээг үе залгамжлах ёс тогтсон нь
3. Эрх зүйн онцлог
4. Хуралдайн эрх үүрэг
5. Цэргийн зохион байгуулалт
6. Уйгар улс мөхсөн нь
7. Уйгар Киргизийн дайн
8. Киргизийн эрх зүйн онцлог
Лекц -№7 Хятан / Кидан / улс МЭ 907- 1125 он
Сэдвийн зорилго: Кидан улсын үүсэл гарал, хэв хуулийг судлан мэдэж Хүннү,
Сүмбэ, Нирун, Түрэг, Уйгар, Киргиз улсаас ялгагдах ахиц дэвшилийн талаар цэгцтэй
онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Түрэг улсаас эхлэн харь угсаатай улсууд оршин тогтож , тэдний эрх зүйн онцлогийг
судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Зүүн өмнөд Монгол, умарт Хятадын нутаг дээр 200 гаруй жил оршин тогтнож,
Төв болон Дорнод азийн орнуудын соёл тогтнож, эрх зүйн хөгжилд томоохон нөлөө
үзүүлсэн улс бол Кидан ( 917-1125он) юм.
- 745онд Кидан нарын дотор нийгэм-улс төрийн томоохон өөрчлөлт гарсан байна.
Энэ нь Киданд төр ёс, эрх зүй гүнзгийрэн хөгжиж байсны нотолгоо юм. Энэ үеэс
холбооны тэргүүлэгчидийг 3 жилээр сонгох ёс тогтжээ.
- Амбагян хаан Киданы уламжлалт 8 аймгийг үндэс болгож улсаа Тайян Кидан
буюу Их Кидан хэмээн нэрлэж, аймгуудын холбооны зохион байгуулалтыг өөрчлөн ,
төрийн зохион байгуулалтанд шилжүүлж нэлээд өөрчлөлт хийсэн.
- Амбагян хаан эрх мэдлээ бэхжүүлэх газар нутгийг өргөтгөх, аж ахуй соёлыг
хөгжүүлэх 8 бодлого боловсруулан түүнээ хэрэгжүүлэхийн тулд нэлээд арга хэмжээ авсан.
- Их гүрэнд төрөөс тогтоосон хууль цааз болон заншилыг эрх зүй, эрх зүйн
хөгжилийнх нь эх сурвалжийг бүрдүүлж эдгээрэс хууль цааз нэлээд байр суурь эзлэж
байсан
Бие даалтын сэдэв :
1. Кидан гэдэг нэрний учир
2. Хар Кидан гүрэн оршин тогтсон нь
3. Эрх зүйн онцлог
4. Хууль , дүрэм , журамын онцлог
5. 8 төрлийн бодогын зорилт
6. Хуралдайн эрх үүрэг
7. Цэргийн зохион байгуулалт
8. Кидан улс мөхсөн нь
Лекц -№8 Монгол нутаг дээр оршин тогтнож байсан Ханлиг аймгуудын
төр, эрх зүй VI –XII зуун

9. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
Сэдвийн зорилго: Монгол нутаг дээр оршин тогтнож байсан аймгуудын холбоо,
ханлиг улсын үүсэл гарал, хэв хуулийг судлан мэдэж эртний улсуудынхаас ялгагдах ахиц
дэвшилийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг
ашиглах чадварыг эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх зүйн онцлогийг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Монгол улсын төрийн түүхийн нэн өвөрмөц онцлог бүхий түүхэн зурвас үеийг IX
-XII үеийн Монгол аймаг ханлигуудын төрийн түүх хамардаг билээ.
- VI-XI зууны монгол нутаг дээр эртний улсууд байгуулагдан тэдний төр ёсыг ямар
нэг хэмжээгээр өвлөн залгамжилж, жижиг хант улс буюу ханлиг улсын хэлбэрээр оршин
тогтнож эхэлсэн.
- XI-XII зууны үед Монгол нутаг дээр оршин тогтнож байсан монгол угсааны
ханлиг, аймгуудын төр ёсны шинж улам тодрон товойж Хамаг Монгол улс, Хэрэйд,
Найман, Онгуд, Хонхирад зэрэг харьцангуй бие даасан байдалтай томоохон ханлиг
аймгууд хүчирхэгжин гарч иржээ.
- Ханлиг улс өөр хоорондоо улс төр, эдийн засаг харилцаатай бөгөөд эл харилцаа нь
тэдгээрийн хаад, тэргүүн нар анд бололцох, цусан өшөө нэхэх, ураг барилдах, элчин зарах
зэргээр илэрч байв.
Бие даалтын сэдэв :
1. Аймгуудын холбооны үүсэл гарал
2. Ханлиг улсын үүсэл гарал
3. Аймгуудын холбоо ба Ханлиг улсын төрийн байгуулал
4. 8 цэргийн зохион байгуулалт
5. Хуралдайн эрх үүрэг
Лекц -№9 Хамаг Монгол улсын төр, эрх зүй XII -XIII зуун
Сэдвийн зорилго: Монгол нутаг дээр оршин тогтнож байсан аймгуудын холбоо,
ханлиг улсын үүсэл гарал, хэв хуулийг судлан мэдэж эртний улсуудынхаас ялгагдах ахиц
дэвшилийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг
ашиглах чадварыг эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх зүйн онцлогийг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Хамаг Монгол улс нутгаа эртний уламжлал ёсоор баруун, зүүн, төв гар болгон
хувааж, цэрэг захиргааны зохион байгуулалтыг удирдлага болгож байжээ.
- Хамаг монголын хаадын Алтан улстай харилцахдаа үндсэн 3 зорилго
Хамаг Монгол улс бол хаант засаглалтай улс байсан. Хамаг Монгол улсын анхны хаан
бөгөөд үүсгэн байгуулагч нь Хабул хаан юм.
- Хамаг монголыг захирах эрх Хабулаас Амбагайд шилжсэн.
- Хамаг монголыг захирах эрх Амбагайгаас Хотулад шилжсэн.

10. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
- Хамаг монголыг захирах эрх Хотулаас Есүхэй баатарт шилжсэн.
- Хамаг монголыг захирах эрх Есүхэйгээс Тэмүүжинд шилжсэн.
Бие даалтын сэдэв :
1. Аймгуудын холбоо ба Ханлиг улсаас Хамаг Монгол улс
байгуулагдсан нь
2. ХМУ-ын хаадын төрийн бодлого
3. Алтан улсын зүгээс Хамаг Монгол улсалд явуулсан бодлого
4. Татар , Хамаг монголын харилцаа
5. Эрх зүйн онцлог
6. Цэргийн зохион байгуулалт
7. Хуралдайн эрх үүрэг
Лекц -№10. Их Монгол улсын төр, эрх зүй 1206 -1260 он
Сэдвийн зорилго: Их Монгол улсын үеийн төр, эрх зүйн онцлог, Чингэс хааны
төрийн бодлого ,Хамаг Монгол улсын хаадын төрийн бодлогын үргэлжлэл болсон.
Монголын төр, эрх зүйн түүх хэв хуулиас бичмэл хууль руу шилжин орсон, Их Засаг
хуулийг судлан мэдэж өмнөх үеийн түүхээс ялгагдах ахиц дэвшилийн талаар цэгцтэй
онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Энэ үед гарсан эрх зүйн онцлогийг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Их Монгол улс байгуулагдах урьдач нөхцөл ,
- Их Монгол улсыг байгуулах 2 шатны үйл явц
- 1206 оны Их хуралдай
- 1189-1206 он хүртэлх Тэмүүжины хийсэн аян дайн
Бие даалтын сэдэв :
1. Тэмүүжин Хамаг Монгол улсын хаан болсон нь
2. Их Монгол улс байгуулагдах гадаад ба дотоод хүчин зүйлс
3. Тэмүүжин 1189 , 1206 онд Чингэс цолыг авсаны ялгаа
Лекц - №11. Их Монгол улсын хаадын төрийн бодлого
Сэдвийн зорилго: Их Монгол улсын үеийн төр эрх зүйн онцлог, Чингэс хаан ба
түүний залгамжлагчидын төрийн бодлого , тэдний Их Монгол улсын төр эрх зүйн
түүхэнд хийсэн шинэчлэлүүд , Их Засаг хуулийг хэрхэн хэрэглэж байсныг судлан мэдэж
өмнөх үеийн түүхээс ялгагдах ахиц дэвшилийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч
судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх зүйн
онцлогийг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :

11. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
- Их Монгол улсын Чингэс хаан төрийн бодлого, эрх зүйн шинэчлэлтүүд /1162-
1227 он / Чингэс хаан нэгдсэн Монгол улсыг байгуулсаны дараа өөрийн улсад явуулах
төрийн бодлогуудаад хэрэгжүүлэн явуулж эхэлсэн .
- Өгэдэй хааны төрийн бодлого /1187-1241/
Чингэс хааныг тэнгэрт хальсаны дараа түүнийг залгамжилсан Өгөөдэй, Гүюг, Мөнх
хаадын үеийн Монголын төр, эрх зүйн түүх нь 1227-1260 он буюу 30 гаруй жилийг
хамарсан өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогтой байсан. Эзэн хаан их Чингэсийн байгуулсан Их
Монголыг бэхжүүлэн хөгжүүлэх, түүний гадаад дотоод бодлогыг залгамжлан
үргэлжүүлэх, нийгэм улс төр, эдийн засаг, хууль цаазын амьдралд энэ шинэ үеийн нөхцөл
байдалд нийцсэн өөрчлөлт хийх явдал Чингэсийн дараах үеийн хаадын өмнө тулгарсан
зорилт болсон.
Бие даалтын сэдэв :
1. Тэмүүжин Хамаг Монгол улсын хаан болсон нь
2. Чингэс хааны хийсэн шинэчлэлтүүд
3. Өгөдэй хааны хийсэн шинэчлэлтүүд
4. Өгөдэй хааны хийсэн 4 сайн , 4 муу үйлэнд анализ хийнэ.
Лекц - №12. Их Монгол улсын хаадын төрийн бодлого
Сэдвийн зорилго: Их Монгол улсын үеийн төр эрх зүйн онцлог, Чингэс хаан ба
түүний залгамжлагчидын төрийн бодлого , тэдний Их Монгол улсын төр эрх зүйн
түүхэнд хийсэн шинэчлэлүүд , Их Засаг хуулийг хэрхэн хэрэглэж байсныг судлан мэдэж
өмнөх үеийн түүхээс ялгагдах ахиц дэвшилийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч
судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх зүйн
онцлогийг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Өгөдэй хаан гэнэт нас барсны дараа Монгол гүрний дотор хан ширээ булаацалдах
тэмцэл хямрал явагдсан.
- Туркина хатан хэсэг ноёдыг хуралдуулан хаан ширээ өргөмжлөх асуудлыг
хэлэлцүүлж Уг хуралдайгаас тодорхой шийдвэр гаралгүй төрийн хэргийн Туркина хатанд
хамааруулахаар тогтжээ.
- Туркина хатан 4 жил гаруй хугацаанд төр барьж ноёл, түшмэдүүд дургүйцэн
аргагүйн эрхээр өөрийн хүү Гүюгээ дэмжин хаан ширээнд өргөмжилсөн байна.
- Гүюг нас барсаны дараа Их Монгол улсын хаанд хэнийг өргөмжлөх талаар нэлээд
ширүүн маргаан тэмцэл өрнөжээ
- Чингэс хааны үр ач нараас хамгийн ахмад нь болох Бат төрийн хэргийг түвшин
байлгахын тулд хаан тодортол Гүюг хааны хатан Огул Хамишийн зөвөлгөөгөөр төрөө зас
хэээсэн учир Огул Хамиш хатан 3 жил 3 сар орчим хаан ширээг барьсан.
- Батын ордонд болсон хуралдайд оролцогсод Мөнхийг хаан ширээнд суулгахаар
тогтжээ. Ингэж Их Монгол улсын 4-дэх хаанаар Мөнх суусан .

12. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
Бие даалтын сэдэв :
1. Туркина хатны төрийн бодлого
2. Гүюг Их Монгол улсын хаан болсон нь
3. Гүюг хааны хийсэн шинэчлэлтүүд
4. Огул Хамиш хатны төрийн бодлого
5. Мөнх хаан болсон нь
6. Мөнх хааны хийсэн шинэчлэлтүүд
7. Мөнх хааны дараах хаан ширээний төлөөх тэмцэлүүд
Лекц -№13. Их Монгол улсын төрийн байгуулал
Сэдвийн зорилго: Их Монгол улсын үеийн төр, эрх зүйн онцлог, Чингэс хаан ба
түүний залгамжлагчидын төрийн байгуулал, тэдний Их Монгол улсын төр, эрх зүйн
түүхэнд хийсэн шинэчлэлүүд, Их Засаг хуулийг хэрхэн хэрэглэж байсныг судлан мэдэж
өмнөх үеийн түүхээс ялгагдах ахиц дэвшилийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч
судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх зүйн
онцлогийг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Монголын нэгдсэн улсын төрийн байгуулалын бүтцэд Хуралдай хэмээх ноёдын
чуулган чухал байр суурь эзлэж байсан. Хуралдай бол Монголын эгдсэн улсын хаад
ноёдын хуран чуулах гол хэлбэр төрийн чуулган юм .
- Монголын нэгдсэн улсын төрийн зохион байгуулалтанд сэцдийн зөвлөл орно.
Сэцдийн зөвлөл нь сонгуулийн бус байгууллага юм. Сэцдийн зөвлөллд хааны саналаар
томилсон тодорхой хэсэг, зэрэг цол бүхий хүмүүсээс бүрдэнэ. Сэцдийн зөвлөл нь их
хуралдайгаас ялгагдах хэд хэдэн онцлогтой.
- Монголын нэгдсэн улсын засаг захиргааны хуваарь Хүннү улсын үеэс уламжлан
аравтын тогтолцоонд үндэслэсэн .
- 1206 онд Монголын нэгдсэн улсыг байгуулсаны дараа чербиг уламжлан үлдээж ,
төрийн түшмэлийн тогтолцоонд тодорхой байр суурь эзлүүлэн бэхжүүлжээ.
- Чингэс хаан цэргийн жанжинуудынхаа хамт хаант улсын цэргийн номлол ,
стратеги , тактик , цэргийн зохион байгуулалт , цэргийн сахилгын үндэсийг боловсруулж
хэрэгжүүлсэн .
Бие даалтын сэдэв :
1. Төрийн сайд нарын үүрэг , эрх хэмжээ
2. Ордны албатууд гэж хэн бэ
3. Төрийн байгуулалд Чербигийн эзлэх байр суурь
4. Цэргийн зохион байгуулалтын онцлог
Лекц -№14. Их Монгол улсын эрх зүйн онцлог
Сэдвийн зорилго: Их Монгол улсын үеийн төр эрх зүйн онцлог, Чингэс хаан ба
түүний залгамжлагчидын төрийн байгуулал, тэдний Их Монгол улсын төр, эрх зүйн

13. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
түүхэнд хийсэн шинэчлэлүүд , Их Засаг хуулийг хэрхэн хэрэглэж байсныг судлан мэдэж
өмнөх үеийн түүхээс ялгагдах ахиц дэвшилийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч
судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх зүйн
онцлогийг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Монгол нутаг дээр төвлөрсөн хүчирхэг төр байгуулагдаж хөгжилийнхөө шинэ үед
дэвшин орсноор үндэсний эрх зүйн тогтолцоо үүсэх нь нийгмийн зорилт болж улмаар
нийгэм улс төр эдийн засаг оюун санааны бодит нөхцөл бий болсон. Ингэхдээ анхны төр
улсын үеэс Хүннү , Сүмбэ , Нирун зэрэг эртний улсуудын үед үүссэн эрх зүйн
уламжлалыг өвлөн шингээж Монголын нэгдсэн улсын эрх зүйг бүрдүүлсэн.
- Их засаг их хуулийн агуулга , үзэл санаа, ач холбогдол
- Хууль цаазаар бэхжүүлсэн хэм хэмжээний гол нь хүн амаас газар нутагаа
хамгаалах , ашиглах , аж байдлын харилцааг шинэ нөхцөлд нийцүүлэн төлөвшүүлж үр
ашигтай зан үйлийг нэвтрүүлэн хэвшүүлэхэд чиглэгдэж байсан.
- Ийнхүү 13-р зууны эхэнд монгол оронд бүрэлдэн хөгжсөн эрх зүйн харилцаа
нийгэм төрийн олон талт асуудлыг хамарсан өргөн агуулгатай байсан нь Монголын
нэгдсэн улсын эрх зүйн бүтэц , агуулга нь үйлчлэх хүрээ цаг хугацаанд нөлөөлөх чухал
хүчин зүйл болсон.
Бие даалтын сэдэв :
1. Өмнө хэрэглэгдэж байсан хэв хуулиудын онцлог
2. Их засаг хуулинд зан заншилын хэм хэмжээг тусгасан нь
3. Их засаг хуулин дах байгал орчиныг хамгаалах заалтууд
4. Их засаг хуулин дах ялын төрлийн ангилал
Лекц -№15. Гадаад харилцаа
Сэдвийн зорилго: Их Монгол улсын үеийн төр эрх зүйн онцлог, Чингэс хаан ба
түүний залгамжлагчидын гадаад бодолгын онцлог , тэдний эзлэгдсэн орнуудад явуулсан
эрх зүйн шинэчлэлүүд , Их Засаг хуулийг хэрхэн хэрэглэж байсныг судлан мэдэж өмнөх
үеийн түүхээс ялгагдах ахиц дэвшилийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч
судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- Монгол оронд гадаад харилцаа бүр Монгол нутаг оршин тогтнож байсан эртний
улсуудын үеэс эхлэн үүссэн уламжлалтай . Монголын нэгдсэн улс байгуулагдахын өмнөх
үед Монгол аймгууд дор дороо биеэ дааж харь орнуудтай харилцаж байснаас гадна өөр
хоорондоо харилцаж байжээ.
- Хаадын байлдан дагуулал
- Дипломат ёс , элчин харилцаа

14. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
- Монголын нэгдсэн улс байгуулагдахын өмнө анд бололцох ёс дэлгэрч улмаар улс
төр , цэргийн холбоо , эвслийн шинжтэй болон хувирч байсан.
- Гадаадтай харилцах эрхийг хаан барьж , дипломат харилцааны хэргийг гагцхүү
хааны нэрийн өмнөөс явуудлаг байсан.
Бие даалтын сэдэв :
1. Их Монгол улсын гадаад харилцааны онцлог
2. Их Монгол улсын хаадын өрнө рүү хийсэн байлдан дагуулал
3. Их Монгол улсын хаадын дорно руу хийсэн байлдан дагуулал
4. Элчин харилцааны хөгжил
5. Дипломат ёсны үүсэл
Лекц -№16. Монгол төрийн бэлэгдэл , түшмэл ёс
Сэдвийн зорилго: Монгол нутагт оршин тогнож байсан эрний улсуудын үеэс
эхлэн Их Монгол улсын үеийг хүртлэх монгол төрийн бэлэгдэл түшмэл ёсны онцлогыг
судлан мэдэж энэ талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг
ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- Монголын төрийн түүхэн дэх эртний улсуудын үед төрийн гол бэлэгдэл нь
тухайн улсын эзэн хаан өөрөө болдог байсан.
- Мөн эзэн хаан өөрийн бүрэн эрх мэдлийг төрийн хаш цагаан тамгаар
баталгаажуулснаар улс оронд түүний зарлиг тушаалын даган мөрдөж эхэлдэг .
- Түшмэл ёс нь тухайн нийгэмд зонхилох үүрэг бүхий язгууртнуудын тохоон
томилох зарчим дээр тулгуурлан явагдана .
- Монголын нэгдсэн улс тусгаар тогтнол , бүрэн эрх , гадаад дотоод бодлого ,
хүчирхэг шинж чанараа илэрхийлсэн төрийн бэлэгдэлтэй байсан. Монголын нэгдсэн улсад
цагаан, хар , алаг сүлд туг байсан.
Бие даалтын сэдэв :
1. Эртний улсуудын үеийн төрийн бэлэгдэл , түшмэл ёс
2. Ханилаг улс , аймгуудын холбооны үеийн төрийн бэлэгдэл
3. Их Монгол улсын цагаан, хар , алаг сүлдний учир юуг бэлэгддэг
тухай
4. Төрийн тахилга , тайллага
2. Монголын төр, эрх зүйн түүх хичээлийн лекцийн

15. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
агуулга / II семистр /
Лекц -№1 Их Юан улсын төр эрх зүй
Сэдвийн зорилго: Их Монгол улсаас Их Юан гүрэн байгуулагдах зурвас үед
монголын язгууртануудын дунд хаан ширээ , эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл хөдөлгөөнүүд
гарсаар байсан нь тухайн үеийн нийгэмд байсан нийтлэг үзэгдэл бөгөөд энэ тараалх
цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг
эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх зүйн онцлогийг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Их Монгол Улсын Мөнх хаан тэнгэрт хальсаны дараа улс төр , эдийн засаг , хаан
суудлын төлөөх тэмцэл өрнөх шинжтэй болсон.
- Их Монгол Улсын хаан суудлын төлөөх тэмцэл Өгөөдэй , Гүюг , Мөнх хаадыг
тэнгэрт хальсаны дараагаар Өгөөдэй , Тулуйн угсааны “Алтан ураг”-ийнхны дунд хаан
суудлын төлөөх тэмцэл явагдаж эхэлсэн .
- Тэмүүжин Чингис далай хааны “Алтан ураг”-ийн дунд хаан суудлын төлөөх
тэмцэл хөдөлгөөн Мөнх хааныг таалал болсоны дараагаар Тулуйн хоёр хүү болох Хувилай
, Аригбөх хоёрын хооронд улам хүчтэй өрнөх болсон .
- Монгол орон 1260 онд хоёр их хурал хуралдаж , хоёр хаан сууж , хоёр нийслэл
бий болсон.
- Хубилай , Аригбөх хоёр хаан ширээний төлөө 1260-1265 онуудад 3 удаа дайн
тулаан хийж Хубилай ялсан.
Бие даалтын сэдэв :
1. Энэ үед болж байсан бусад хаад ноёдын тэмцэл хөдөлгөөнүүд
2. 1260 оны 2 их хуралдайн түүхэн нөхцөл байдал , шинж
3. Хубилай , Аригбөх хоёр хаан ширээний төлөө дайн тулаан
4. Их Юан гүрэн байгуулагдах урьдач нөхцөл
Лекц -№2 ИЮУ-ын төрийн бодлого
Сэдвийн зорилго: Их Юан гүрэн байгуулагдсан түүхэн нөхцөл шалтгаан , Юан
гүрний хаадын төрийн бодлогын тараах цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны
зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх зүйн онцлогийг
судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Хубилай хаан төрийн бодлого
- Хос ёсны бодлогын агуулга
- Хубилай хааны төр засах хөтөлбөр буюу арван буянт номын цагаан түүх төрийн
бодлогын үндэс төрийн их хаан, төрийн албан хаагчид, шашны мяндагтангуудын эрдэм
чадал тэдгээрийн баримталвал зохих албан ёсны хэм хэмжээ, тэдгээр албан

16. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
тушаалтнуудын үйлдсэн аливаа гэмт үйлдэлд оногдуулах ял шийтгэлийн хэлбэр зэргийг
тусгасан нь эрх зүйн гол эх сурвалж юм.
- Монгол Юан улс нь төрийн хэлбэрийн хувьд хэмжээгүй эрхт хаант засаглалтай
байжээ. Хаан дээд эрх мэдлийг эдэлнэ. Дээд байгуулага нь төвлөрүүлэн засах яам төрийн
хэргийг эрхэлнэ.
Бие даалтын сэдэв :
1. Хубилай хааны хос ёсны бодлогыг өмнөх үеийн төрийн бодлогуудтай
харицуул
2. Юан улсын төрийн байгуулал
3. Юан гүрний төрийн яамдын эрх үүрэг
Лекц -№3 ИЮУ-ын эрх зүйн онцлог
Сэдвийн зорилго: Их Юан гүрний эрх зүйн онцлог, шинэчлэлтүүдийн тараах
цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг
эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх зүйн онцлогийг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Юан гүрэнд төр ёс гүнзгийрэн бэхжихийн хирээр эрх зүйн хөгжил
харьцангуй өндөр түвшинд хүрсэн байна.
- Юан улсын нэвтэрхий хууль .Энэ нь 1322 оноос өмнө Их хааны соёрхон
баталсан хууль зарлигийн эмхэтгэл юм .
- Юан Улсын хууль цаазын бичиг . Энэ хуулийг 1271 оны орчим зохион
боловсруулж баталсан .
- Ертөнцийг засах магад хууль . Энэ хуулийн эх нь “ Хаан төрийн ертөнцийг засах
магад хууль “ нэртэй байсан.
Бие даалтын сэдэв :
1. Дээрх хууль цаазын эх сурвалжууд дээр ажиллах
2. Эдгээр бусад Юан гүрний эрх зүйн эх сурвалжууд
Лекц -№4 Эзэнт гүрний үеийн төр, эрх зүй
Сэдвийн зорилго: Их Монгол улсаас хойш Эзэнт гүрний үе хэрхэн бий болсон ,
Цагаадайн улсын онцлог , хийгдсэн шинэчлэлтүүдийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж
авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх
зүйн онцлогийг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Цагаадайн улс үүсэн бий болсон нь 1223 – 1526
- Төрийн бодлого , төрийн байгуулалын шинж

17. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
- Хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлого ба аян дайнууд
- Эрх зүйн онцлог
- Дундад Азийн зарим хотыг сэргээн босголоо. Бухар зэрэг хотууд 1240-өөд он
гэхэд цэцэглэн хөгжих болжээ. Жувейни Бухарыг лалын ертөнцөд урьд өмнө байгаагүй
хөгжилтэй хот гэж хэлж болно.
Бие даалтын сэдэв :
1. Цагаадайн улсын хаадын угсаа залгамжлал
2. Нийгэм эдийн засгийн шинэчлэлтүүд
3. Цагаадайн улс дах шашины талаарх үзэл баримтлал
Лекц №5 .Хүлэгүгийн улс 1256-1303 он
Сэдвийн зорилго: Их Монгол улсаас хойш Эзэнт гүрний үе хэрхэн бий болсон ,
Хүлэгүгийн улсын онцлог , Цагаадайн улсаас ялгагдах ялгаа хийгдсэн шинэчлэлтүүдийн
талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах
чадварыг эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх зүйн онцлогыг судлан мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Хүлэгүгийн улс бий болсон нь , Ил хаад нь Монголын эзнт гүрний үед Монголын
их хааны хараат байж, Мөнх хааны бодлогыг тусган, төрийн бодлого, үйл ажиллагаагаа
явуулдаг байсан
- Төрийн бодлого , төрийн байгуулалын шинж
- Эрх зүйн онцлог
- Хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлого ба аян дайнууд
- Монголын Ил хаант улс нь Шеих Хасан Кучук 1335-1343 хаанаас хойш хүчин
чадал нь доройтсоор 1353 онд мөхжээ.
Бие даалтын сэдэв :
1. Хүлэгүгийн улсын хаадын угсаа залгамжлал
2. Ил Хант улс гэж нэрлэгдэх болсоны учир
3. Нийгэм эдийн засгийн шинэчлэлтүүд
4.Хүлэгүгийн улс дах шашины талаарх үзэл баримтлал
Лекц №5 .Алтан ордны улс 1236- 1502 он
Сэдвийн зорилго: Их Монгол улсаас хойш Эзэнт гүрний үе хэрхэн бий болсон,
Алтан ордны улс онцлог, Цагаадайн улс, Хүлэгүгийн улсаас ялгагдах ялгаа , хийгдсэн
шинэчлэлтүүдийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол

18. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх зүйн онцлогийг судлан
мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- Алтан ордны улсын онцлог , хаадын угсаа залгамжлал Цагаадайн улс ,
Хүлэгүгийн улсаас ялгагдах нь
- Төрийн бодлого , төрийн байгуулалын шинж
- Эрх зүйн онцлог шинж
- Хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлого ба аян дайнууд
- 1357-1380 он хүртэл Алтан ордны улсад улс төрийн хямрал болсон нь
Бие даалтын сэдэв :
1. Алтан ордны улсын хаадын угсаа залгамжлал
2. Зүчийн улс Алтан ордны улс болсон нь
3. Эздэгдсэн орнуудад явуулж байсан татварын бодлогын онцлог
4. Нийгэм эдийн засгийн шинэчлэлтүүд
Лекц №7 Улс төрийн бутралын үеийн төр, эрх зүй
Сэдвийн зорилго: Их Монгол улсаас хойш Эзэнт гүрний үеэс хойш монгол оронд
болсон улс төрийн бутрал, язгууртануудын эрх мэдэл эд хөрөнгөний төлөөх тэмцэл
хөдөлгөөнүүд тухайн үеийн нийгэмд үзүүлж байсан нөлөө, энэ үед гарч байгаа эрх зүйн
өөрчлөлт хэрхэн бий болсон, төрийн байгуулал, засаг захиргааны зохион байгууалатаар
хийгдсэн шинэчлэлтүүдийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол
бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм. Энэ үед гарсан эрх зүйн онцлогийг судлан
мэдэх.
Сэдвийн товч агуулга :
- 1368 онд Юан Улсын сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр босогчдын хүчинд автан
Бээжинг орхисоноос хойш нэгдмэл нэгэн төр улсын сүр хүч бууран доройтох замд
шилжсэн юм .
- Монголд улс төрийн бутрал үүссэний гол шалтгаан нь их гүрний үед том ноёд тус
бүр аж ахуй эдийн засгийн хүчийг бэхжүүлэх замаар хамжлагат нийгмийн харилцаа
тогтсонтой холбоотой юм .
- Энэ үеийн монголын төр хэлбэрийн хувьд хаант засаг боловч , эрхийн талаар
хязгаарлагдмал шинжтэй
- Засаг захиргааны зохион байгуулалт нь зүүн гарын түмнийг хаан өөрөө , баруун
гарын түмнийг түүний дүү юм уу , хөвгүүн жонон толгойлж байжээ.
Бие даалтын сэдэв :
1. Юан гүрний сүүл үеийн бослого хөдөлгөөнүүд

19. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
2. Төрийн байгуулалын онцлог ба их , бага чуулганы эрх үүрэг
3. Засаг захиргааны зохион байгуулалтын нарийвчилсан задаргаа
Лекц № 8 Эрх зүйн онцлог
Сэдвийн зорилго: Эзэнт гүрний үеэс хойш монгол оронд болсон улс төрийн
бутрал, язгууртануудын эрх мэдэл эд хөрөнгөний төлөөх тэмцэл хөдөлгөөнүүд тухайн
үеийн нийгэмд үзүүлж байсан нөлөө, энэ үед гарч байгаа эрх зүйн өөрчлөлт хэрхэн бий
болсон, энэ үеийн хууль цаазын эх сурвалжуудтай танилцаж энэ талаар цэгцтэй онолын
мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- Энэ үед олон цааз гарсан нь:
1. Өмнөх үеэс хууль цаазын баялагийн уламжлалттай байсан
2. Хууль цааз үүсгэн тэрлэх нийгмийн шаардлага хүчтэй болсон өөрөөр хэлбэл тархай
бутархай байдлаа даван туулахын тулд хууль цаазат төрийг эрхэмлэж, нийтээр хүсэн
хүлээж байсан зэрэгтэй холбоотой юм.
- Алтан хааны цааз бичиг 1507-1582
- Хутагтай сэцэн хунтайжийн хууль цааз 1540-1586
- Монгол – Ойрадын хууль цааз 1640
Бие даалтын сэдэв :
1. Тухайн үеийн нийгмийн өөрчлөлттэй уялдуулан хууль цаазад анализ хийх
2. Энэ үеийн хууль цаазийн эх сурвалжуудад өмнөх үеийн эрх зүйн нөлөө
тусгагдсан нь
3. Эх сурвалжууддах эрх зүйн хэм хэмжээний агуулга
Лекц -№9 Манжийн эрхшээлийн үеийн төр, эрх зүй
Сэдвийн зорилго: Улс төрийн бутрал , язгууртануудын хоорондох эрх мэдэл эд
хөрөнгөний төлөөх тэмцэл хөдөлгөөнүүд улам гүнзгийрч монгол орон манжийн эрхшээлд
орсон бөгөөд үүний үр дүнд тухайн үеийн нийгэмд гарсан өөрчлөлтүүд, Манж Чин гүрний
зүгээс монголд явуулж байсан бодлогуудын талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч
судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- Монгол орон Манжийн эрхшээлд орох болсон шалтгаан
- Өвөрмонголд , Ар монгол , Ойрад Монгол манжийн эрхшээлд орсон нь
- Манжийн хааны Монголыг баримтлан захирах бодлогыг боловсруулж , газар дээр
нь хэрэгжүүлэх ажилыг хянаж байдаг гол байгууллага нь Гадаад Монголын Төрийг Засах
Явдлын яам юм.
- 1644 онд Манж нар Мин улсыг эзэлсний дараа уг яамыг өргөтгөн , хүний тоог

20. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
нэмэгдүүлсэн төдийгүй засаг эрхлэгч сайдыг Эрхин сайд хэмээх болов . 1662 оноос
ГМТЗЯЯ-ны байр суурийг өндөржүүлэн , эрх хэмжээг нь бусад зургаан яамтай адил
болгон , 4 хэлтэстэй байгуулав .
- Манжийн төрийн засаг захиргааны зохиүн байгуулалт нь цоо шинээр бий болсон
бус, монголын төрийн цэрэг иргэний хосолсон уламжлалт хэлбэрийг ашигласан юм.
Бие даалтын сэдэв :
1. Монгол орон манжийн эрхшээлд орсон нь
2. Монгол дах Манжийн төрийн байгуулалт
3. Ар Монгол хэрэгжиж байсан бодлогууд
Лекц - №10 Эрх зүйн онцлог
Сэдвийн зорилго: Улс төрийн бутралын үед гарсан эрх зүйн өөрчлөлт хэрхэн бий
болсон , энэ үеийн хууль цаазын эх сурвалжуудтай танилцаж энэ талаар цэгцтэй онолын
мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- Халх журам хууль /1709-1795/. Манж нар Монголд шууд өөрийн хууль цаазыг
явуулахаас болгоомжлон өөрсдийнх нь хуулиар түр дагуулсугай хэмээн зарлигдсан
байна.Энэ монголчууд тухайн нийгмийнхээ харилцааг зохицуулах чадамжтай эрх зүйн
зохих уламжлалтай болохыг харгалзан үзсэн бололтой. Халхын ноёд хууль цаазын
уламжлалт эрхээ алдахгүйн тулд хичээнгүйлэн ажилласан.
- “Гадаад Монголын хууль зүйлийн бичиг ” /1789 -1891/. Энэ хууль зүйлийн
бичгийг “монгол цаазын бичиг “хэмээн товчлон нэрлэж байсан. Энэ хууль зүйлийн бичиг
нь монголыг баримтлан захирах манжийн төрийн хууль цаазын бүрэн эмхтгэл юм.
Бие даалтын сэдэв :
1. “ Халх журам “ хуулийг улс төрийн бутралын үеийн хууль цаазуудтай
харьцуул
2. “ Гадаад Монголын хууль зүйлийн бичиг ”-дэх ялын төрлүүдэд
Лекц -№ 11 Олноо өргөгдсөн Монгол улсын үеийн төр, эрх зүй
Сэдвийн зорилго: Манжийн ноёрхолыг эсэргүүцсэн ард түмний тэмцэл
хөдөлгөөнүүд улам гүнзгийрч 1911 оны хувьсгал гарч , монгол оронд төр, засаг
захиргааны зохион байгуулалтын хувьд цоо шинээр бий болсон. Энэ талаар цэгцтэй
онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- XIX зууны эцэс XX зуунй эхээр Манж Чин Улсын “Шинэ засгийн бодлого”
гэгчийг монгол оронд нэвтрүүлсэн нь Монголчуудын үндэсний эрх чөлөө , тусгаар
тогтнолд харшилж байсан тул эх орон , улс үндэсээ чөлөөлөх тэмцлийг явуулах боллоо.
- Олон түмний тэмцэл нийлэн нягтарч нэгдсэн чиглэлтэйгээр 1911 онд Монгол
орны бүх нутгийн хамарсан үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал болон өрнөсөн.

21. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
- Богд хаант Монгол улс нь улсын дээд доод хоёр хуралтай байсан.
- Орон нутгийн засаг захиргааны талаар зарим өөрчлөлт оруулсан байна.
Бие даалтын сэдэв :
1. “Манжийн шинэ засгийн бодлог”-ын мөн чанар
2. Ард түмний тэмцэл хөдөлгөөнүүд
3. 1911 оны хувьсгалын мөн чанар
4. Төрийн байгуулал / улсын дээд, доод хурал /
5. Засаг захиргаа , цэргийн зохион байгуулалтын шинэчлэлт
Лекц -№ 12 Эрх зүйн онцлог
Сэдвийн зорилго: Манжийн ноёрхолыг үед монголчууд нэлээд хэдэн эрх зүйн
шинжтэй хууль цаазуудыг батлан гаргаж мөрдөж байсан. Энэ үеийн нийгэмд гарсан
өөрчлөлтүүд , эрх зүйн шинэчлэлтүүд, хууль цаазын эх сурвалжуудтай танилцаж энэ
талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах
чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын үеийн эрх зүйн шинэчлэл нь шинэ Монгол улс
төр эрх зүйн салбарт үндэсний шинжтэй зарим өөрчлөлт шинэчлэлт хийж эхэлжээ .
- 1911-1915 онуудад Монгол дах Манжийн засаг захиргааг халан өөрчлөх , төрийн
аппаратыг цэгцлэх , эдийн засаг санхүүгийн шинэлэг бодлого явуулах , сургууль соёлын
газар байгуулах , шүүхийн тогтолцоо , цааз хуулийг эмхлэн боловсруулах
- 1915-1918 онуудад Монгол улсын хууль зүйн эмхтгэлийг бэлтгэж улсын дээд,
доод хурлаар хэлэлцүүлж , Богд хаанаар батлуулан , улмаар хувилж тараах
Бие даалтын сэдэв :
1. Богд хааны гаргасан эрх зүйн шинэчлэлтүүд
2. Төр , засаг захиргааны шинэчлэлтүүд
3. Улсын дээд , доод хурлын эрх үүрэг
4. Шүүх үйл ажиллагааны онгцлог
Лекц -№ 13. Монгол оронд үндсэн хуульт төр тогтоохын төлөөх
тэмцэлийн үеийн төр, эрх зүй 1921-1924 он
Сэдвийн зорилго: 1911 оны хувьсгалыг дараа 1921 оны харийн
түрэмгийлэгчидийг хөөн гаргах үндэсний ардчилсан хувьсгал болсон . Энэ өөрчлөлтөөр
монгол оронд төр, шашин, засаг захиргааны зохион байгуулалт цоо шинээр бий болсон .
Энэ үеийн нийгэмд гарсан өөрчлөлтүүд, эрх зүйн шинэчлэлтүүд, хууль цаазын эх

22. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
сурвалжуудтай танилцаж энэ талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол
бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- 1910-аад оны сүүлч 20-иод оны эхний үе бол монголын нийгэм хямарч , улс орны
гадаад , дотоод байдалд гүнзгий өөрчлөлт гарсан үе юм.
- Ардын засгийн газар, хэмжээт эрхт хаан 1921-1924 онд улс орндоо улс төр,
нийгэм-эдийн засгийн нэлээд өөрчлөлт хийснээр үндсэн хуульт байгуулал, ардын эрхт
Бүгд Найрамдах Улс тунхаглах урьдач нөхцөл бүрдүүлсэн билээ
- Ардын Түр Засгийн Газар бол ард түмний тэмцэлийг зохион байгуулах
хүчирхэг хэрэгсэл, үндэсний ардчилсан хувьсгалыг ялалтанд хүргэж , байнгын засгийн
газар байүуулах зорилго бүхий улс төрийн байгууллага, ардын ардчилсан төрийн анхны эх
үүсвэр
- 1921-7-10-д шүүх яамыг байгуулсан нь хамжлагат ёсны үеийн хуучин шүүхийг
халж өөрчлөх ажлыг эрчимжүүлсэн.
Бие даалтын сэдэв :
1. 1915 оны Хиагтын гурван улсын гэрээ
2. 1921 оны хувьсгалын үүссэн шалтгаан
3. Ардын түр засгийн газрын эрх хэмжээ
4. Шүүх яамны бүтэц зохион байгуулалт
Лекц -№ 14. Орон нутгийн засаг захиргааны шинэчлэлтүүд
1925 -1931 , 1931-1960 он
Сэдвийн зорилго: 1911, 1921 оны хувьсгалын дараа монгол орон дотоод зохион
байгуулалтуудаа хийж эхэлсэн . Энэ өөрчлөлтөөр монгол орон үндсэн хуульт улс болж
төр , шашин , засаг захиргааны зохион байгуулалт цоо шинээр бий болсон . Энэ үеийн
нийгэмд гарсан өөрчлөлтүүд , эрх зүйн шинэчлэлтүүд, хууль цаазын эх сурвалжуудтай
танилцаж энэ талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг
ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- Ардын засгийн газар орон нутгийн захиргааны өөрчлөлт хийхдээ тун
болгоомжтой хандаж, уян хатан тактик баримталсан юм. Гэхдээ асуудлыг эртнээс
нухацтай боловсруулжээ.
- АЗГ уг асуудлыг боловсруулах комиссыг 1924 оны эцсээр байгуулж, тэрхүү
комисс “Монголын хэмжээт цаазат засгийг тогтоох гол утгын бичиг”-ийг боловсруулан
гаргажээ.
- Орон нутгийн засаг захиргааг ардчилсан үндсэн дээр халж өөрчлөх ажил 1923
оны эцсээс 1924 оны намар хүртэл үргэлжилжээ. “Нутгийн захиргааны дүрэм” ёсоор
хамгийн түрүүнд арван гэрийн хурлууд болов

23. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
Бие даалтын сэдэв :
1. 1925-1931 оны хооронд гарсан өөрчлөлтүүд
2. 1931-1960 оны хооронд гарсан өөрчлөлтүүд
3. Эдгээр өөрчлөлт шинэчлэлтүүдийн үр дүнд ямар ахиц гарсан бэ ?
4. Энэ үед шинээр батлагдан гарсан дүрэм , журмуудын онцлог
Лекц -№ 15 БНМАУ-ын төр, эрх зүй
Сэдвийн зорилго: 1921 оны хувьсгалын дараа монгол орон үндсэн хуульт улс
болж төр , шашин , засаг захиргааны зохион байгуулалт цоо шинээр бий болсон . 1924,
1940, 1960 онуудын үндсэн хуулийн үзэл санаа , нийгэмд гарсан өөрчлөлтүүд , эрх зүйн
шинэчлэлтүүд, хууль цаазын эх сурвалжуудтай танилцаж энэ талаар цэгцтэй онолын
мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- 1921 оны ардын хувьсгалаас Үндсэн хууль боловсруулах ажил эрчимтэй эхэлсэн.
Гэхдээ анхны Үндсэн хуулийг батлагдан гарахаас өмнө Үндсэн хуулийн чанартай актууд
үйлчилж байсан юм.
- Анхдугаар Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах ажил нь “Тангарагийн гэрээ ”
хэмээх баримт бичигтэй салшгүй холбоотой
- Анхдугаар Үндсэн хуулийг 1924 оны 11 сарын 25-ний өдрийн 16 цаг 17 минутанд
батлагдав .
- 1940 оны 6 сарын 30-аас 1960 оны 7 сарын 6-ны өдрийг хүртэл 20 жил үйлчлэхдээ
1949 , 1957 онуудад Их Хурлын шийдвэрээр өөрчлөлт оруулж байжээ.
- 1960 оны 7 дугаар сарын 7-нд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын 4 дэх удаагийн
сонгуулийн анхдугаар чуулганаар БНМАУ-ын 3 дах Үндсэн хуулийг баталжээ.
Бие даалтын сэдэв :
1. “Тангарагийн гэрээ ” 1924 оны үндсэн хуулийн тулгуур болсон нь
2. БНМАУ-ын 1940 оны Үндсэн хуулийн үзэл санаа
3. БНМАУ-ын 1960 оны Үндсэн хуулийн үзэл санаа
4. Өмнөх үеийн хууль цаазууд дээрх 3 Үндсэн хуулинд тусгагдсан нь
Лекц -№16 Монгол улсын төр, эрх зүй
Сэдвийн зорилго: 1990 оноос эхлэн Монгол улс хөгжлийн шинэ шатыг сонгож,
олон намын тогтолцоотой улс төрийн хэлбэр лүү шилжин орсон .Энэ үеэс нийгэмд шинэ
өөрчлөлтүүд гарч, эрх зүйн шинэчлэлтүүд хийгдсэн . Өнөөг хүртэл явагдсан нийгмийн
хөгжлийн талаар цэгцтэй онолын мэдлэг олж авч судалгааны зохиол бүтээлүүдийг
ашиглах чадварыг эзэмших юм.
Сэдвийн товч агуулга :
- 1980 оны сүүлч 1990-ээд эхээр Монгол оронд өөрчлөн байгуулалт хийгдэж улмаар
1992 онд Монгол улсын шинэ Үндсэн хууль батлагдан гарсан билээ.

24. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
- Улсын бага хурлаас тус улсын Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулах ажлыг
удирдан зохион байгуулах комиссыг БНМАУ- ын ерөнхийлөгч П. Очирбатаар тэргүүллэн
байгуулав.
- Уг комисс эрдэмтэд, мэргэжилтний дэвшүүлсэн санал, Үндсэн хуулийн төслийн
бие даасан хувилбарууд, дэлхийн улс орнуудын ардчилсан Үндсэн хуулиудын жишиг
зэргийг авч үзсэн
- Шинэ Үндсэн хууль 1992 оны 2 дугаар сарын 12 ны өдрөөс хүчин төгөлдөр болж
үйлчлэв.
- БНМАУ-ын Үндсэн хуулиас Монгол Улсын Үндсэн хуулийг бүрнээ дагаж
мөрдөхөд шилжих тухай хавсралт хуулийг баталсан.
Бие даалтын сэдэв :
1. 1990 оны ардчилсан хувьсгал , түүний ач холбогдол
2. 1992 оны шинэ Үндсэн хуулийн үзэл санаа
3. Энэ үеэс хойш гарсан эрх зүйн өөрчлөлтүүд
Заавал унших ном, гарын авлагын жагсаалт
/ товчлол тэмдэглэл хийх /
1. И.Дашням “Монголын төр, эрх зүйн түүх” тэргүүн боть УБ., 2003
2. С. Дамба “ Монголын төр, эрх зүйн түүх” УБ ., 2004
3. Ж.Болдбаатар , Д.Лүндээжанцан “ Монгол улсын төр, эрх зүйн түүхэн
уламжлал “ УБ.,1997
4. Н. Ням-Осор “ XIII - XIY зууны Монголын төрт улс , төрт ёсны хөгжлийн
түүхэн судлал “ УБ ., 2003
5. Н. Ням-Осор “Их Засаг хуулийн тайлбар ” УБ., 2004

25. “Монголын төр эрхзүйн түүх” хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Н.Үнэнчимэг
6. Н. Ням-Осор, С.Дамба “Монголын эртний улсуудын хаадын төр, улс төр,
нийгмийн харилцаанны тухай “ УБ.,2001 он
7. Г.Совд , Д.Дашцэдэн , Э. Авирмэд “ Монгол хууль” УБ ., 1997
8. МУИС-ХЗС Эмхэтгэсэн Б.Баярсайхан “Монголын төр, эрх зүйн түүх”/ дээж
бичиг / УБ 2006 он
9. БНМАУ-ын 1924, 1940 , 1960 оны үндсэн хуулиуд
10. “Монголын нууц товчоо“
[