sốt rét

1. 1
BEÄNH SOÁT REÙT
TS.BS. Hoà Ñaëng Trung Nghóa
Muïc tieâu:
1. Naém ñöôïc chu trình phaùt trieån cuûa kyù sinh truøng soát reùt (KSTSR) trong cô theå ngöôøi vaø
muoãi.
2. Hieåu ñöôïc moät soá ñaëc ñieåm sinh lyù beänh vaø mieãn dòch cuûa soát reùt.
3. Moâ taû ñöôïc moät soá ñaëc ñieåm dòch teã hoïc soát reùt.
4. Moâ taû ñöôïc ñaëc ñieåm laâm saøng cuûa soát reùt côn vaø soát reùt aùc tính (SRAT).
5. Bieát caùch chaån ñoaùn moät tröôøng hôïp soát reùt.
6. Naém ñöôïc phaùc ñoà ñieàu trò soát reùt côn vaø soát reùt aùc tính.
7. Bieát caùch döï phoøng soát reùt.
I. ÑAÏI CÖÔNG:
1. Vaøi doøng veà lòch söû:
Soát reùt laø moät trong nhöõng beänh coå nhaát ñöôïc bieát ñeán ôû loaøi ngöôøi. Moät hoäi chöùng goàm soát, ôùn
laïnh coù chu kyø (ñöôïc xem laø soát reùt) ñaõ ñöôïc moâ taû trong y vaên coå Trung Hoa (Nei Ching Canon
of Medicine, 2700 tröôùc CN) vaø trong caùc baûn thaûo vieát trong giaáy coû chæ Ebers (1570 tröôùc
CN). Beänh soát reùt ñöôïc ghi nhaän bôûi caùc baùc só ngöôøi Hy Laïp vaø La Maõ (Hippocrates, Celcus vaø
Galen). Hippocrates ñaõ ghi nhaän coù moái lieân quan giöõa beänh soát reùt vaø ñaàm laày. Ngöôøi La Maõ
ñaõ ñaøo keânh laøm tieâu thoaùt nöôùc ôû ñaàm laày ñeå kieåm soaùt beänh soát reùt. Tuy nhieân trong suoát gaàn
2000 naêm sau ñoù, ngöôøi ta vaãn khoâng khaùm phaù ra ñöôïc kyù sinh truøng soát reùt (KSTSR) vaø vai
troø cuûa muoãi trong beänh soát reùt. Laveran vaø Ross ñaõ nhaän giaûi Nobel vaøo naêm 1907 vaø 1902
nhôø vaøo nhöõng khaùm phaù naøy (Laveran ñaõ nhìn thaáy vaø moâ taû KSTSR trong hoàng caàu vaøo naêm
1880 vaø Ronald Ross ñaõ tìm thaáy daïng phaùt trieån cuûa KSTSR trong cô theå muoãi, tröôùc ñoù ñaõ huùt
maùu beänh nhaân bò soát reùt, vaøo naêm 1897).
Vaøo ñaàu theá kyû XVII, ngöôøi ta ñaõ khaùm phaù ra hieäu quaû ñieàu trò soát cuûa voû caây Cinchona (coù
teân goïi luùc ñoù laø “Peruvian bark”). Tuy nhieân hoaït chaát chính cuûa noù laø quinine chæ ñöôïc phaân
laäp vaøo naêm 1820. Vaøo theá kyû XX, ngöôøi ta baét ñaàu tìm ra caùc thuoác khaùng soát reùt toång hôïp
(pamaquine, mepacrine, chloroquine, proguanil, primaquine, pyrimethamine…) vaø caùc thuoác dieät
coân truøng (nhö DDT…)
2. Ñònh nghóa:
Beänh soát reùt laø moät beänh kyù sinh truøng do Plasmodium gaây neân vaø truyeàn töø ngöôøi beänh sang
ngöôøi laønh qua muoãi Anopheles.
Soát reùt laø beänh kyù sinh truøng quan troïng nhaát ôû ngöôøi, beänh lan truyeàn ôû 108 quoác gia (chuû yeáu
ôû chaâu Phi, Myõ la tinh, Ñoâng Nam AÙ vaø Taây Thaùi Bình Döông), aûnh höôûng hôn 3,3 tyû ngöôøi vaø
gaây 0.5 – 1 trieäu tröôøng hôïp töû vong haèng naêm.

2. 2
ÔÛ Vieät Nam, beänh soát reùt ñöôïc xeáp laø beänh haøng ñaàu veà caû soá maéc vaø soá cheát trong thaäp nieân
1990:
Năm Số mắc Tỷ lệ mắc
/1.000 dân
Số chết Tỷ lệ chết
/100.000 dân
Số vụ dịch
SR
1990 902.789 13,68 2.911 4,41 85
1991 1.091.251 16,23 4.646 6,91 144
1992 1.294.426 18,91 2.658 3,88 115
1993 1.111.452 15,96 1.054 1,51 19
1994 857.999 12,11 604 0,85 8
1995 666.153 9,25 348 0,48 3
1996 532.860 7,28 198 0,27 1
1997 445.200 5,99 152 0,20 11
1998 383.311 5,08 183 0,24 4
1999 341.529 4,46 190 0,25 8
2000 293.016 3,77 71 0,19 2
2001 257.793 3,28 91 0,12 1
2002 185.529 2,33 50 0,06 0
2003 164.706 2,04 50 0,06 2
2004 128.622 1,57 24 0,03 0
2005 99.276 1,19 18 0,02 5
2006 91.635 1,08 41 0,15 1
2007 70.910 0,83 20 0,02 1
2008 60.426 0,70 25 0,03 1
2009 60.867 0,69 27 0,03 0
2010 53.876 0,61 20 0,02 1
Baûng 1. Tình hình soát reùt ôû Vieät Nam töø naêm 1990 – 2010
ÔÛ Vieät Nam, soá maéc soát reùt, soá töû vong do soát reùt vaø soá vuï dòch soát reùt giaûm daàn haèng naêm.
II. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH:
A. Kyù sinh truøng soát reùt (KSTSR):
KSTSR laø moät ñôn baøo, hoï Plasmodiidae, lôùp Protozoa, loaøi Plasmodium. Theo y vaên, coù 4 loaïi
kyù sinh truøng Plasmodium gaây beänh soát reùt ôû ngöôøi: Plasmodium falciparum, Plasmodium vivax,
Plasmodium malariae, Plasmodium ovale. Gần đây có nhiều báo cáo về loại KSTSR thứ 5 gây

3. 3
bệnh ở người, đó là Plasmodium knowlesi. Đây là loại KSTSR có ký chủ nguyên phát là ở loài khỉ
“tai dài” (Macaca fascicularis) và khỉ “tai heo” (Macaca nemestrina). Tác nhân này được ghi nhận
gây bệnh trên người ở nhiều quốc gia vùng Đông Nam Á như: Malaysia, Thái Lan, Miến Điện,
Philippine, Singapore và Việt Nam. Hình thể KST trên lam máu nhuộm Giemsa rất dễ lầm lẫn với
P. malariae nhưng có thời gian chu trình hồng cầu là 24 giờ.
Ñaëc ñieåm Kyù sinh truøng soát reùt
P.falciparum P.vivax P.ovale P.malariae
Thôøi gian giai ñoaïn tieàn
hoàng caàu (ngaøy)
5.5 8 9 15
Soá löôïng maûnh truøng/ 1 teá
baøo gan
30000 10000 15000 15000
Thôøi gian chu trình hoàng caàu
(giôø)
48 48 48 72
Loaïi hoàng caàu (HC) öa thích HC treû
(nhöng coù theå
xaâm nhaäp
moïi loaïi HC)
HC löôùi HC löôùi HC giaø
Hình daïng Thöôøng chæ
coù daïng
nhaãn; giao
baøo hình traùi
chuoái
Theå nhaãn lôùn
vaø theå tö
döôõng hình
daùng khoâng
ñeàu; hoàng
caàu phình to;
haït Schuffner
HC nhieãm
KST phình to
vaø coù hình
baàu duïc; haït
Schuffner
Theå tö döôõng
daïng baêng
Maøu saéc toá soát reùt Ñen Vaøng naâu Naâu saãm Naâu ñen
Khaû naêng gaây taùi phaùt Khoâng Coù Coù Khoâng
Baûng 2. Ñaëc ñieåm caùc loaïi KSTSR gaây beänh ôû ngöôøi
Chu trình phaùt trieån cuûa Plasmodium goàm 2 giai ñoaïn: giai ñoaïn höõu tính trong muoãi vaø giai
ñoaïn voâ tính trong cô theå ngöôøi:
1. Giai ñoaïn voâ tính trong cô theå ngöôøi:
Khi muoãi Anopheles caùi ñoát ngöôøi, tieâm thoa truøng vaøo da. Thoa truøng chui qua maïch maùu ñeå
löu thoâng trong maùu ñeán gan (thöôøng khoaûng ½ giôø). Chuùng xaâm nhaäp vaøo teá baøo chuû moâ gan

4. 4
vaø baét ñaàu thôøi kyø sinh saûn voâ tính, ñöôïc goïi laø chu trình tieàn hoàng caàu (intrahepatic or
preerythrocytic schizogony). Thoa truøng phaùt trieån daàn ñeán theå phaân lieät, theå phaân lieät vôõ ra
phoùng thích caùc maûnh truøng (merozoites) vaøo maùu. Moät thoa truøng coù theå taïo ra töø 10000 ñeán
hôn 30000 maûnh truøng. Ñoái vôùi P.vivax vaø P.ovale, moät soá theå trong gan khoâng phaân chia ngay
laäp töùc thaønh theå phaân lieät (taïo ra maûnh truøng) maø vaãn naèm yeân trong nhieàu thaùng ñeán nhieàu
naêm, ñöôïc goïi laø theå nguû (hypnozoites). Caùc theå naøy tieàm taøng trong gan, töøng ñôït thaønh theå
phaân lieät, vôõ ra tung maûnh truøng vaøo maùu gaây ra nhöõng côn taùi phaùt (ñaëc tröng cuûa soát reùt vivax
vaø ovale). Caùc maûnh truøng töø gan seõ xaâm nhaäp vaøo hoàng caàu taïo neân chu trình hoàng caàu. Beân
trong hoàng caàu, caùc theå voâ tính kyù sinh truøng seõ tröôûng thaønh daàn töø theå nhaãn thaønh theå tö
döôõng, theå phaân lieät, roài gaây vôõ hoàng caàu phoùng thích 6 – 30 maûnh truøng theá heä môùi. Chuùng laïi
xaâm nhaäp vaøo hoàng caàu ñeå tieáp tuïc phaùt trieån. Chu trình hoàng caàu keùo daøi 24 giờ đối với P.
knowlesi, 48 giôø ñoái vôùi P.falciparum, P.vivax, P.ovale vaø 72 giôø ñoái vôùi P.malariae. Sau nhieàu
chu kyø, moät soá maûnh truøng xaâm nhaäp vaøo hoàng caàu phaùt trieån thaønh giao baøo (giuùp lan truyeàn
beänh soát reùt).
Hình 1. Chu trình phaùt trieån cuûa kyù sinh truøng soát reùt trong cô theå muoãi vaø cô theå ngöôøi.
2. Giai ñoaïn höõu tính trong muoãi:
Khi muoãi Anopheles caùi huùt maùu ngöôøi beänh, chuùng huùt KSTSR vaøo daï daøy. Caùc giao baøo ñöïc
vaø caùi chuyeån thaønh giao töû ñöïc vaø caùi. Giao töû ñöïc keát hôïp giao töû caùi taïo ra hôïp töû, hôïp töû
chuyeån ñoäng trôû thaønh tröùng di ñoäng. Tröùng di ñoäng chui qua vaùch daï daøy trôû thaønh tröùng nang
naèm giöõa vaùch vaø lôùp maøng ñaùy. Khi tröùng nang tröôûng thaønh vôõ, thoa truøng bôi trong xoang cô
theå ñeán tuyeán nöôùc boït vaø tuï taäp ôû ñoù. Khi muoãi ñoát ngöôøi khaùc, thoa truøng laïi xaâm nhaäp vaøo
maùu vaø tieáp tuïc giai ñoaïn voâ tính trong cô theå ngöôøi.

5. 5
Khi nhieät ñoä moâi tröôøng thaáp hôn 14.5 0
C, giai ñoaïn höõu tính trong muoãi seõ ngöng treä. Do ñoù, ôû
caùc xöù coù 4 muøa thì muøa Ñoâng khoâng coù beänh soát reùt, beänh boäc phaùt vaøo muøa xuaân.
B. Muoãi truyeàn beänh soát reùt:
Treân theá giôùi coù khoaûng 400 loaïi muoãi Anopheles, nhöng chæ coù khoaûng 60 loaïi coù khaû naêng
truyeàn beänh. ÔÛ Vieät Nam coù 55 loaïi Anopheles, trong soá ñoù coù 13 loaïi Anopheles truyeàn beänh
soát reùt. Caùc loaïi muoãi Anopheles truyeàn beänh chuû yeáu goàm coù: An. dirus, An. minimus, An.
sundaicus. Caùc Anopheles truyeàn beänh thöù yeáu: An. aconitus, An. jeyporiensis, An. maculatus,
An. subpictus, An. sinensis, An. campestris, An. tesselatus, An. vagus, An. sp1.
Hình 2. Phaân boá ñòa lyù caùc loaøi Anopheles truyeàn soát reùt ôû Vieät Nam
1. Sinh lyù vaø sinh thaùi cuûa muoãi Anopheles:
a. Thích huùt maùu:
Muoãi caùi huùt maùu ngöôøi ñeå phaùt trieån tröùng, muoãi ñöïc huùt nhöïa caây. ÔÛ Vieät Nam, caùc
loaïi muoãi Anopheles thích huùt maùu ngöôøi: An. minimus, An. dirus, An. sundaicus. Muoãi
Anopheles thích huùt maùu suùc vaät (traâu, boø) cuõng nhö maùu ngöôøi: An. subpictus, An.
vagus… Thích huùt maùu ngöôøi laø moät yeáu toá ñeå muoãi trôû thaønh vaät trung gian truyeàn beänh
soát reùt. Muoãi huùt maùu no môùi bay ñi; neáu chöa no, muoãi coøn quanh quaån tìm moài ñoát, coù
khi ñoát töø 10 ñeán 20 laàn. Vì vaäy, moät con muoãi mang thoa truøng coù theå truyeàn soát reùt
sang nhieàu ngöôøi. Muoãi tìm moài ngöôøi chuû yeáu döïa vaøo hôi ngöôøi, khí CO2 cuûa ngöôøi
thaûi ra. Nôi ñoâng ngöôøi vaø thôøi tieát noùng caøng haáp daãn muoãi ñeán.
b. Thôøi gian hoaït ñoäng cuûa muoãi:
Hoaït ñoäng cuûa muoãi (giao hôïp, ñi ñeû, tìm moài huùt maùu) xaûy ra töø chaäp toái ñeán saùng.
Phaàn lôùn muoãi Anopheles hoaït ñoäng ñoát ngöôøi nhieàu nhaát töø 10 giôø toái ñeán 1 – 2 giôø

6. 6
saùng. Muoãi coù theå ñoát ngöôøi trong nhaø hoaëc ñoát ngöôøi ngoaøi trôøi. ÔÛ Vieät Nam, caùc loaïi
Anopheles truyeàn beänh chuû yeáu nhö: An. dirus, An. minimus, An. sundaicus ñoát ngöôøi caû
trong nhaø vaø ngoaøi trôøi.
c. Tieâu maùu vaø phaùt trieån tröùng:
Sau khi ñaõ huùt maùu no, muoãi bay ñi tìm nôi aån naáp ñeå tieâu maùu vaø phaùt trieån tröùng. Tuøy
theo töøng loaøi muoãi, nôi aån naáp coù theå trong nhaø (nhöõng nôi toái vaø aám nhö sau tuû, gaàm
giöôøng, nôi quaàn aùo treo), coù theå ngoaøi nhaø nhö truù ôû buïi caây, hoác ñaù… Muoãi aån naáp ñaäu
yeân moät choã, maùu tieâu ñeán ñaâu thì tröùng phaùt trieån ñeán ñoù. Tröùng phaùt trieån xong, muoãi
bay ñi ñeû. Nhieät ñoä caøng cao, thôøi gian tieâu maùu caøng ngaén.
d. Nôi sinh ñeû cuûa muoãi Anopheles:
Muoãi Anopheles thöôøng tìm nôi coù nöôùc ñeå ñeû. An. minimus thích ñeû ôû khe suoái coù nöôùc
trong chaûy chaäm, coù coû ven bôø, khoâng coù caây to che khuaát aùnh naéng. An. dirus sinh saûn ôû
caùc vuõng nöôùc tuø ñoïng trong röøng raäm. An. sundaicus thöôøng ñeû ôû keânh, ao, nöôùc tuø hay
chaûy raát chaäm, nöôùc maën hay lôï vôùi noàng ñoä NaCl 1 – 7 g/l, maët nöôùc coù thuûy sinh “rong
ñuoâi choàn” ñeå baûo veä boï gaäy khoâng cho caù taán coâng. An. sinensis sinh ñeû ôû nhöõng nôi
gaàn nhaø, hoà, ao, nöôùc tuø hay chaûy chaäm, coù theå caû ôû nöôùc lôï vaø nöôùc ngoït.
e. Quaù trình sinh nôû cuûa muoãi Anopheles:
Muoãi Anopheles ñeû tröùng treân maët nöôùc, moãi laàn töø 200 – 500 tröùng. Tuøy theo nhieät ñoä
cuûa nöôùc, sau 2 – 4 ngaøy tröùng nôû thaønh boï gaäy. Boï gaäy loät xaùc lôùn leân thaønh quaêng. Roài
sau ñoù quaêng bieán thaønh muoãi. Muoãi nôû töø quaêng thöôøng giao hôïp vaø thuï tinh ngay; chæ
moät laàn thuï tinh duø muoãi caùi ñeû suoát ñôøi. Muoãi coù theå bay xa nôi sinh ñeû 1 – 3 km ñeå tìm
moài huùt maùu. Nhöõng hoä daân ôû gaàn caùc oå boï gaäy thaáy nhieàu muoãi hôn
f. Tuoåi soáng:
Tuoåi soáng cuûa muoãi Anopheles coù yù nghóa veà maët dòch teã hoïc vì muoãi caøng soáng laâu,
KSTSR caøng coù khaû naêng hoaøn thaønh ñöôïc giai ñoaïn phaùt trieån höõu tính vaø muoãi sinh ñeû
ñöôïc nhieàu laàn (nghóa laø huùt maùu ñöôïc nhieàu laàn, nhieàu ngöôøi neân caøng nguy hieåm)

7. 7
III. DÒCH TEÃ HOÏC:
1. Moät soá ñaëc ñieåm dòch teã hoïc:
Hình 3. Caùc quoác gia naèm trong vuøng dòch teã soát reùt naêm 2003.
Beänh soát reùt xaûy ra ôû khaép caùc vuøng nhieät ñôùi treân theá giôùi (xem hình 3). P. falciparum gaëp chuû
yeáu ôû chaâu Phi, New Guinea, Haiti. P. vivax thöôøng gaëp hôn ôû Trung Myõ vaø AÁn Ñoä. Taàn xuaát 2
loaïi KSTSR naøy xaáp xæ nhau ôû Nam Myõ, Ñoâng AÙ, chaâu Ñaïi Döông. P. malariae ñöôïc thaáy ôû haàu
heát caùc vuøng dòch teã soát reùt nhöng ít gaëp hôn caùc loaïi KSTSR khaùc. P. ovale töông ñoái ít gaëp ôû
ngoaøi chaâu Phi. ÔÛ Vieät Nam gaëp chuû yeáu 2 loaïi KSTSR P.falciparum vaø P. vivax, P. malariae
thì hieám gaëp hôn. Ngoaøi ra P. ovale ñaõ ñöôïc phaùt hieän leû teû ôû mieàn Trung (?).
Dòch teã hoïc beänh soát reùt khaù phöùc taïp vaø coù theå thay ñoåi moät caùch roõ reät ngay caû beân trong moät
vuøng ñòa lyù töông ñoái nhoû. Theo quy öôùc, vuøng dòch teã soát reùt ñöôïc xaùc ñònh döïa vaøo chæ soá
KSTSR hoaëc chæ soá laùch ôû treû em töø 2 ñeán 9 tuoåi:
 Chæ soá laùch: laø tyû leä laùch to (sôø ñöôïc) trong moät quaàn theå daân cö.
 Chæ soá KSTSR: laø tyû leä lam maùu coù KSTSR trong moät quaàn theå daân cö.
Ngöôøi ta phaân vuøng dòch teã soát reùt nhö sau:
 Vuøng soát reùt löu haønh nheï: coù chæ soá KSTSR/ chæ soá laùch ôû treû 2 – 9 tuoåi ≤ 10%
 Vuøng soát reùt löu haønh vöøa: coù chæ soá KSTSR/ chæ soá laùch ôû treû 2 – 9 tuoåi 11 – 50%
 Vuøng soát reùt löu haønh naëng: coù chæ soá KSTSR/ chæ soá laùch ôû treû 2 – 9 tuoåi 51 – 75%
 Vuøng soát reùt löu haønh raát naëng: coù chæ soá KSTSR/ chæ soá laùch ôû treû 2 – 9 tuoåi > 75%
Taïi vuøng soát reùt löu haønh naëng vaø raát naëng (coøn goïi laø vuøng soát reùt oån ñònh [stable transmission/
stable malaria]), söï lan truyeàn beänh soát reùt cao, khoâng thay ñoåi trong nhieàu naêm, tình traïng
nhieãm soát reùt xaûy ra thöôøng xuyeân quanh naêm neân beänh soát reùt vaø töû vong do soát reùt thöôøng chæ
xaûy ra vôùi treû nhoû, coøn ña soá nhieãm soát reùt ôû ngöôøi lôùn khoâng coù bieåu hieän trieäu chöùng do coù
mieãn dòch choáng laïi beänh. Trong khi ñoù, ôû vuøng soát reùt löu haønh nheï (coøn goïi laø vuøng soát reùt
khoâng oån ñònh [unstable transmission/ unstable malaria]), söï lan truyeàn beänh soát reùt thaáp, thaát
thöôøng hoaëc khu truù neân khoâng taïo ñöôïc mieãn dòch baûo veä. Do ñoù, ôû nhöõng vuøng naøy beänh soát
reùt xuaát hieän ôû moïi löùa tuoåi.
Khoâng beänh soát reùt
Coù beänh soát reùt

8. 8
Beänh soát reùt thöôøng gaây ra beänh dòch ôû moät soá vuøng soát reùt khoâng oån ñònh nhö Baéc AÁn Ñoä, Sri
Lanka, Ñoâng Nam AÙ… Dòch soát reùt coù theå xaûy ra khi coù nhöõng thay ñoåi veà moâi tröôøng, kinh teá
hoaëc caùc bieán ñoäng veà xaõ hoäi. Chaúng haïn, möa lôùn theo sau ñôït haïn haùn hoaëc söï di daân (ngöôøi
tò naïn, coâng nhaân) töø vuøng khoâng coù soát reùt sang vuøng soát reùt löu haønh naëng … Moät soá yeáu toá
quyeát ñònh chính cuûa dòch teã hoïc soát reùt laø maät ñoä, thoùi quen huùt maùu vaø tuoåi thoï cuûa muoãi
Anopheles.
2. Quaù trình truyeàn beänh soát reùt:
a) Truyeàn beänh qua trung gian muoãi (trong töï nhieân):
Quaù trình truyeàn beänh soát reùt goàm 3 yeáu toá:
 Nguoàn beänh: beänh nhaân coù mang giao baøo.
 Trung gian truyeàn beänh: muoãi Anopheles caùi mang thoa truøng ñoát ngöôøi.
 Ngöôøi thuï caûm: bò muoãi Anopheles ñoát vaø nhieãm beänh.
Neáu coù ñuû 3 yeáu toá treân lieân keát vôùi nhau thì quaù trình truyeàn soát reùt xaûy ra.
b) Truyeàn beänh qua ñöôøng maùu:
 Qua truyeàn maùu, caùc saûn phaåm töø maùu hoaëc tieâm chích xì ke söû duïng chung kim
tieâm:
Beänh soát reùt xaûy ra do vieäc tieâm truyeàn hoàng caàu nhieãm KSTSR vaøo cô theå.
KSTSR khoâng xaâm nhaäp vaøo gan (khoâng coù giai ñoaïn tieàn hoàng caàu) neân khoâng
coù taùi phaùt do theå nguû trong gan (nhö ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp soát reùt vivax hoaëc
ovale do muoãi truyeàn)
 Soát reùt baåm sinh:
Ñoâi khi meï soát reùt truyeàn KSTSR sang cho con vaøo thôøi ñieåm sanh hoaëc gaàn luùc
sanh.
IV. SINH LYÙ BEÄNH:
Sau khi xaâm nhaäp hoàng caàu, KSTSR phaùt trieån seõ tieâu thuï vaø thoaùi bieán daàn daàn caùc protein noäi
baøo (chuû yeáu laø hemoglobin). KSTSR cuõng laøm thay ñoåi maøng hoàng caàu: thay ñoåi chöùc naêng
vaän chuyeån maøng, boäc loä caùc khaùng nguyeân beà maët vaø gaén theâm caùc protein cuûa KST vaøo maøng
hoàng caàu. Hoàng caàu trôû neân coù hình daùng khoâng ñeàu, coù tính khaùng nguyeân hôn vaø giaûm khaû
naêng bieán daïng.
Ñoái vôùi soát reùt falciparum, treân beà maët hoàng caàu xuaát hieän nhöõng choã loài leân sau khi KSTSR
xaâm nhaäp hoàng caàu ñöôïc 12-15 giôøø. Nhöõng noát loài naøy ñaåy ra moät protein coù teân laø PfEMP1 laøm
trung gian ñeå gaén keát vôùi thuï theå naèm treân noäi maïc mao maïch vaø tieåu tónh maïch. Ñaây laø hieän
töôïng keát dính teá baøo. Coù nhieàu loaïi thuï theå ñaõ ñöôïc xaùc ñònh, trong ñoù ICAM1 (Intracellular
adhesion molecule 1) ôû naõo, Chondroitin sulfate B ôû nhau thai vaø CD 36 ôû haàu heát caùc cô quan
khaùc. Do ñoù, nhöõng hoàng caàu nhieãm KSTSR bò dính laïi beân trong caùc maïch maùu nhoû. Song song
ñoù, nhöõng hoàng caàu naøy cuõng coù theå keát dính vôùi nhöõng hoàng caàu khoâng nhieãm KSTSR taïo neân
theå hoa thò. Caùc quaù trình keát dính teá baøo vaø taïo theå hoa thò laø moät phaàn quan troïng trong sinh
beänh hoïc cuûa soát reùt falciparum. Chuùng gaây ra söï aån cö cuûa hoàng caàu chöùa caùc KST tröôûng

9. 9
thaønh (theå tö döôõng giaø, theå phaân lieät) trong caùc cô quan noäi taïng (ñaëc bieät laø naõo) laøm aûnh
höôûng ñeán vi tuaàn hoaøn vaø chuyeån hoùa taïi caùc cô quan naøy. KST aån cö tieáp tuïc phaùt trieån traùnh
khoûi cô cheá ñeà khaùng cuûa kyù chuû: quaù trình loïc baét giöõ cuûa laùch. Do hieän töôïng aån cö cuûa KST
maø trong maùu ngoaïi bieân ngöôøi ta chæ thaáy theå nhaãn, theå tö döôõng non vaø maät ñoä KSTSR trong
maùu ngoaïi bieân chæ laø con soá öôùc ñoaùn thaáp hôn soá löôïng KSTSR thaät trong cô theå. Soát reùt aùc
tính coøn lieân quan ñeán söï giaûm khaû naêng bieán daïng cuûa hoàng caàu khoâng nhieãm KST. Hieän
töôïng naøy aûnh höôûng leân khaû naêng di chuyeån cuûa hoàng caàu qua nhöõng mao maïch vaø tieåu tónh
maïch ñaõ bò taéc ngheõn moät phaàn vaø noù laøm ruùt ngaén ñôøi soáng cuûa hoàng caàu.
Trong 3 theå soát reùt “laønh tính” coøn laïi (do P. vivax, P. ovale, P. malariae), hieän töôïng aån cö
khoâng xaûy ra vaø taát caû caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa KSTSR ñeàu hieän dieän treân lam maùu ngoaïi
bieân. P. vivax vaø P. ovale thöôøng xaâm nhaäp vaøo hoàng caàu löôùi; coøn P. malariae thöôøng xaâm
nhaäp vaøo hoàng caàu giaø neân maät ñoä KSTSR trong nhöõng tröôøng hôïp naøy hieám khi vöôït quaù 1%.
Ngöôïc laïi, P. falciparum vaø P. knowlesi coù theå xaâm nhaäp vaøo moïi loaïi hoàng caàu neân maät ñoä
KSTSR coù theå raát cao.
Trong soát reùt, chöùc naêng mieãn dòch vaø chöùc naêng loïc cuûa laùch ñeàu gia taêng ñöa ñeán vieäc gia
taêng loaïi boû caû hoàng caàu nhieãm KST laãn hoàng caàu khoâng nhieãm KST. Nhöõng hoàng caàu nhieãm
KST thoaùt khoûi söï loïc boû cuûa laùch seõ bò phaù huûy khi theå phaân lieät vôõ ra. Nhöõng chaát ñöôïc phoùng
thích ra töø quaù trình naøy thuùc ñaåy hoaït hoùa ñaïi thöïc baøo vaø söï phoùng thích caùc cytokine tieàn
vieâm töø baïch caàu ñôn nhaân (TNF-∝, IL-1…) gaây neân côn soát vaø moät soá aûnh höôûng beänh lyù khaùc.
Thaân nhieät ≥ 40 0
C laøm phaù huûy caùc KST tröôûng thaønh. Do ñoù, ôû nhöõng tröôøng hôïp khoâng ñieàu
trò, nhieät ñoä naøy giuùp chu kyø KST ñöôïc ñoàng boä hôn vaø beänh nhaân seõ coù ñöôïc nhöõng côn soát,
laïnh run ñeàu ñaën, ñuùng chu kyø ñaëc tröng cho töøng loaïi KSTSR (côn soát moãi 2 ngaøy hoaëc moãi 3
ngaøy). Tính chaát côn soát ñeàu ñaën theo ñuùng chu kyø hieám gaëp ôû nhöõng beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò
thuoác khaùng soát reùt sôùm vaø hieäu quaû.
Cô cheá haï ñöôøng huyeát trong soát reùt falciparum:
 Beänh nhaân soát reùt gia taêng söû duïng ñöôøng do soát, nhieãm truøng. Chuyeån hoùa ñöôøng yeám khí
ôû moâ vaø ôû KSTSR.
 Döï tröõ ñöôøng bò caïn kieät (ñaëc bieät ôû phuï nöõ coù thai vaø treû em) do nhòn ñoùi (giaûm cung
caáp).
 ÖÙc cheá söï taân taïo ñöôøng ôû gan bôûi TNF vaø moät soá cytokines khaùc.
 Vieäc söû duïng quinine, quinidine laøm phoùng thích insulin töø teá baøo tieåu ñaûo tuïy gaây giaûm
taân taïo ñöôøng ôû gan vaø taêng söû duïng ñöôøng ôû moâ ngoaïi bieân ñöa ñeán haï ñöôøng huyeát.
V. MIEÃN DÒCH ÑOÁI VÔÙI BEÄNH SOÁT REÙT:
Ngöôøi ta nhaän thaáy khoâng phaûi ai nhieãm KSTSR cuõng ñeàu bò soát reùt aùc tính hoaëc töû vong. Taïi
vuøng soát reùt löu haønh naëng, söï tieáp xuùc KSTSR ñöôïc laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn giuùp hình thaønh
mieãn dòch ñaëc hieäu (maéc phaûi) ñoái vôùi soát reùt. Nhôø mieãn dòch naøy maø beänh soát reùt naëng chæ xaûy
ra ñoái vôùi treû nhoû, coøn nhöõng ñoái töôïng lôùn hôn beänh soát reùt töông ñoái nheï. Tuy nhieân, ngay caû
ôû nhöõng ngöôøi môùi tieáp xuùc vôùi soát reùt laàn ñaàu tieân, beänh nhaân coù theå coù nhöõng bieåu hieän beänh
raát khaùc nhau: töø coù theå töû vong cho ñeán coù theå ñeà khaùng vôùi beänh. Trong tröôøng hôïp naøy, söï ñeà

10. 10
khaùng vôùi soát reùt laø khoâng ñaëc hieäu, noù khoâng phuï thuoäc vaøo vieäc tieáp xuùc vôùi soát reùt tröôùc ñoù
vaø coù theå laø do baåm sinh hoaëc maéc phaûi.
1. Söï ñeà khaùng (khoâng ñaëc hieäu) baåm sinh ñoái vôùi soát reùt:
Ngöôøi ta nhaän thaáy coù söï ñeà khaùng vôùi soát reùt ôû moät soá tröôøng hôïp coù baát thöôøng veà caáu truùc
chuoãi β cuûa Hb (HbS, HbC, HbE), baát thöôøng veà toång hôïp chuoãi globin (α-thalassemia, β-
thalassemia), baát thöôøng veà noàng ñoä enzyme trong hoàng caàu (thieáu men G6PD) vaø moät soá baát
thöôøng ôû maøng hoàng caàu vaø boä xöông teá baøo (cytoskeleton) (nhoùm maùu Duffy aâm tính, beänh
hoàng caàu hình baàu duïc di truyeàn).
Ví duï veà nhoùm maùu Duffy vaø P.vivax: sau khi vaøo maùu maûnh truøng nhanh choùng xaâm nhaäp vaøo
hoàng caàu thoâng qua thuï theå ñaëc hieäu treân beà maët hoàng caàu. Ñoái vôùi P.vivax, thuï theå naøy lieân
quan ñeán nhoùm maùu Duffy (Fya
vaø Fyb
). Ña soá ngöôøi daân Taây Phi khoâng coù khaùng nguyeân
nhoùm maùu Duffy (Duffy aâm tính, FyFy) neân hoaøn toaøn ñeà khaùng vôùi nhieãm P.vivax.
2. Söï ñeà khaùng soát reùt khoâng ñaëc hieäu maéc phaûi:
Ngöôøi ta nhaän thaáy raát hieám gaëp soát reùt naëng (aùc tính) ôû treû em suy dinh döôõng marasmus hoaëc
Kwashiorkor vaø coù nhieàu baùo caùo veà nhöõng ñôït buøng phaùt soát reùt khi ngöôøi ta cung caáp theâm
löông thöïc vaøo nhöõng thôøi ñieåm xaûy ra naïn ñoùi. Moät soá chaát dinh döôõng ñöôïc cho laø coù lieân
quan ñeán söï gia taêng nhaïy caûm vôùi soát reùt nhö saét, riboflavin.
3. Mieãn dòch soát reùt maéc phaûi:
Taïi vuøng dòch teã soát reùt oån ñònh (stable malaria), beänh soát reùt vaø töû vong do soát reùt chuû yeáu xaûy
ra ôû treû nhoû, coøn ôû ngöôøi tröôûng thaønh thì beänh töông ñoái nheï. Ñoù laø nhôø vaøo mieãn dòch ñaëc
hieäu maéc phaûi. Mieãn dòch naøy keát hôïp caû 2 cô cheá: mieãn dòch theå dòch vaø mieãn dòch qua trung
gian teá baøo.
Ñöùa treû ñöôïc sanh ra töø ngöôøi meï coù mieãn dòch seõ coù mieãn dòch töông ñoái vôùi soát reùt trong moät
thôøi gian. Treû seõ ñöôïc baûo veä töông ñoái vôùi soát reùt trong khoaûng töø 3 – 6 thaùng sau sanh. Sau
giai ñoaïn naøy, treû seõ deã bò soát reùt vaø soát reùt aùc tính (theå thieáu maùu naëng vaø theå naõo). Sau 4 tuoåi,
möùc ñoä naëng cuûa caùc côn soát reùt seõ giaûm daàn, maëc duø tyû leä mang KSTSR vaø maät ñoä KST vaãn
coøn cao. Sau 5 tuoåi, töû vong do soát reùt ít gaëp haún ñi vaø caùc côn soát reùt cuõng thöa daàn cho ñeán
tuoåi tröôûng thaønh. Côn soát reùt ñieån hình trôû neân hieám gaëp.
Moät khi ñaõ ñaït ñöôïc, mieãn dòch soát reùt coù theå khoâng beàn vöõng. Ngöôøi ta ghi nhaän raèng traõi qua
moät thôøi gian soáng ngoaøi vuøng dòch teã soát reùt, nhöõng ngöôøi coù mieãn dòch soát reùt seõ trôû neân deã
maéc beänh soát reùt khi tieáp xuùc trôû laïi.Vaø ngöôøi ta cuõng thöôøng thaáy nhöõng ngöôøi coù mieãn dòch
hoaøn toaøn vôùi soát reùt coù theå bò soát reùt khi di chuyeån ñeán moät vuøng dòch teã soát reùt khaùc. Phuï nöõ
coù thai (ñaëc bieät coù thai laàn ñaàu) coù tình traïng maát mieãn dòch soát reùt. Nhöõng phuï nöõ naøy deã bò
maéc soát reùt naëng (maät ñoä KSTSR cao vaø thieáu maùu naëng) vaø sanh con nheï caân.

11. 11
VI. GIAÛI PHAÅU BEÄNH:
Nhöõng thöông toån naëng hay gaëp chuû yeáu ôû nhöõng beänh nhaân bò nhieãm P.falciparum.
1. Naõo:
Trong moät soá ít tröôøng hôïp töû vong do SRAT theå naõo, ngöôøi ta thaáy coù phuø naõo. Söï cöông tuï caùc
maïch maùu maøng nheän chöùa ñaày nhöõng hoàng caàu mang KSTSR tröôûng thaønh keøm saéc toá soát reùt
laøm cho naõo coù maøu xaùm xòt nhö chì. Söï laéng ñoïng saéc toá soát reùt laøm cho voû naõo coù maùu xaùm vaø
coù nhieàu xuaát huyeát ñieåm ôû chaát traéng. Ngöôøi ta thöôøng thaáy söï hieän dieän raát nhieàu hoàng caàu
chöùa KSTSR theå phaân lieät ôû nhöõng mao maïch nhoû, ôû caùc tieåu tónh maïch vaø moät soá hoàng caàu
chöùa KST keát dính vaøo noäi maïc maïch maùu taïo neân “hieän töôïng leà” ôû nhöõng maïch maùu kích
thöôùc trung bình. Nhieàu beänh nhaân coù nhöõng xuaát huyeát daïng voøng khu truù (focal ring
haemorrhages) ñöôïc thaáy ôû nhöõng maïch maùu döôùi voû maø khi laønh beänh seõ taïo neân nhöõng noát
nhoû hay coøn goïi laø u haït Dürck.
2. Laùch:
Trong soát reùt falciparum caáp tính, laùch lôùn meàm, maøu saéc thay ñoåi töø ñoû saäm ñeán xaùm ñen tuøy
thuoäc vaøo thôøi gian nhieãm beänh vaø soá löôïng saéc toá soát reùt hieän dieän ôû laùch. Coù hieän töôïng xung
huyeát keøm taêng saûn tuûy ñoû vaø tuûy traéng. Laùch chöùa ñaày KST vaø caùc saéc toá soát reùt. Ñoâi khi coù
xuaát huyeát khu truù vaø nhoài maùu. Trong soát reùt vivax laùch lôùn nhanh hôn vaø deã vôõ.
3. Thaän:
Khoaûng 1/3 beänh nhaân tröôûng thaønh chöa coù mieãn dòch bò SRAT coù roái loaïn chöùc naêng thaän vôùi
bieåu hieän laø hoaïi töû oáng thaän caáp. Vieâm vi caàu thaän caáp thoaùng qua (töï giôùi haïn) do P.
falciparum thöôøng keøm theo tieåu ñaïm vaø coù hoaëc khoâng tieåu maùu vi theå. Soát reùt do P. malariae
coù lieân quan ñeán vieâm vi caàu thaän tieán trieån maõn tính, bieåu hieän treân laâm saøng laø hoäi chöùng thaän
hö. Ñaây laø moät beänh lyù phöùc hôïp mieãn dòch.
4. Phoåi:
ÔÛ beänh nhaân phuø phoåi, quan saùt ñaïi theå: phoåi saäm maøu keøm nhöõng xuaát huyeát raûi raùc. Vi theå:
pheá nang xung huyeát vôùi ñaïi thöïc baøo chöùa ñaày saéc toá, teá baøo plasma, baïch caàu ña nhaân trung
tính vaø hoàng caàu chöùa KSTSR.
5. Tim maïch:
ÔÛ nhöõng beänh nhaân töû vong, nhìn ñaïi theå tim coù ít baát thöôøng, coù theå coù xuaát huyeát ñieåm. Nhöng
treân vi theå, ngöôøi ta thaáy mao maïch cô tim xung huyeát vôùi caùc hoàng caàu nhieãm KST, ñaïi thöïc
baøo chöùa ñaày saéc toá, teá baøo lympho, teá baøo plasma. Tuy nhieân, coù raát ít chöùng cöù veà hieän töôïng
keát dính teá baøo.

12. 12
6. Gan vaø heä tieâu hoùa:
Gan lôùn, maøu thay ñoåi töø hoàng xaïm ñeán naâu, ñoâi khi ñen do söï laéng ñoïng saéc toá soát reùt. Trong
nhieãm truøng caáp, gan bôû nhöng trôû neân chaéc khi bò soát reùt nhieàu laàn. Caùc xoang tónh maïch giaõn
nôû vaø xung huyeát keøm theo taêng saûn teá baøo Kuffer nhöng thöông toån teá baøo gan töông ñoái ít.
Ngöôøi ta cuõng ghi nhaän coù hieän töôïng heïp khoaûng Disse keøm theo maát caùc vi nhung mao cuûa
tieåu quaûn maät.
Hieän töôïng aån cö vaø keát dính teá baøo ñöôïc thaáy ôû mao maïch ruoät non vaø ruoät giaø. Trong moät soá
tröôøng hôïp naëng coù hieän töôïng loeùt nieâm maïch vaø xuaát huyeát.
7. Nhau thai:
Nhau coù maøu ñen hoaëc xaùm vaø caùc xoang chöùa ñaày hoàng caàu nhieãm KST vaø baïch caàu ña nhaân
chöùa ñaày saéc toá. Hoaïi töû lôùp hôïp baøo laù nuoâi vaø maát vi nhung mao, hoaïi töû daïng fibrin cuûa
nhung mao vaø daøy maøng neàn laù nuoâi coù theå laø nguyeân nhaân gaây suy giaûm nuoâi döôõng thai (thai
nheï kyù, saåy thai, sanh non …).
VII. LAÂM SAØNG:
Beänh caûnh laâm saøng cuûa soát reùt raát ña daïng. Möùc ñoä naëng vaø dieãn tieán cuûa beänh tuøy thuoäc vaøo
loaïi KSTSR, tuoåi, tình traïng mieãn dòch vôùi soát reùt, tình traïng dinh döôõng vaø söùc khoûe toång quaùt
cuûa beänh nhaân, cuõng nhö vieäc uoáng thuoác döï phoøng soát reùt hay thuoác ñieàu trò soát reùt. Ñoái vôùi
beänh soát reùt, khoâng coù trieäu chöùng laâm saøng naøo coù giaù trò chaån ñoaùn tuyeät ñoái ngoaïi tröø nhöõng
côn soát ñeàu ñaën xen keõ vôùi giai ñoaïn gaàn nhö hoaøn toaøn khoâng coù trieäu chöùng (xem hình 4).
Hình 4. Bieåu ñoà nhieät ñoä ñieån hình cuûa
côn soát reùt: (a) do P.vivax; (b) do
P.malariae; (c) do P.falciparum vaø aûnh
höôûng cuûa ñieàu trò thaønh coâng.

13. 13
A. Thôøi kyø uû beänh:
Thôøi kyø uû beänh laø khoaûng thôøi gian töø khi bò muoãi ñoát ñeán khi xuaát hieän trieäu chöùng laâm saøng
ñaàu tieân (thöôøng laø soát). Thôøi gian naøy thay ñoåi tuøy theo loaïi KSTSR:
 P. falciparum: 12 ngaøy (9 – 14)
 P. vivax: 15 ngaøy (12 – 17), coù chuûng vivax thôøi gian naøy keùo daøi ñeán 6 – 12 thaùng
 P. ovale: 17 ngaøy (16 – 18)
 P. malariae: 28 ngaøy (18 – 40)
Ñieàu quan troïng laø chuùng ta phaûi ghi nhôù thôøi gian uû beänh toái thieåu (thöôøng vaøo khoaûng 7 ngaøy
ñoái vôùi soát reùt falciparum) bôûi vì ñaây laø thôøi gian sôùm nhaát sau khi ñeán vuøng soát reùt maø caùc trieäu
chöùng coù theå ñöôïc quy traùch laø do soát reùt.
B. Soát reùt côn:
1. Tieàn trieäu:
Khoaûng 2 – 3 ngaøy tröôùc khi leân côn soát reùt, beänh nhaân coù theå coù caùc trieäu chöùng tieàn trieäu nhö:
khoù chòu, meät moûi, nhöùc ñaàu, choùng maët khi thay ñoåi tö theá, ñau nhöùc ôû ngöïc, löng, buïng, caùc
khôùp vaø xöông, chaùn aên, buoàn noân, noân, coù caûm giaùc nhö nöôùc laïnh chaûy doïc xuoáng löng vaø soát
nheï. Soát coù theå phaùt hieän ñöôïc 2 – 3 giôø tröôùc khi leân côn.
2. Côn soát reùt ñieån hình: chia laøm 3 giai ñoaïn
a) Giai ñoaïn laïnh:
Beänh nhaân caûm thaáy laïnh vaø khoù chòu ñoät ngoät. Run nheï roài nhanh choùng chuyeån sang
run toaøn thaân, raêng “ñaùnh boø caïp”. Beänh nhaân coá gaéng ñaép thaät nhieàu meàn. Maëc duø thaân
nhieät cao vaø taêng raát nhanh, beänh nhaân coù tình traïng co maïch ngoaïi bieân, da laïnh, khoâ,
taùi vaø noåi da gaø, maïch nhanh, nheï. Beänh nhaân coù theå noân oùi. ÔÛ treû nhoû coù theå coù soát cao
co giaät ôû giai ñoaïn naøy. Caùc côn run keùo daøi töø 15 – 60 phuùt, sau ñoù chaám döùt vaø beänh
nhaân caûm thaáy aám hôn.
b) Giai ñoaïn noùng:
Beänh nhaân nhanh choùng caûm thaáy noùng khoâng chòu noåi, tung taát caû meàn ñang ñaép. Nhöùc
ñaàu döõ doäi, ñaùnh troáng ngöïc, thôû nhanh, meät laû, ngaát tö theá, ñau thöôïng vò, buoàn noân,
noân oùi, khaùt khi nhieät ñoä ñaït ñeán ñænh 40 – 410
C hoaëc hôn nöõa. Trong giai ñoaïn naøy,
beänh nhaân coù theå bò luù laãn hoaëc saûng. Da ñoû böøng, khoâ vaø noùng, maïch nhanh roõ, laùch
lôùn. Giai ñoaïn noùng keùo daøi töø 2 – 6 giôø.
c) Giai ñoaïn vaõ moà hoâi:
Beänh nhaân trôû neân öôùt ñaãm moà hoâi, soát giaûm daàn trong voøng töø 2 – 4 giôø, caùc trieäu
chöùng khaùc giaûm vaø beänh nhaân kieät söùc, nguû thieáp ñi.

14. 14
 Moät côn soát reùt ñieån hình keùo daøi töø 8 – 12 giôø. Khoaûng caùch giöõa caùc côn soát ñöôïc xaùc ñònh
bôûi thôøi gian chu kyø hoàng caàu: 48 giôø ñoái vôùi P. falciparum, P. vivax, P. ovale (soát moãi 2
ngaøy hay soát caùch nhaät); 72 giôø ñoái vôùi P. malariae (soát moãi 3 ngaøy). Tuy nhieân côn soát theo
ñuùng chu kyø thöôøng khoâng coù ôû giai ñoaïn ñaàu cuûa beänh. Trong tröôøng hôïp, beänh nhaân khoâng
ñieàu trò, thöôøng phaûi sau moät thôøi gian, caùc chu kyø trôû neân ñoàng boä thì beänh nhaân môùi coù côn
soát reùt ñieån hình ñuùng chu kyø. Trong soát reùt falciparum, beänh nhaân thöôøng soát lieân tuïc hoaëc
soát dao ñoäng. Khi côn soát coù chu kyø thì thöôøng laø soát moãi ngaøy, moãi 2 ngaøy 1 côn hoaëc 2 côn
moãi 3 ngaøy.
 Ñaëc ñieåm cuûa côn soát reùt:
– Côn luoân luoân dieãn tieán theo 3 giai ñoaïn nhö treân.
– Côn xaûy ra ôû giôø giaác töông ñoái nhaát ñònh
– Côn xaûy ra ñuùng chu kyø tuøy theo loaïi KSTSR.
– Giöõa caùc côn beänh nhaân caûm thaáy deã chòu, bình thöôøng.
 Caùc trieäu chöùng khaùc ñi keøm: thieáu maùu, da xanh, nieâm nhaït, gan laùch to, nhöùc ñaàu, maát
nguû, keùm aên, ñau moûi cô khôùp…
C. Soát reùt aùc tính (SRAT):
SRAT laø beänh soát reùt chuû yeáu do P.falciparum vôùi caùc bieán chöùng naëng (hoân meâ, suy thaän, suy
gan…) coù khaû naêng gaây töû vong. Ngoaøi ra, beänh SRAT ñoâi khi coøn xaûy ra ôû caùc beänh nhaân bò soát
reùt do P. vivax vaø P.knowlesi.
1. SRAT theå naõo:
 Laø bieåu hieän laâm saøng vaø nguyeân nhaân töû vong thöôøng gaëp nhaát ôû ngöôøi lôùn. Taïi Vieät
Nam vaø Thaùi Lan, khoaûng ½ caùc tröôøng hôïp SRAT laø SRAT theå naõo. Beänh coù theå xuaát
hieän töø töø hoaëc ñoät ngoät sau côn co giaät.
 Ñònh nghóa (tieâu chuaån chaån ñoaùn):
– Ñònh nghóa thöïc haønh:
Beänh nhaân soát reùt falciparum coù roái loaïn tri giaùc (thang ñieåm ñaùnh giaù hoân meâ
Glasgow < 15 ñieåm; thang ñieåm Blantyre <5 ôû treû em ≤5 tuổi) sau khi ñaõ loaïi tröø
caùc nguyeân nhaân khaùc gaây roái loaïn tri giaùc (ñaëc bieät laø vieâm maøng naõo muû, vieâm
naõo…)
– Ñònh nghóa nghieân cöùu:
(1) Hoân meâ (thang ñieåm Glasgow <11 ñieåm; Blantyre <3) keùo daøi ít nhaát 30 phuùt
sau co giaät toaøn thaân.
(2) Coù theå voâ tính cuûa P.falciparum ôû pheát maùu ngoaïi bieân.
(3) Loaïi tröø caùc nguyeân nhaân cuûa beänh lyù naõo khaùc.
 Moät soá bieåu hieän laâm saøng cuûa SRAT theå naõo:
– Hoân meâ: thöôøng xuaát hieän sau 1 côn co giaät toaøn thaân.
– Daáu maøng naõo: coå cöùng vaø sôï aùnh saùng hieám gaëp nhöng coå göôïng nheï thöôøng
gaëp hôn. Coå öôõn quaù möùc coù theå gaëp ôû beänh nhaân naëng

15. 15
– Baát thöôøng ôû voõng maïc: phuø gai thò hieám gaëp ôû ngöôøi lôùn nhöng xuaát huyeát voõng
maïc thöôøng xaûy ra ôû caû ngöôøi lôùn vaø treû em.
– Moät soá daáu hieäu thaàn kinh khaùc:
o Hai maét nhìn leäch truïc (dysconjugate gaze) raát thöôøng gaëp.
o Haøm caén chaëc vaø nghieán raêng cuõng thöôøng gaëp
o Phaûn xaï chu moâi (pout reflex) thöôøng coù nhöng caùc phaûn xaï nguyeân phaùt khaùc
(phaûn xaï caàm naém…) haàu nhö khoâng coù.
o Tröông löïc cô vaø phaûn xaï gaân cô thöôøng gia taêng. Daáu hieäu ña ñoäng xöông
baùnh cheø vaø goùt coù theå coù.
o Babinski coù theå döông tính
o Phaûn xaï da buïng vaø phaûn xaï da bìu thöôøng maát
o Beänh nhaân coù theå coù tình traïng goàng cöùng maát voû hoaëc goàng cöùng maát naõo
– Di chöùng thaàn kinh: Di chöùng thaàn kinh beänh nhaân SRAT theå naõo soáng soùt thöôøng
khoaûng 1% ôû ngöôøi lôùn nhöng thöôøng gaëp ôû treû em (5-30%).
2. SRAT theå suy thaän:
 Thöôøng gaëp ôû ngöôøi lôùn, hieám gaëp ôû treû em.
 Coù bieåu hieän nhö hoaïi töû oáng thaän caáp. Sinh beänh hoïc chöa roõ nhöng coù theå lieân quan
ñeán hieän töôïng aån cö cuûa hoàng caàu gaây aûnh höôûng ñeán chuyeån hoùa vaø löu löôïng vi tuaàn
hoaøn cuûa thaän.
 Tieâu chuaån chaån ñoaùn:
(1) Löôïng nöôùc tieåu/24 giôø <400 ml ôû ngöôøi lôùn hoaëc <0.5 ml/kg/giôø ôû treû em.
(2) Khoâng caûi thieän vôùi buø dòch.
(3) Creatinine maùu > 265 µmol/L (> 3 mg/dL).
 Tuy nhieân, moät soá tröôøng hôïp suy thaän caáp coù theå khoâng coù bieåu hieän thieåu nieäu hoaëc voâ
nieäu.
3. SRAT theå vaøng da (vaø roái loaïn chöùc naêng gan):
 Thöôøng gaëp ôû ngöôøi lôùn (ít gaëp ôû treû em).
 Do taùn huyeát, toån thöông gan vaø taéc maät. Tuy nhieân hieän töôïng suy gan naëng (hoân meâ
gan, hoaïi töû teá baøo gan naëng) khoâng xaûy ra tröø khi coù vieâm gan sieâu vi ñi keøm.
 Roái loaïn chöùc naêng gan coù theå gaây haï ñöôøng huyeát, nhieãm toan acid lactic, suy giaûm
chuyeån hoùa thuoác.
 Tieâu chuaån chaån ñoaùn: vaøng da nieâm saäm, Bilirubintoaøn phaàn/ maùu > 3 mg/dL (50 µmol/L).
Caàn loaïi tröø caùc nguyeân nhaân gaây vaøng da khaùc (vieâm gan sieâu vi, nhieãm Leptospira…).
4. Soát reùt thieáu maùu naëng:
 Thöôøng gaëp ôû treû em.
 Do tình traïng gia taêng phaù huûy hoàng caàu vaø hoàng caàu bò loaïi boû bôûi laùch keøm theo tình
traïng taïo maùu khoâng hieäu quaû.
 Tieâu chuaån chaån ñoaùn: Thieáu maùu ñaúng baøo, ñaúng saéc vôùi Hct < 15% hoaëc Hb/maùu < 5
g/dL ôû treû em; Hct < 20% hoaëc Hb/maùu < 7 g/dL ôû ngöôøi lôùn.

16. 16
5. Soát reùt haï ñöôøng huyeát:
 Laø bieán chöùng thöôøng gaëp, lieân quan ñeán tieân löôïng xaáu, ñaëc bieät ôû phuï nöõ coù thai vaø treû
em.
 ÔÛ nhöõng beänh nhaân naëng, chaån ñoaùn laâm saøng haï ñöôøng huyeát thöôøng raát khoù vì caùc
trieäu chöùng thöôøng gaëp nhö vaõ moà hoâi, noåi da gaø, nhòp tim nhanh… thöôøng khoâng coù vaø
caùc roái loaïn thaàn kinh (hoân meâ, co giaät…) khoâng theå phaân bieät ñöôïc do haï ñöôøng huyeát
hay do soát reùt.
 Tieâu chuaån chaån ñoaùn: ñöôøng huyeát töông < 2.2 mmol/L (40 mg/dL)
6. Soát reùt naëng coù roái loaïn thaêng baèng kieàm toan:
 Nhieãm toan acid lactic thöôøng xaûy ra cuøng vôùi haï ñöôøng huyeát vaø laø moät yeáu toá quan
troïng laøm beänh nhaân soát reùt töû vong.
 Do chuyeån hoùa ñöôøng yeám khí ôû moâ (ñaëc bieät cô vaân vaø ôû ruoät). Ngoaøi ra, roái loaïn chöùc
naêng gan, thaän cuõng laøm tích tuï acid lactic.
 Treân laâm saøng, beänh nhaân coù bieåu hieän thôû nhanh saâu (taêng thoâng khí), thöôøng ñöôïc goïi
laø “suy hoâ haáp”.
 Tieâu chuaån chaån ñoaùn: toan chuyeån hoùa vôùi bicarbonate maùu (HCO3
–
) < 15 mmol/L hoaëc
nhieãm toan axit lactic vôùi lactate maùu > 5 mmol/L.
7. SRAT theå choaùng (theå “giaù laïnh”):
 Coù bieåu hieän choaùng: Huyeát aùp taâm thu < 80 mmHg (ngöôøi lôùn) hay < 50 mmHg (treû em
1 – 5 tuoåi), maïch nhanh nheï, chi laïnh tím, co maïch ngoaïi bieân, tieåu ít …, cheânh leäch giöõa
nhieät ñoä da vaø thaân nhieät > 100
C.
 Caàn loaïi tröø caùc nguyeân nhaân gaây choaùng khaùc nhö: choaùng maát nöôùc, choaùng nhieãm
truøng…
8. Soát reùt tieåu huyeát saéc toá ñaïi theå:
 Beänh nhaân soát, ñau hoâng löng, noân oùi, tieåu maøu naâu ñen hoaëc ñoû (maøu xaù xò, maøu Coca-
cola)
 Caàn phaân bieät vôùi tieåu Hb do thuoác coù tính oxy hoùa treân beänh nhaân thieáu men G6PD.
9. SRAT theå co giaät:
Co giaät > 2 laàn trong 24 giôø (caàn phaân bieät vôùi soát cao co giaät)
10. SRAT theå phuø phoåi:
Hoäi chöùng nguy kòch hoâ haáp caáp (ARDS), caàn loaïi tröø phuø phoåi do huyeát ñoäng (do tim).

17. 17
11. SRAT theå xuaát huyeát:
 Xuaát huyeát da nieâm: xuaát huyeát ñieåm, xuaát huyeát döôùi keát maïc, chaûy maùu nöôùu raêng,
chaûy maùu muõi, xuaát huyeát tieâu hoùa…
 Coù theå do ñoâng maùu noäi maïch lan toûa (DIC)
12. Soát reùt naëng vôùi maät ñoä KSTSR cao:
Maät ñoä KSTSR > 5% (maät ñoä KSTSR > 250.000/µL) ôû beänh nhaân khoâng coù mieãn dòch vôùi soát
reùt vaø maät ñoä KSTSR >20% ôû ngöôøi coù mieãn dòch.
D. Soát reùt ôû phuï nöõ coù thai:
 ÔÛ nhöõng vuøng soát reùt löu haønh nheï vaø phuï nöõ treû khoâng coù mieãn dòch vôùi soát reùt, beänh
soát reùt laø nguyeân nhaân chuû yeáu cuûa töû vong meï, saåy thai, thai cheát löu, sanh non vaø sanh
con nheï caân.
 ÔÛ nhöõng vuøng soát reùt löu haønh naëng, beänh soát reùt (trieäu chöùng laâm saøng vaø maät ñoä
KSTSR) ôû phuï nöõ mang thai con so thöôøng naëng hôn phuï nöõ mang thai con raï. ÔÛ nhöõng
vuøng naøy, beänh soát reùt thöôøng gaây sanh con nheï caân.
 Ñoái vôùi phuï nöõ coù thai khoâng coù mieãn dòch soát reùt, SRAT theå naõo vaø caùc theå khaùc (maät
ñoä KSTSR cao keøm thieáu maùu, haï ñöôøng huyeát, phuø phoåi) thöôøng gaëp vaø tyû leä töû vong
cuõng cao hôn nhöõng ñoái töôïng khaùc.
VIII. CAÄN LAÂM SAØNG:
A. Xeùt nghieäm chaån ñoaùn soát reùt:
1. Pheát maùu ngoaïi bieân tìm KSTSR:
 Xeùt nghieäm giuùp chaån ñoaùn 4 loaïi KSTSR gaây beänh ôû ngöôøi.
 Sau khi laáy maùu ôû ñaàu ngoùn tay ñeå taïo gioït daøy vaø laøn moûng, ngöôøi ta thöôøng nhuoäm
baèng dung dòch Giemsa (hoaëc nhuoäm Field) roài xem döôùi kính hieån vi.
 Treân gioït daøy, thöôøng töø 20 – 30 lôùp hoàng caàu xeáp choàng leân nhau neân KSTSR ñöôïc
phaùt hieän deã daøng hôn laøn moûng (chæ coù 1 lôùp hoàng caàu) nhöng xaùc ñònh loaïi KSTSR thì
khoù hôn. Moät kyõ thuaät vieân coù kinh nghieäm coù theå chaån ñoaùn soát reùt neáu maät ñoä KSTSR
≥50/µL.

18. 18
Hình 5. Pheát maùu ngoaïi bieân tìm KSTSR
 Caùch tính maät ñoä KSTSR:
• Ñaùnh giaù maät ñoä töø 1+ ñeán 4+:
– Thöôøng duøng treân laâm saøng
– Xem treân gioït daøy (vôùi vaät kính daàu)
– Caùch ñaùnh giaù:
+ 1 – 10 KST/100 quang tröôøng
++ 11 – 100 KST/100 quang tröôøng
+++ 1 – 10 KST/1 quang tröôøng
++++ > 10 KST/1 quang tröôøng
• Coâng thöùc tính maät ñoä KSTSR:
– Soá KST/400 BC × 20 = soá KST/µL maùu
– Soá KST/1000 HC × DTHC × 125.6 = soá KST/µL maùu
 Daáu hieäu tieân löôïng naëng:
• > 20% KST coù chöùa saéc toá soát reùt
• Hieän dieän theå phaân lieät trong maùu ngoaïi bieân
• > 5% baïch caàu ña nhaân trung tính chöùa saéc toá soát reùt
2. Chaån ñoaùn soát reùt baèng kyõ thuaät PCR:
 Ít duøng treân laâm saøng, chuû yeáu duøng trong nghieân cöùu.
 Xeùt nghieäm khueách ñaïi gen 18S ribosomal RNA (rRNA) coù ñoä nhaïy caûm cao vôùi khaû
naêng phaùt hieän KST ôû ngöôõng 0.5 - 5 KST/µL maùu (qPCR).
 Chaån ñoaùn xaùc ñònh soát reùt do P. knowlesi caàn phaûi söû duïng kyõ thuaät PCR chuyeân bieät.
(Xaùc ñònh döïa hình theå döôùi kính hieån vi coù theå khoâng chính xaùc vì theå tö döôõng non
gioáng vôùi theå nhaãn cuûa P. falciparum; theå tö döôõng giaø gioáng theå tö döôõng cuûa P.
malariae).
Teân … Gioït daøy Laøn moûng
Hình 6. Hình aûnh KSTSR treân gioït daøy

19. 19
3. Caùc xeùt nghieäm chaån ñoaùn nhanh soát reùt (khoâng söû duïng kính hieån vi):
 Caùc xeùt nghieäm naøy söû duïng phöông phaùp saéc kyù mieãn dòch ñeå phaùt hieän khaùng nguyeân
cuûa KSTSR trong maùu bò ly giaûi. Caùc xeùt nghieäm naøy coù theå cho keát quaû trong voøng 15
phuùt.
 Caùc khaùng nguyeân ñöôïc söû duïng trong xeùt nghieäm chaån ñoaùn nhanh:
+ Histidine – rich protein II (HRP-II) laø moät protein tan trong nöôùc ñöôïc taïo ra bôûi
theå tö döôõng vaø giao baøo non cuûa P.falciparum. Teân thöông maïi moät soá xeùt
nghieäm söû duïng khaùng nguyeân naøy laø: Parasight F, Paracheck, ICT P.f…
+ Lactate dehydrogenase cuûa KST (pLDH) ñöôïc taïo ra bôûi caùc theå voâ tính vaø höõu
tính (giao baøo) cuûa KSTSR. Caùc xeùt nghieäm hieän taïi coù theå phaùt hieän pLDH cuûa
caû 4 loaïi KSTSR gaây beänh ôû ngöôøi. Chuùng coù theå phaân bieät ñöôïc P. falciparum
vôùi Plasmodium khoâng phaûi P. falciparum nhöng khoâng theå phaân bieät giöõa
P.vivax, P. malariae, P. ovale. (Xeùt nghieäm coù teân laø Optimal…)
+ Ngoaøi ra, ngöôøi ta coøn söû duïng khaùng nguyeân hieän dieän ôû caû 4 loaïi KSTSR keát
hôïp vôùi khaùng nguyeân HRP-II (chaúng haïn xeùt nghieäm ICT P.f/P.v)
 Khaû naêng chaån ñoaùn cuûa xeùt nghieäm söû duïng HRP-II:
+ Ñoä nhaïy caûm > 90% khi maät ñoä KSTSR > 100 /µL maùu (döôùi möùc naøy, ñoä nhaïy
caûm cuûa xeùt nghieäm giaûm roõ).
+ Ñoä ñaëc hieäu > 90%.
+ Döông tính giaû ñöôïc ghi nhaän ôû nhöõng beänh nhaân coù yeáu toá daïng thaáp
(Rheumatoid factor).
+ Xeùt nghieäm HRP-II coù theå vaãn döông tính ôû thôøi ñieåm 4 tuaàn sau khi ñieàu trò
(beänh nhaân khoâng coøn trieäu chöùng laâm saøng vaø KSTSR ñaõ aâm tính).
B. Caùc xeùt nghieäm khaùc:
1. Coâng thöùc maùu:
 Thieáu maùu ñaúng baøo, ñaúng saéc.
 Baïch caàu maùu coù theå thaáp, bình thöôøng hoaëc cao
 Tieåu caàu thöôøng giaûm coøn khoaûng 100000 /µL.
2. Caùc xeùt nghieäm khaùc:
 Chöùc naêng gan, chöùc naêng thaän
 Ion ñoà maùu
 Khí maùu ñoäng maïch
 Toång phaân tích nöôùc tieåu
 Dòch naõo tuûy thöôøng bình thöôøng hoaëc coù taêng nheï protein (< 100 mg/dl), taêng lactate vaø
teá baøo (<20/µL).
 …

20. 20
IX. CHAÅN ÑOAÙN SOÁT REÙT:
1. Soát reùt côn:
 Dòch teã hoïc:
– Sinh soáng hoaëc lui tôùi vuøng soát reùt löu haønh
– Coù truyeàn maùu tröôùc ñoù
– Chích xì – ke duøng chung kim tieâm, bôm tieâm
 Laâm saøng:
– Côn soát reùt ñieån hình hoaëc khoâng ñieån hình
– Gan to, laùch to, vaøng da nheï, thieáu maùu…
 Caän laâm saøng:
– Pheát maùu ngoaïi bieân : KSTSR döông tính.
Hoaëc
– Xeùt nghieäm chaån ñoaùn nhanh soát reùt döông tính
Löu yù: Theo ñònh nghóa ca beänh soát reùt laâm saøng cuûa chöông trình quoác gia phoøng choáng soát
reùt: ôû vuøng soát reùt löu haønh hoaëc coù tieàn caên soát reùt trong voøng 2 naêm, khoâng coù khaû naêng
laøm pheát maùu hay caùc xeùt nghieäm nhanh (Parasight F, Paracheck, ICT, Optimal) thì nhöõng
tröôøng hôïp soát ñieån hình/khoâng ñieån hình khoâng tìm ñöôïc nguyeân nhaân khaùc vaø ñieàu trò soát
reùt coù ñaùp öùng toát trong voøng 3 ngaøy ñöôïc xem laø 1 ca soát reùt laâm saøng.
2. Soát reùt aùc tính:
Khi beänh nhaân ñöôïc chaån ñoaùn sô boä hoaëc xaùc ñònh laø soát reùt (theo caùc tieâu chuaån treân) coù
theâm ít nhaát moät trong caùc bieåu hieän ñöôïc trình baøy ôû phaàn laâm saøng SRAT seõ ñöôïc xem laø
soát reùt aùc tính.
Löu yù: Xöû trí nhö soát reùt aùc tính caùc tröôøng hôïp coù daáu hieäu soát reùt naëng nhö:
– Roái loaïn yù thöùc nheï thoaùng qua
– Soát cao lieân tuïc
– Roái loaïn tieâu hoùa: Noân, tieâu chaûy nhieàu laàn trong ngaøy, ñau buïng caáp.
– Nhöùc ñaàu vaø ñau toaøn thaân döõ doäi
– Maät ñoä KSTSR cao (Ft 4+ hoaëc ≥ 100000 KST/µL maùu) hoaëc coù theå phaân
lieät cuûa P.falciparum trong maùu ngoaïi bieân
– Thieáu maùu naëng nhanh choùng (da xanh, nieâm nhôït nhaït)
3. Chaån ñoaùn phaân bieät:
Caàn phaân bieät vôùi: soát xuaát huyeát Dengue, thöông haøn, soát moø, caûm cuùm, vieâm hoïng…

21. 21
X. ÑIEÀU TRÒ:
A. Thuoác ñieàu trò soát reùt:
1. Ñaïi cöông:
a) Vò trí taùc duïng cuûa thuoác khaùng soát reùt:
Caùc thuoác khaùng soát reùt coù taùc duïng choïn loïc treân nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau cuûa chu
trình phaùt trieån KSTSR:
b) Coâng duïng cuûa thuoác khaùng soát reùt:
 Döï phoøng:
Thuoác ñöôïc söû duïng tröôùc khi nhieãm truøng xaûy ra hoaëc tröôùc khi beänh coù bieåu hieän laâm
saøng vôùi muïc ñích ngaên chaën söï xuaát hieän beänh.
 Ñieàu trò:
Söû duïng khi beänh ñaõ xaûy ra, bao goàm: caét côn vôùi thuoác dieät KST theå voâ tính trong maùu
(blood schizontocidal drugs) vaø ñieàu trò dieät theå nguû trong gan (ñoái vôùi soát reùt do P. vivax
vaø P. ovale) ñeå traùnh taùi phaùt.
 Phoøng ngöøa laây lan:
Ñieàu trò taùc ñoäng leân theå giao baøo trong maùu ngöôøi beänh hoaëc laøm giaùn ñoaïn söï phaùt
trieån cuûa KST trong cô theå muoãi.
Hình 7. Vò trí taùc duïng cuûa thuoác khaùng soát reùt treân chu trình phaùt trieån KSTSR ôû muoãi Anopheles vaø ôû ngöôøi

22. 22
c) Moät soá loaïi thuoác khaùng soát reùt thöôøng duøng:
 Artemisinin (qinghaosu) vaø caùc daãn chaát:
– Laø chaát ñöôïc chieát xuaát töø caây Artemisia annua. Caây naøy ñaõ ñöôïc duøng ñeå ñieàu trò soát
ôû Trung Hoa hôn 1000 naêm nay.
– Chaát chính laø artemisinin vaø 2 daãn chaát thöôøng duøng laø artesunate, artemether.
– Dieät raát nhanh KSTSR, keå caû caùc doøng P. falciparum ña khaùng thuoác, khoâng coù ñoäc
tính ñaùng keå.
– Khoâng söû duïng cho phuï nöõ coù thai trong 3 thaùng ñaàu, tröø tröôøng hôïp SRAT.
 Quinine:
– Laø chaát chieát xuaát töø voû caây Cinchona, thuoäc nhoùm arylaminoalcohols.
– Thuoác choïn löïa ñeå ñieàu trò soát reùt falciparum khaùng Chloroquin ôû nhieàu nôi treân theá
giôùi (ñaëc bieät laø SRAT).
– Tình traïng KSTSR khaùng Quinine ñaõ xuaát hieän ôû nhieàu nôi (chaúng haïn ôû Ñoâng Nam
AÙ)
– Söû duïng an toaøn ôû phuï nöõ coù thai
– Taùc duïng phuï:
+ Trieäu chöùng “Cinchonism”: ñieác taàn soá cao, uø tai, buoàn noân, noân oùi,
choùng maët, môø maét, meät moûi…
+ Gaây haï ñöôøng huyeát (do thuoác kích thích tuyeán tuïy taêng tieát insulin)
 Mefloquine:
– Thuoäc nhoùm arylaminoalcohols.
– Laø thuoác dieät KST theå voâ tính trong maùu taùc duïng keùo daøi, maïnh, hieäu quaû vôùi taát caû
caùc loaïi KSTSR (keå caû KSTSR khaùng Chloroquin, Pyrimethamine-sulfadoxine vaø
Quinine). Tuy nhieân, tình traïng ñeà khaùng Mefloquine ñaõ ñöôïc ghi nhaän ôû Thaùi Lan,
Mieán Ñieän, Vieät Nam, Campuchia.
– Taùc duïng phuï: choùng maët, buoàn noân, noân oùi, ñau buïng, nhòp chaäm xoang, loaïn nhòp
xoang, haï huyeát aùp tö theá, hoäi chöùng naõo caáp.
– Neân traùnh duøng Mefloquine ôû caùc ñoái töôïng sau: dò öùng vôùi Mefloquine, ngöôøi ñang
söû duïng thuoác öùc cheá β, coù tieàn caên ñoäng kinh hoaëc beänh lyù taâm thaàn.
– Nghieân cöùu gaàn ñaây ôû Thaùi Lan cho thaáy vieäc söû duïng Mefloquine ôû phuï nöõ coù thai
coù theå laøm gia taêng caùc tröôøng hôïp thai cheát löu.
 Chloroquine:
– Thuoäc nhoùm 4-aminoquinolines, laø thuoác dieät KST theå voâ tính trong maùu nhanh vaø
an toaøn.
– Chloroquine laø thuoác soát reùt ñöôïc söû duïng roäng raõi nhaát treân theá giôùi maëc duø caùc
doøng P. falciparum ñeà khaùng Chloroquine ngaøy caøng lan roäng vaø gaàn ñaây P. vivax
khaùng Chloroquine ñaõ xuaát hieän ôû New Guinea.
– Taùc duïng phuï: choùng maët, nhöùc ñaàu, nhìn ñoâi, buoàn noân, khoù chòu…
– Söû duïng an toaøn ôû phuï nöõ coù thai.

23. 23
 Primaquine:
– Thuoäc nhoùm 8-aminoquinoline, hieän taïi laø thuoác duy nhaát dieät theå nguû trong gan.
Thuoác coøn coù taùc duïng dieät theå giao baøo cuûa taát caû caùc loaïi KSTSR.
– Haïn cheá chuû yeáu cuûa Primaquine laø thuoác gaây taùn huyeát ôû beänh nhaân thieáu men
G6PD
– Do thuoác qua ñöôïc nhau thai vaø ñöôïc tieát ra trong söõa meï neân noù khoâng ñöôïc duøng ôû
phuï nöõ coù thai vaø cho con buù. Thuoác cuõng khoâng söû duïng ôû treû em < 3 tuoåi, ngöôøi coù
beänh gan vaø ngöôøi thieáu men G6PD.
 Sulfadoxine – pyrimethamine (Fansidar):
– Sulfadoxine thuoäc nhoùm sulfonamides, pyrimethamine laø hôïp chaát khaùng acid folic.
Vieäc phoái hôïp 2 chaát naøy coù taùc duïng hieäp ñoàng vôùi tyû leä 20 : 1 (vieân Fansidar chöùa
500 mg sulfadoxine vaø 25 mg pyrimethamine.
– Tuy nhieân söï ñeà khaùng Fansidar ñaõ xuaát hieän ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ
– Pyrimethamine vaø sulfonamide vöôït qua ñöôïc nhau thai vaø tieát ra trong söõa. ÔÛ thai
nhi vaø treû sô sinh, sulfonamides coù theå gaây vaøng da nhaân. Do ñoù Sulfadoxine-
pyrimethamine ñöôïc khuyeán caùo khoâng söû duïng trong thai kyø hoaëc giai ñoaïn cho con
buù tröø khi khoâng coù thuoác thay theá.
 Tetracycline:
– Tetracycline hoaëc Doxycycline ñöôïc duøng keát hôïp theâm vôùi Quinine ôû nhöõng vuøng
soát reùt ñeà khaùng Quinine (nhö vuøng Ñoâng Nam AÙ).
– Doxycycline laø moät thuoác döï phoøng soát reùt hieäu quaû ñoái vôùi soát reùt falciparum ña
khaùng thuoác. Taùc duïng phuï laø laøm taêng nhaïy caûm da vôùi aùnh saùng.
– Tetracycline hoaëc Doxycycline khoâng ñöôïc duøng ôû phuï nöõ coù thai, cho con buù vaø ôû
treû em < 8 tuoåi.
d) Ngaên ngöøa tình traïng khaùng thuoác cuûa KSTSR:
 Taïi caùc vuøng nhieät ñôùi, tình hình P. falciparum khaùng thuoác ngaøy caøng gia taêng. Ñeå
ngaên ngöøa tình traïng naøy, quan nieäm hieän nay laø ñieàu trò keát hôïp thuoác ñoái vôùi soát reùt
falciparum ôû vuøng dòch teã (töông töï nhö trong ñieàu trò lao hay HIV/AIDS…). Chieán
löôïc laø söû duïng cuøng luùc töø 2 loaïi thuoác soát reùt trôû leân vôùi cô cheá taùc duïng khaùc nhau:
moät thuoác laø daãn chaát cuûa artemisinin (artesunate, artemether hoaëc
dihydroartemisinine) cho trong 3 ngaøy vaø thuoác coøn laïi laø thuoác khaùng soát reùt taùc
duïng chaäm hôn.
 Moät soá phoái hôïp thuoác nhö: Artesunate + Mefloquine; Artemether/Lumefantrine
(Coartem
,Riamet
); Quinine+Tetracycline hoaëc Clindamycine;
Atovaquone/Proguanil; Chlorproguanil-dapsone (LapDap)…
 CV8 (dihydroartemisinine(DHA) – trimethoprim(T) – piperaquine(P) – primaquine)
ñöôïc söû duïng trong chöông trình quoác gia phoøng choáng soát reùt taïi Vieät Nam töø naêm
1998. Do coù nhöõng baên khoaên veà nguy cô vaø lôïi ích cuûa Primaquine trong phoái hôïp
thuoác naøy ñaõ daãn ñeán loaïi boû thaønh phaàn Primaquine. Moät thöû nghieäm môû, ngaãu
nhieân treân coäng ñoàng do Beänh vieän Beänh Nhieät ñôùi thöïc hieän ôû Bình Phöôùc naêm

24. 24
2002 vôùi caùc phoái hôïp thuoác Dihydroartemisinine-Trimethoprim-Piperaquine,
Dihydroartemisinine-Piperaquine vaø Artesunate – Mefloquine (A3M). Keát quaû laø tyû
leä khoûi beänh trong 56 ngaøy (ñaõ hieäu chænh vôùi taùi nhieãm) laø 97.4% ôû nhoùm DHA-T-P,
98.7% ôû nhoùm DHA-P vaø 98.7% ôû nhoùm A3M. Dihydroartemisinine-Piperaquine laø
thuoác soát reùt phoái hôïp lieàu coá ñònh töông ñoái reû, höõu hieäu, an toaøn vaø coù hieäu quaû cao
ñoái vôùi soát reùt falciparum ña khaùng thuoác.
e) Nguyeân taéc ñieàu trò soát reùt:
 Ñieàu trò sôùm, ñuùng, ñuû lieàu vaø döïa vaøo keát quaû xeùt nghieäm KSTSR
 Bao goàm ñieàu trò caét côn, choáng laây lan vaø tieät caên (ñoái vôùi soát reùt do P.vivax)
 Soát reùt do P.falciparum khoâng ñöôïc ñieàu trò ñôn thuaàn, maø phaûi laø ñieàu trò phoái hôïp
thuoác coù nhoùm artemisinin (ACT) ñeå giaûm ñeà khaùng vaø taêng hieäu quaû ñieàu trò.
B. Phaùc ñoà ñieàu trò soát reùt:
1. Soát reùt côn:
a) Soát reùt do P. vivax hoaëc P.ovale:
 Chloroquine base: toång lieàu 25 mg base/kg caân naëng, chia 3 ngaøy ñieàu trò:
– Ngaøy 1: 10 mg base /kg caân naëng
– Ngaøy 2: 10 mg base /kg caân naëng
– Ngaøy 3: 5 mg base /kg caân naëng
Chloroquine phosphate: vieân 250 mg (chöùa 150 mg base)
 Primaquine base: 0.25 mg/kg/ngaøy, uoáng 14 ngaøy ñeå choáng taùi phaùt
Vieân Primaquine 13.2 mg (chöùa 7.5 mg base)
Neáu beänh nhaân thieáu nheï men G6PD, coù theå duøng Primaquine base 0.75 mg/kg/tuaàn (toái
ña 45 mg), uoáng 1 laàn/tuaàn trong 8 tuaàn.
 Soát reùt do P. malariae hoaëc P. knowlesi: ñieàu trò baèng Chloroquine (xem ôû treân), khoâng
caàn Primaquine.
b) Soát reùt do P. falciparum:
 Vieân thuoác phoái hôïp Dihydroartemisinin - Piperaquin:
Laø thuoác phoái hôïp, moãi vieân coù haøm löôïng dihydroartemisinin 40 mg vaø piperaquin
phosphate 320 mg.
Tuoåi Ngaøy 1 Ngaøy 2 Ngaøy 3
Giôø ñaàu Sau 8 giôø Sau 24 giôø Sau 48 giôø
Döôùi 3 tuoåi ½ vieân ½ vieân ½ vieân ½ vieân
3 – döôùi 8 tuoåi 1 vieân 1 vieân 1 vieân 1 vieân
8 – döôùi 15 tuoåi 1 ½ vieân 1 ½ vieân 1 ½ vieân 1 ½ vieân
Töø 15 tuoåi trôû leân 2 vieân 2 vieân 2 vieân 2 vieân
 Artemisinine (hoaëc caùc daãn chaát: artesunate, artemether) phoái hôïp vôùi Mefloquine:

25. 25
– Artemisinine 40 mg/kg (N1), 20 mg/kg (N2, N3)
– Artesunate 4 mg/kg (N1), 2 mg/kg (N2, N3)
– Mefloquine 1250 mg (treû em: 25 mg/kg) uoáng lieàu duy nhaát vaøo N3 (coù theå chia
laøm 2 laàn).
 Quinine phoái hôïp vôùi Doxycycline/Clindamycin:
– Quinine 30 mg/kg/ngaøy chia 3 laàn, uoáng trong 7 ngaøy.
– Doxycycline 3mg/kg/ngaøy, uoáng trong 7 ngaøy (khoâng duøng cho phuï nöõ coù thai vaø
treû em döôùi 8 tuoåi)
– Neáu laø phuï nöõ coù thai hoaëc treû em döôùi 8 tuoåi thì phoái hôïp vôùi Clindamycin
15mg/kg/ngaøy trong 7 ngaøy.
 Dieät giao baøo: Primaquin 0.5mg/kg lieàu duy nhaát.
 Tröôøng hôïp beänh nhaân oùi nhieàu khoâng theå uoáng ñöôïc thì coù theå duøng toïa döôïc
Artemisinin hoaëc Artesunate.
c) Phuï nöõ coù thai vaø treû em:
Nhoùm beänh
nhaân
Do P.falciparum Do P. vivax/
P. ovale
Do P. malariae/
P. knowlesi
Soát reùt phoái hôïp
Döôùi 3 tuoåi Dihydroartemisinin
- piperaquin
Chloroquine Chloroquine Dihydroartemisinin
- piperaquin
Töø 3 tuoåi trôû leân Dihydroartemisinin
– piperaquin +
Primaquin*
Chloroquine +
Primaquine
Chloroquine Dihydroartemisinin
– piperaquin +
Primaquin*
Phuï nöõ coù thai
döôùi 3 thaùng
Quinine +
Clindamycine
Chloroquine Chloroquine Quinine +
Clindamycine
Phuï nöõ coù thai töø
3 thaùng trôû leân
Dihydroartemisinin
- piperaquin
Chloroquine Chloroquine Dihydroartemisinin
- piperaquin
Ghi chuù: * Xeùt nghieäm maùu beänh nhaân coù giao baøo (lieàu Primaquin 0.5 mg base/kg/24 giôø, lieàu
duy nhaát ñeå choáng laây lan).
2. Soát reùt aùc tính:
a) Ñieàu trò ñaëc hieäu:
 Artesunate:
+ Lieàu ñaàu: 2.4 mg/kg caân naëng tieâm baép hoaëc tieâm tónh maïch
+ Lieàu keá tieáp: 2.4 mg/kg caân naëng tieâm baép hoaëc tieâm tónh maïch sau 12, 24, 48,
72 giôø cho ñeán khi KSTSR aâm tính

26. 26
 Artemether:
+ Lieàu ñaàu: 3.2 mg/kg caân naëng tieâm baép
+ Lieàu keá tieáp: 1.6 mg/kg caân naëng tieâm baép sau 12, 24, 48, 72 giôø cho ñeán khi
KSTSR aâm tính
Beänh nhaân ñöôïc tieâm thuoác Artesunate toái ña laø 7 ngaøy hoaëc khi coù theå aên uoáng baèng
mieäng thì chuyeån sang uoáng Dihydroartemisinin – Piperaquin. Artesunate tieâm maïch
neân ñöôïc duy trì ít nhaát trong 24 giôø ñaàu duø beänh nhaân coù theå uoáng ñöôïc. Do tyû leä hoäi
chöùng thaàn kinh sau soát reùt gia taêng coù yù nghóa treân beänh nhaân SRAT theå naõo coù söû duïng
Mefloquine neân khoâng söû duïng thuoác naøy ôû ñoái töôïng naøy.
Trong tröôøng hôïp khoâng coù nhoùm Artemisinin thì coù theå duøng Quinine truyeàn tónh maïch:
lieàu ñaàu 20 mg/kg, sau ñoù 10 mg/kg moãi 8 giôø cho ñeán khi beänh nhaân uoáng ñöôïc thì tieáp
tuïc uoáng cho ñuû 7 ngaøy, phoái hôïp vôùi Doxycycline (lieàu 3 mg/kg/ngaøy ôû treû em hoaëc 100
mg/ngaøy ôû ngöôøi lôùn) trong 7 ngaøy hoaëc Dihydroartemisinin – Piperaquin 3 ngaøy.
b) Ñieàu trò trieäu chöùng vaø bieán chöùng:
 Haï nhieät:
Soát cao > 390
C ñaép nöôùc (chöôøm maùt), söû duïng thuoác haï nhieät.
 Choáng co giaät:
– Ñieàu trò co giaät baèng Diazepam 10 mg (tónh maïch chaäm). Đối với treû em: 0.3 mg/kg
moãi lieàu, coù theå laäp laïi khi caàn thieát; coù theå cho qua ñöôøng haäu moân 0.5 mg/kg.
– Neáu sau 2 lieàu Diazepam maø vaãn khoâng caét ñöôïc côn giaät, beänh nhaân ñöôïc xem laø
traïng thaùi ñoäng kinh (status epilepticus). Xöû trí: Phenytoin vôùi lieàu naïp 18 mg/kg
(tieâm maïch chaäm) sau ñoù duy trì 5 mg/kg/ngaøy trong 48 giôø. Neáu vaãn khoâng hieäu quaû
hoaëc khoâng coù Phenytoin thì söû duïng Phenobarbital vôùi lieàu naïp 15 mg/kg tieâm baép
hoaëc tieâm maïch chaäm, sau ñoù duy trì vôùi lieàu 5 mg/kg/ngaøy trong 48 giôø.
 Suy hoâ haáp:
Thôû oxy, huùt ñaøm, tö theá daãn löu, cho khaùng sinh neáu coù boäi nhieãm, ñieàu trò phuø phoåi.
 Suy tuaàn hoaøn:
– Ñaët CVP theo doõi vaø buø dòch, khoâng ñeå CVP vöôït quaù 5 cmH2O (coù suy hoâ haáp)
vaø quaù 6.5 cmH2O (khoâng coù suy hoâ haáp).
– Duøng Noradrenaline hoaëc Dopamin khi coù chæ ñònh.
– Neân duøng khaùng sinh phoå roäng hoaëc phoái hôïp sau khi ñaõ caáy maùu.

27. 27
 Suy thaän caáp:
– Theo doõi creatinine maùu, BUN, ion ñoà maùu, ECG.
– Neáu beänh nhaân oùi, tieåu ít <0.5 ml/kg/giôø phaûi nghó ñeán khaû naêng suy thaän caáp vaø
laøm caùc test sau:
+ Test nöôùc
+ Neáu vaãn thieåu nieäu thì tieâm tónh maïch Furosemide taêng daàn lieàu (khoâng
duøng quaù 500 mg)
+ Neáu vaãn thieåu nieäu sau khi test nöôùc vaø söû duïng Furosemide thì xem xeùt
chæ ñònh loïc maøng buïng hoaëc loïc maùu khi:
- Nöôùc tieåu <500 ml/24 giôø
- Taêng K+
/ maùu >6 mmol/l
- Doïa phuø phoåi caáp
- Toan huyeát: pH maùu < 7,25
- Lactate maùu > 5 mmol/L
- Creatinine maùu >500 µmol/l
 Ñieàu chænh roái loaïn nöôùc ñieän giaûi vaø thaêng baèng kieàm toan:
– Ñoái vôùi beänh nhaân khoâng theå uoáng nöôùc, khoâng coù quaù taûi tuaàn hoaøn vaø khoâng coù
suy thaän caáp voâ nieäu, duy trì dextrose 5% hoaëc NaCl 0.9% toác ñoä 3-4 ml/kg/giôø
(treû em) hoaëc 1-2 ml/kg/giôø (ngöôøi lôùn).
– Duy trì caân baèng xuaát nhaäp: V dòch nhaäp = V dòch xuaát + 500 ml
– Vieäc söû duïng SBH (dung dòch NaHCO3) coøn ñang baøn caõi.
 Thieáu maùu:
– Truyeàn maùu khi DTHC <20% (Hb<7g/dl) ñoái vôùi ngöôøi lôùn vaø DTHC<15%
(Hb<5g/dl) ñoái vôùi treû em hoaëc khi coù bieåu hieän thieáu maùu caáp (böùt röùt, vaät vaõ,
khoù thôû…).
 Haï ñöôøng huyeát:
– Truyeàn nhanh dung dòch Glucose öu tröông 30% – 50% vôùi lieàu 30-50 ml (hoaëc 1-
2 ml/kg ñoái vôùi treû em), sau ñoù duy trì vôùi dung dòch Glucose 10% lieân tuïc trong
24 giôø.
– Theo doõi thöôøng xuyeân ñöôøng huyeát moãi 4-6 giôø.
 Tieåu huyeát saéc toá:
– Truyeàn dòch baûo ñaûm löôïng nöôùc tieåu töø 2500ml/24 giôø (hoaëc 10-12 ml/kg/24 giôø
ôû treû em).
– Truyeàn maùu khi coù chæ ñònh.
– Neáu Creatinine maùu > 3 mg/dL, theo doõi vaø xöû trí bieán chöùng suy thaän.
– Neáu ñang duøng Primaquin hoaëc Quinin thì ngöøng ngay thuoác vaø thay baèng thuoác
khaùng soát reùt khaùc.
 Caùc ñieàu trò khaùc:
– Saên soùc beänh nhaân meâ: chuù yù choáng loeùt giöôøng, loeùt giaùc maïc.

28. 28
– Xuaát huyeát tieâu hoùa: döï phoøng xuaát huyeát tieâu hoùa baèng cimetidine, ranitidine…
XI. DÖÏ PHOØNG:
Nguyeân taéc:
 Phaûi giaûi quyeát taát caû 3 khaâu cuûa quaù trình truyeàn soát reùt: beänh nhaân – muoãi soát reùt –
ngöôøi laønh.
 Keát hôïp bieän phaùp chuyeân moân vôùi tuyeân truyeàn vaän ñoäng phong traøo quaàn chuùng töï
giaùc tham gia theo söï höôùng daãn cuûa caùn boä y teá.
1. Phaùt hieän, ñieàu trò vaø quaûn lyù beänh nhaân kòp thôøi, trieät ñeå:
 Beänh nhaân laø nguoàn truyeàn beänh soát reùt neân ñieàu trò beänh nhaân coøn coù taùc duïng döï
phoøng cho nhöõng ngöôøi xung quanh.
 Beänh nhaân phaûi ñöôïc naèm muøng ñeå traùnh khoâng cho muoãi ñoát.
2. Dieät muoãi – Choáng ñoát:
Tuøy theo töøng nôi vaø sinh thaùi cuûa muoãi truyeàn soát reùt maø choïn nhöõng bieän phaùp thích hôïp.
 Dieät muoãi tröôûng thaønh: baèng caùc hoùa chaát nhö DDT, Malathion, Fenitrothion,
Deltamethrine, Permethrine taåm muøng…
 Dieät laêng quaêng trong caùc vuõng nöôùc ñoïng gaàn nhaø nhö laøm thoaùt nöôùc, laáp ñaát, thaû caù,
vôùt rong…
 ÔÛ vuøng ven bieån, ñaép ñeâ ngaên nöôùc maën ñeå môû roäng dieän tích canh taùc luùa (Ví duï:
huyeän Bình Chaùnh, Nhaø Beø ôû Tp Hoà Chí Minh) ñaõ coù taùc duïng xoùa boû nhöõng nôi sinh ñeû
cuûa muoãi ven bieån.
3. Baûo veä ngöôøi laønh:
a) Choáng muoãi ñoát:
Baèng bieän phaùp ñôn giaûn laø haïn cheá tieáp xuùc vôùi muoãi vaøo ban ñeâm ñaõ giuùp giaûm moät
caùch roõ reät nguy cô maéc beänh soát reùt. Muoãi soát reùt thöôøng hoaït ñoäng töø chaäp choaïng toái
ñeán raïng saùng.
+ Haïn cheá caùc hoaït ñoäng ngoaøi trôøi vaøo thôøi ñieåm muoãi soát reùt hoaït ñoäng.
+ Maëc quaàn aùo daøi, mang vôù.
+ Thoa thuoác choáng muoãi (chöùa N,N-diethyl-3-methylbenzamide [DEET] vôùi noàng
ñoä 30%).
+ Xòt thuoác choáng muoãi trong nhaø, leàu traïi…
+ Söû duïng quaït
+ Nguû muøng, ñaëc bieät laø muøng coù taåm permethrine.

29. 29
b) Uoáng thuoác phoøng:
Ñoái vôùi ngöôøi töø vuøng laønh vaøo vuøng soát reùt, cô theå chöa coù mieãn dòch vôùi soát reùt caàn
uoáng thuoác phoøng.
 Mefloquine: thuoác choïn löïa cho vuøng soát reùt khaùng Chloroquine
+ Lieàu löôïng: Ngöôøi lôùn 250 mg/tuaàn (228 mg base)
Treû em 5 mg muoái /kg/tuaàn (4.6 mg base /kg/tuaàn)
Uoáng 1 laàn/tuaàn
+ Baét ñaàu uoáng 1 tuaàn tröôùc khi ñeán vuøng soát reùt cho ñeán 4 tuaàn sau khi rôøi vuøng
soát reùt.
+ Vieäc söû duïng ôû phuï nöõ coù thai coøn baøn caõi vì theo caùc nghieân cöùu ôû chaâu Phi thì
döï phoøng baèng Mefloquine an toaøn vaø hieäu quaû ôû phuï nöõ coù thai nhöng theo 1
nghieân cöùu ôû Thaùi Lan, vieäc ñieàu trò soát reùt baèng Mefloquine coù lieân quan ñeán söï
gia taêng nguy cô thai cheát löu.
+ Choáng chæ ñònh: dò öùng Mefloquine, tieàn caên ñoäng kinh, co giaät, roái loaïn taâm thaàn,
roái loaïn daãn truyeàn tim.
 Doxycycline:
+ Duøng cho beänh nhaân khoâng theå söû duïng Mefloquine hoaëc ñi du lòch ñeán nhöõng
vuøng soát reùt khaùng Mefloquine.
+ Lieàu löôïng: Ngöôøi lôùn: 100 mg/ngaøy.
Treû em > 8 tuoåi: 2 mg/kg/ngaøy (toái ña 100 mg)
+ Baét ñaàu söû duïng 1 – 2 ngaøy tröôùc khi ñi cho ñeán 4 tuaàn sau khi rôøi vuøng soát reùt.
+ Choáng chæ ñònh: phuï nöõ coù thai, cho con buù vaø treû em < 8 tuoåi.
 Primaquine:
+ Duøng ñeå giaûm nguy cô taùi phaùt ñoái vôùi P. vivax vaø P. ovale (bôûi vì 2 thuoác
Mefloquine vaø Doxycycline khoâng dieät ñöôïc theå nguû trong gan).
+ Chæ ñònh: ngöôøi tieáp xuùc keùo daøi ôû vuøng dòch soát reùt hoaëc ngöôøi ñi ñeán vuøng soát
reùt vivax lan truyeàn naëng.
+ Lieàu löôïng: Ngöôøi lôùn: 15 mg base (26.3 mg muoái)/ngaøy
Treû em: 0.3 mg base (0.5 mg muoái)/kg/ngaøy
Uoáng trong 14 ngaøy (sau khi rôøi vuøng soát reùt)
+ Choáng chæ ñònh: Phuï nöõ coù thai, ngöôøi thieáu men G6PD, treû em < 3 tuoåi.
c) Khi soát phaûi ñeán y teá thöû maùu:
Moïi ngöôøi phaûi hieåu raèng khoâng coù thuoác khaùng soát reùt naøo coù theå baûo veä hoï ñöôïc hoaøn
toaøn. Nhöõng ngöôøi ñi ñeán vuøng soát reùt phaûi ñeán khaùm ôû y teá ngay neáu coù soát (xaûy ra
trong luùc ôû vuøng soát reùt hoaëc sau khi rôøi vuøng soát reùt). Beänh soát reùt coù theå xaûy ra sôùm,
chaúng haïn 1 tuaàn sau khi ñeán vuøng soát reùt, vaø cuõng coù theå xaûy ra muoän sau nhieàu thaùng
hoaëc thaäm chí vaøi naêm (ñoái vôùi P. vivax, P. malariae vaø P. ovale) sau khi rôøi vuøng soát reùt.

30. 30
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
1. Nguyeãn Taêng AÁm. Beänh soát reùt. Beänh truyeàn nhieãm. TTÑT & BDCBYT. 2002.
2. Höôùng daãn chaån ñoaùn vaø ñieàu trò caùc beänh nhieãm thöôøng gaëp.BVBNÑ.2009.
3. Höôùng daãn chaån ñoaùn, döï phoøng vaø ñieàu trò beänh soát reùt. Boä Y teá. 2013.
4. World Health Organisation .2012. Management of severe malaria: a practical handbook.
Third edition.
5. Gilles H.M., Warrell D.A. Bruce – Chwatt’s Essential Malariology. 3rd
edition. 1993.
6. Hieàn T.T. et al. Dihydroartemisinin-piperaquine against multidrug-resistant Plasmodium
falciparum malaria in Vietnam: randomised clinical trial. Lancet.2004;363:18-22.
7. Moody A. Rapid diagnostic tests for Malaria parasites.Clinical Microbiology review.
2002;15(1):66-78.
8. Nosten F., Brasseur.P. Combination Therapy for Malaria. Drug.2002;62(9):1315-1329.
9. Severe falciparum malaria. Transactions of the Royal society of tropical medicine and
hygien.2000.94.Supplement 1. S1-S90.
10. Vincent Lo Re III, Gluckman S.J. Prevention of Malaria in Travelers. American Family
Physician.2003;68(3): 509-514.
11. White N.J., Breman J.G. Malaria and Babesiosis: diseases caused by RBC parasites. In:
Harrison’s Principles of Internal Medicine, 15th
edititon. Mc Graw-Hill,Inc.USA.2001.
12. World Health Organisation.2000.WHO/MAL/2000.1091. New perspectives in malaria
diagnosis. World Health Organisation, Geneva,Switzerland.
13. Olliaro PL, Taylor WRJ. Developing artemisinin based drug combinations for the treatment
of drug resistant falciparum malaria: A review. J Postgrad Med.2004;50(1): 40-44.
14. Daneshvar C, Davis T. M. E., Cox-Singh J. et al. Clinical and Laboratory Features of Human
Plasmodium knowlesi Infection. Clinical Infectious Diseases. 2009;49: 852-860.
15. Eede P.V., Hong Nguyen Van, Overmeir C.V. et al. Human Plasmodium knowlesi infections
in young children in central Vietnam. Malaria Journal. 2009;8:249
16. White N.J. et al. Malaria. The Lancet, Early Online Publication, 15 August 2013.
doi:10.1016/S0140-6736(13)60024-0.
17. Kantele A. and Jokiranta T.S. Review of cases with the emerging fifth human parasite,
Plasmodium knowlesi. Clinical Infectious Diseases. 2011;52(11): 1356-1362.
CAÂU HOÛI TRAÉC NGHIEÄM:
1. Kyù sinh truøng soát reùt (KSTSR), choïn caâu SAI:
A. Coù 5 loaïi KSTSR gaây beänh ôû ngöôøi.
B. Chu kyø phaùt trieån cuûa Plasmodium goàm 2 giai ñoaïn: giai ñoaïn höõu tính ôû muoãi vaø giai
ñoaïn voâ tính trong cô theå ngöôøi.
C. P.vivax vaø P.malariae coù taïo theå nguû trong gan neân beänh nhaân coù theå bò taùi phaùt xa.
D. Chu kyø hoàng caàu cuûa P.falciparum, P.vivax, P.ovale keùo daøi 48 giôø, cuûa P.malariae keùo
daøi 72 giôø.
E. Beänh nhaân maéc soát reùt vivax do truyeàn maùu seõ khoâng bò taùi phaùt xa do khoâng coù theå nguû
trong gan.

31. 31
2. Yeáu toá dòch teã gôïi yù ñeán beänh soát reùt ôû moät beänh nhaân soát:
A. Beänh nhaân khoâng nguû muøng
B. Beänh nhaân chích xì ke
C. Beänh nhaân coù truyeàn maùu tröôùc ñoù
D. Beänh nhaân coù ñi ñeán hoaëc soáng taïi vuøng dòch teã soát reùt
E. Caû 3 caâu B,C,D ñeàu ñuùng
3. Xeùt nghieäm chaån ñoaùn soát reùt:
A. Gioït daøy duøng ñeå quan saùt KSTSR naèm trong hoàng caàu
B. Laøn moûng giuùp phaùt hieän KSTSR nhanh hôn gioït daøy
C. Pheát maùu ngoaïi bieân tìm KSTSR coù chi phí cao hôn xeùt nghieäm chaån ñoaùn nhanh soát reùt
(Parasight F, Paracheck)
D. Hieän taïi treân laâm saøng, pheát maùu ngoaïi bieân tìm KSTSR vaãn laø “tieâu chuaån vaøng” (laø
xeùt nghieäm coù giaù trò nhaát) trong chaån ñoaùn soát reùt.
E. Taát caû caùc caâu treân ñeàu ñuùng.
4. Xeùt nghieäm chaån ñoaùn nhanh soát reùt:
A. Laø nhöõng xeùt nghieäm tìm khaùng theå khaùng soát reùt.
B. Laø nhöõng xeùt nghieäm tìm HRP-2 (Histidine Rich Protein 2), pLDH (LDH cuûa KSTSR).
C. Caùc xeùt nghieäm Paracheck P.f/Parasight F (tìm HRP-2) coù ñoä nhaïy caûm thaáp vaø ñoä ñaëc
hieäu thaáp.
D. Paracheck P.f/Parasight F (tìm HRP-2) raát nhaïy: khi ñieàu trò KSTSR aâm tính thì test cuõng
cho keát quaû aâm tính ngay.
E. Paracheck P.f/Parasight F (tìm HRP-2) chaån ñoaùn ñöôïc caû 4 loaïi KSTSR gaây beänh ôû
ngöôøi.
5. Soát reùt aùc tính, choïn caâu SAI:
A. Trong soát reùt aùc tính theå naõo, vieäc choïc doø dòch naõo tuûy laø ñeå loaïi tröø caùc nguyeân nhaân
khaùc gaây roái loaïn tri giaùc (vieâm maøng naõo muû, vieâm naõo…)
B. Trong theå haï ñöôøng huyeát, ñöôøng huyeát < 70 mg/dL.
C. Do hieän töôïng aån cö cuûa KSTSR (P.falciparum) neân trong maùu ngoaïi bieân neáu coù theå
phaân lieät cuûa P.falciparum thì ñoù laø daáu hieäu tieân löôïng naëng.
D. Trong soát reùt tieåu huyeát saéc toá caàn phaân bieät vôùi tieåu huyeát saéc toá do duøng thuoác coù tính
oâxy hoùa treân beänh nhaân thieáu men G6PD.
E. Trong theå choaùng (theå giaù laïnh), caàn phaûi phaân bieät vôùi choaùng giaûm theå tích, choaùng
nhieãm truøng…
6. Ñieàu trò soát reùt côn:
A. Ñieàu trò soát reùt do P.falciparum coù theå söû duïng thuoác Chloroquine
B. Ñieàu trò soát reùt do P.vivax chæ caàn söû duïng moät loaïi thuoác Chloroquine laø ñuû vì ôû Vieät
Nam P.vivax coøn raát nhaïy caûm vôùi Chloroquine.
C. Ñieàu trò soát reùt do P.falciparum : duøng Artesunate hoaëc Artemisinine trong 5 ngaøy.
D. Vôùi muïc ñích ngaên chaën tình traïng khaùng thuoác cuûa P.falciparum, hieän nay ngöôøi ta
khuyeán caùo khoâng neân duøng ñôn trò lieäu maø phaûi phoái hôïp thuoác.

32. 32
E. Hieän nay ôû Vieät Nam, Fansidar vaãn coøn hieäu quaû cao trong ñieàu trò soát reùt do
P.falciparum
7. Ñieàu trò soát reùt aùc tính:
A. Coù theå söû duïng thuoác khaùng soát reùt baèng ñöôøng uoáng (chaúng haïn bôm thuoác qua oáng
thoâng daï daøy – muõi ôû beänh nhaân meâ…)
B. Ñeå ngaên chaën tình traïng khaùng thuoác cuûa P.falciparum, ngöôøi ta söû duïng phaùc ñoà:
Artesunate + Mefloquine ôû beänh nhaân soát reùt aùc tính theå naõo.
C. Söû duïng thuoác khaùng soát reùt baèng ñöôøng tónh maïch, tieâm baép, ñöôøng haäu moân.
D. Caâu A vaø C ñuùng
E. Taát caû ñeàu ñuùng.
Ñaùp aùn: 1C 2E 3D 4B 5B 6D 7C