1. “ЗӨВ БИЧИХУЧГИЙНШАГЛАА”
2013 оны 03-р сарын 28, НийтэлсэнН.Болдбаатар
Хэлзүйншинжтэйжишээ баримтыгсонгохдоотанинмэдэхүйнчанартай мэдээ мэдээллийг
ашигласнаараа эх хэлнийболовсролддөтөльюу.
“ ЗӨВ СОНСОХ НЬ АНХААРЛЫНУЧИГТАЙ
ЗӨВ УНШИХНЬ УХААРЛЫН УЧИГТАЙ
ЗӨВ ЯРИХНЬ СЭТГЭХҮЙН УЧИГТАЙ
ЗӨВ БИЧИХНЬ СЭТГЭЛГЭЭНИЙ УЧИГТАЙ
ЗӨВ СЭТГЭХ НЬ МЭДРЭМЖИЙНУЧИГТАЙ
ЗӨВ ЯВАХ НЬ ТЭВЧЭЭРИЙНУЧИГТАЙ “/ Д.Х/
Анхаарал ньойлголт,ухаарал ньмэдлэг,сэтгэхүйньчадвар, сэтгэлгээ нь дадал, мэдрэмжнь
авьяас, тэвчээрнь туршлагатайшууд холбоотойучраасойлголт,мэдлэг,чадвар,дадал,авьяас,
туршлагагэж чухамюуболохыгсанаж ажиллах хэрэгтэй.
Ойлголт:Ямарнэг зүйлийнталаартодорхойнарийнмэдлэгтэйболох,юмүзэгдлийнүндсэнгол
шинж чанар,дотоод харилцаагтусгасан сэтгэхүйнажиллагаа,
Мэдлэг: Танин мэдэхүйнүйл ажиллагааныүрдүндтодорхоймэргэжлээрсурчэзэмшсэнтөвшин,
мэдэцсурч эзэмшсэнтөвшин,түүнийгээ хэрэглэхчадал,дадлага.
Чадвар: Оюуныболонбиеийнхүчинчадал, хүнийсурч эзэмшсэн төвшинтүүнийгээ хэрэглэхоюуны
чадал, дадлага .
Дадал:Дадах үйл.Үргэлжлэндавтагдсаар дадлага болсонзүйл,хэвшил,авьяас ,туршлага.

2. Авьяас: Төрөлхийнойбилиг,аливаа юмыг хийжбүтээх,сурчмэдэх гарамгай чадвар.
Туршлага:Ажил амьдралын явцад хуримтлуулсанолсонмэдлэгчадвар,дадал,хуримтлуулсан
олсонмэдлэгчадвар,дадал. Ажил амьдралаас олж авсан мэдлэгболонтүүнийгхэрэглэх чадвар.
Хүнтөрөлхтөнсоёлынтүүхэндэээх хэлээ л хамгаалж,хөгжүүлжчадсанаараатусгай юмуу, тусгаар
байж иржээ.Аливаахэлнийболовсролынцөмнь нь зөв ярьж бичиж, уншиж сонсох чадвар гэж
болно.Зөв ярих нь өргөнутгаараа харилцаанысоёлоортодорхойлогддог бол ,зөв бичих нь
сэтгэлгээнийсахилгаар,зөв унших нь илтгэх урлагаар,зөв сонсох нь өөрийгөөудирдаж,
анхаарлаа хуваарилахаасшалтгаалдаг.
-Зөв ярих нь хувьхүнийолонталын боловсрол,зантөлөв,ажил мэргэжил,туршлага,сэтгэл
хөдлөлийнмэдрэмжзэрэголончадваруудынцогц илэрхийлэлбилээ.Өөрөөрхэлбэл аливааг
ухаарчойлгосонбайдал тулгуурньболох учиртай.Энэ нь хүнийамьдралын хоромболгондилэрч
,харагдаж ,хүнийг хэнбэ гэдгийгшуудхаруулжбайдаг. “ Юу ярих нь чухал биш,хариняаж ярих нь
чухал”гэж Пелехановынхэлснийгбодоходилүүдэхгүй.
-Зөвбичих нь өнгөнбүтэцдээ “зүгээрл “ зөв бичих дүрмийндагуу биччих асуудал юс шиг
боловчгүн бүтэцдээ бол цэвэрлогиксэтгэлгээнийгаргалгаагэжболно.Учирнь үг бүхнийцаана
ертөнцийнбодитболонбодитбус түг түмэнюмыг ухагдахуунаардамжуулан төсөөлж мэдрэн,
мэдэрчтөсөөлөн,ухаарчойлгон,ойлгож ухаарснаараатусганхүлээжавчтархиндаа
боловсруулснаараагадагшнь илэрхийлдгээрээ өвөрмөцюм.Жишээ нь: Нохойнтөрлийнсүүн
тэжээлтэн,махчинамьтанбол чоно. Чоно үүрэндээ өлзийтэй.Чоныннүхэндхоньхадгалах,..гэх
мэтээр“чоно”гэдэг үг хэлзүйнхэчнээнхувилбараар хэчнээнутгаүүргээрхэлнийүүрэггүйцэтгэх вэ
гэвэл төдий чинээ мэдэрчсэтгэснийүрдүнгээрхэрэгжинэ.( чоно-чонын,чононд,чоныг,чоноос,
чоноор,чонотой,чоноуруу,чонынбэлтрэг,чонобэлтрэглэх,азарганчоно,өлөгчинчоно,чоно
улих,чоногийнах,чононгутал,чонон дах,чонон хөнжил,чононсанаа,чонынхөрвөш,чоно
махнаас гарах,чоноүүрэндээ өлзийтэй,чонохоньхоёршиг,чонохарсанюм шиг, чонынамнаас
гараад барын аманд орох,хониндорсончоно шиг , хониочоноормануулах хөгшин чоно,чонын
элэг,чонынхэл , чонынөргөс ...)гэхэднэрлэсэнутга бүрнь сэтгэнбодохуйних тойрогт өрнөнө.
Энэчлэнүнэнийгбичих,үнэнийгзөв бичих,үнэнийгүсгийн дүрмийналдаагүй бичих,үнэнийгүнэт
эрдэнэсээрбичих, гэхчлэнахиулаадүзвэл “зөв бичих гэдэгзөвхөн зөв бичих харинзөвд суралцах,
зөвд сурах дэг - сахилга, зөв байх хариуцлага”гээдбодоходгаж зүйл огтхонч биш.
- Зөв унших нь ухаарчойлгосончадвараар илрэх ба нарийвчилбал авьяасын зүйлд очиж
тайлагдана.Ярих нь хүртэл дуулжбайгааюм шиг унших нь хүртэл жүжиглэх мэтнүдэндхарагдтал ,
сэтгэлдхоногштол өгүүлэхньхүнбүхэндтаатайбайдаг. Энэ нь унших зүйлээ “өөрийнболгосон
эсэх”ээсшалтгаалан сонсогч-харилцагчийнхаасонирхол хэрэгцээнднөлөөдөг.Ойлгомжтой,

3. нийцтэйуншинагэдэг нь уншигчийнөөрийнх нь “хэрхэнойлгосон”ооилэрхийлжбайгаатайлбар
,үгээрөгүүлэхүйнурлагюм.
-Зөвсонсох нь сонсогч өөрөөсонирхлооөндөрсгөж,анхаарлаазахирч,мэдээлэлдбүтээлчээр
хандаж , дүгнэлтшийдэл гаргах далд нарийн үйл явц,” Сонсоод согтдог үнэг үнэгбол хэрэгявдлын
учиршалтгаан ,үрдүнг нь харилцагчаасааөрсөж тооцсонухаарлынилрэл гэх үндэстэй.
Хэл дохиотэмдгийн системучраас үсгийн дүрмийнүндсэн шинжид хураангуйлагдсандүрмээр
журамлагддаг. Иймээсхэлнийавиануудхэдхэдээрээ зохистойнэгдэж,тэмдэгдохионыцогцоороо
ухагдахуун илэрхийлнэ.Хэлбэрбүтцээрээ ижил баойролцообүтээврүүддүрмийнзүйлийгүүсгэнэ.
Харин үг бүхэнддүрэмбайдаггүй , хэдэнзуун үг нэг дүрэмдхамаардаг учраас дүрэмурьдчилан
цээжлэх ньсэтгэлгээнийхүрээгхязгаарладагучраасбүтээврийнтөрөлжсэнзүйлчлэлд түүвэрхийж
, түүнийгээ ажиглаж, дүгнэлтгаргах нь өгөөж тэй.
Цахиммэдээлэл,сэтгүүл сонин,бүтээгдэхүүнийтанилцуулга,зарсурталчилгаа,ялангуяасурах
бичгүүдэднэг үгийг янз бүрээрбичиж“ээнэгшиж“байгаа нь монгол бичгийн хэлнийүнэ цэнийг
бараантуулжбайгаа үндэснийсэтгэлгээнийэвдрэл.Сайханбүтээлийгуншижявтал буруубиччихсэн
алдаатай үг гараад ирэхээр“өргөсхатгах шиг“ болжухаж ядаж явсан бодол санаа сарнин
,ухаарлынучигтэнүүчилдэгшүүдээ. Нарийвчилбал зохиогчийнсанааг ч гажуудуулах харамсал
төрүүлдөг.Зөвбичихүйбол сэтгэлгээнийсахилгагэхэдхилсдэхгүй.Өнөөгийнхэрэглээнддавталт
ихтэй, буруубичижбайгаа зарим үгийг зохистойгоорньсийрүүлбэл:
Нэг. Утга ялгах үүрэггүйзарим үсэг бол “ашиггүй ачаа “ мэттул гээж бичнэ.
1.1 Хамааруулахынболонбайрлалзаах утгатай“х”бүтээврийг заримдаггийгүүлэгчийн
дүрмээр журамлав.
1.1.1 Богино,урт ,хосэгшгээртөгссөнүгэнд ”х”-гшууд залгана.Жиш: Гаднах, дотнох,өнөөх ,
нөгөөх, саях, манайх,танайх,дараах,удаах,баруунтайх,зүүнтэйх... Тэртээх хөндийнэхэнд
харагдах хотайл бол алдарт уяач,мянгат малчинДоржийн Батмөнхийнх шүүдээ.Гаднах доторх нь
танигдахаа больсонсаванд сүү саалиа бүүхий.

4. 1.1.2. Эгшигт гийгүүлэгчээртөгссөнүгэндшуудзалгана.Жиш: ойрх,холх,дээрх доорх,доторх,
олонх ,цөөнх , баруугаарх зүүгээрх ,хойгуурх,урдуурх,...Олонх цөөнхөөрөөталцанмаргалдахаас
нийгмийн сэтгэл зүй уйдаж байна
1.1.3. Заримдаг гийгүүлэгчээртөгссөнүгэндэгшигжийрэглэнэ. Жиш:эндэх,тэндэх,урдах,хойдох,
наадах,цаадах, дээдэх доодох,...Хэтэрхийхурданявбал урдхынхааөсгийдээргишгэжхилэнгнь
хөдөлгөнө.Хэтэрхийудаанявснаас өөрийнчинь өсгий дээргишгэсэнхойдхынхооалдаагчи ч бас
уучлах ньюу л бол?
1.1.4. Жич: Хааяа “х” бүтээвэрньөгөх оршихынтийнялгалыннөхцөлтэйнийлж,бие даасан үг
болдогучир учгийнхэлнийуламжлалыгдагаж өмнөх үгээс нь тусгай бичдэг.Жиш: уулынэнгэрдэх
уулынар дахь / дэх , дахь /
1.2. Монгол бичгийн хэлний“ли,ри ,гули,гури” дагаврын “ль, рь,уул- ууль,уур- уурь“хэлбэрнь
утга ялгахгүйтохиолдолд“ь”–гүй , утга ялгаж байвал “ь” –тэй бичихээржурамласан.
1.2.1. Аваал хань,зовуур шаналан, цацал өргөх,анагнуур,эмчийн чагнуур, ханууртөөнүүр,...
утга ялгах харьцааүүсэхгүйбайна.
Харин буур-буурь,туур,туурь,туул-тууль,даар-даарь,саар-саарь,дуул-дууль-уул-ууль,дал-даль,
сонгуул-сонгууль,торгуул-торгууль,тагнуул- тагнууль ,зовно-зовни ... гэсэнутгынхарьцаанаас
хэл,хэлэхүйн утгаялгах үүрэгньтодорхойбайна. Жиш:
Саарьтайгартай саальчин гэж үгүй.
Даарьтайтохомтойэмээл гэжч үгүй.
Саар , мууг арилгаж л сална
Даар , даарийг харьцуулжл танина.

5. Сонгуулийнхуулинд сонгох сонгуулах эрх ньхоёулаабийюү?
Жич: “тагнуул”гэдэгүг нэг хэлбэрээрхоёрөөрутгаилэрхийлжхэвшсэнбайна. Тухайлбал:
Тагнуулынгазар , хэргийнявцыг тагнуулах болов.
Хоёр. Үйлийнтийн ялгалын“-ж,-ч”,саяхан мэдэгдэжөнгөрсөнцагийн “ –жээ, -чээ”нөхцөлийuu
доорх байдлаар журамлав.Тарж-таржээ,таарч-таарчээ,орж-оржээ,дарж-даарч-дайрч,даржээ-
даарчээ-дайрчээ гэх мэт
2.1. Эгшгээртөгссөнүгэнд ” –ж,-жээ “-г бичнэ.Жиш: сана+ /–ж,-жээ/= санаж, санажээ , оно+/–ж,-
жээ/=онож, оножээ..,сэтгэ+/–ж,-жээ/=сэтгэж,сэтгэжээ ,хөгнө+/–ж,-жээ/=хөгнөж,хөгнөжээ,
зовни+/–ж,-жээ/=зовниж,зовнижээ...,уу-ууж,уужээ,хөө-хөөжхөөжээ,хаа-хаажхаажээ,ээ- ээж,
ээжээ нээ-нээж,нээжээ,инээ- инээж,инээжээ, түү-түүж,түүжээ,тоо-тоож,тоожээ..., харай-
харайж,харайжээ,муруй-муруйж,муруйж,муруйж,торой-торойж,торойжээ,цорой-
цоройж,цоройжээ,гүй-гүйж,гүйжээ,гүрий-гүрийж,гүрийжээ, мэрий-мэрийж,мэрийжээ,
2.2. Заримдаг гийгүүлэгчээр төгссөнүгэндзөвхөн” –ж,-жээ “-г бичнэ. Жиш: ноц-ноцож,хаж-
хажиж, үз-үзэж,нис-нисэж,бод- бодож,тат-татаж, түш-түшиж, нөх-нөхөж...,буц-буцжээ,гөж-
гөжжээ,хаз-хазжээ,хүс-хүсжээ,дууд-дууджээ,давт-давтжээ,тох-тохжээ...,
2.3. Эгшигтгийгүүлэгчээртөгссөн үгэндихэвчлэн”–ж,-жээ “-г бичнэ.
2.3.1” л,м” –ийн дараа ” –ж,-жээ “-г бичнэ.Жиш:гол-голж,голжээ,хал-халж,халжээ,хам-
хамж,хамжээ,нэм-нэмж,нэмжээ, нийл-нийлж,нийлжээ, туул-туулж,туулжээ уйл-уйлж,уйлжээ,
туйл-туйлж,туйлжээ, дуул-дуулж,дуулжээ,дугуйл- дугуйлж,дугуйлжээ,суйл-суйлж,суйлжээ,
хуйл-хуйлж,хуйлжээ
2.3.2.” в,г” гийн дараа барагтөлөв ” –ж,-жээ “-г бичнэ.Зөвхөн“авч,өгч” хоёрт“ч,чээ” бичнэ.Жиш:
хав- хавж,хавжээ,хөв-хөвж,хөвжээ,сэв-сэвж,сэвжээ,түг-түгжтүгжээ,

6. 2.3.3. Уртбуюухос эгшигтэй, ганц үетэй,бас , хоёрүетэй“-р”–ээртөгссөн үйл үгэнд“ч,чээ” бичнэ.
Жиш: таар- таарч,таарчээ,хуур-хуурч,хуурчээ, хөөр -хөөрчхөөрчээ, дүүр -дүүрч,дүүрчээ, тээр-
тээрч,тээрчээ,үүр –үүрч,үүрчээ,...,тайр -тайрч, тайрчээ, тойр-тойрч,тойрчээ,дайр-дайрч,дайрчээ,
хайр-хайрч,хайрчээ,сүйр-сүйрч,сүйрчээ,үйр-үйрч,үйрчээ,тийр-тийрч,тийрчээ,..., дуугар-дуугарч
,дуугарчээ,хуйлар-хуйларч,хуйларчээ,тайтгар- тайтгарч,тайтгарчээ,дугуйр-дугуйрчдугуйрчээ,
эзгүйр-эзгүрч,эзгүйрчээ,огоор- огоорчогоорчээ,дулаар- дулаарчдулаарчээ,....,амар-амарч,
амарчээ,асгар- асгарч, асгарчээ,бадар-бадарч,бадарчээ,хагар-хагарчхагарчээ,самар-самарч,
самарчээ,хамтар-хамтарчхамтарчээ ,залбир-залбирч,залбирчээ,сугар-сугарчсугарчээ,нугар-
нугарчнугарчээ ухар-ухарч,ухарчээ,тулгар-тулгарч,тулгарчээ,..., сэмэр-сэмэрч,сэмэрчээ,сэвэр-
сэвэрч,сэвэрчээ,тэвэр-тэвэрч,тэвэрчээ, хөхөр-хөхөрч,хөхөрчээ,цөхөр-цөхөрч,цөхөрчээ,үсэр-
үсэрчүсэрчээ,тэсэр-тэсэрч,тэсэрчээ,дэвэр-дэвэрчдэвэрчээ, исгэр-исгэрч,исгэрчээ,бишир-
биширч,биширчээ,
2.3.4. Богино эгшигтэй,ганц үетэй“ р” –ээр төгссөнүгэнд их төлөв” –ж,-жээ “-гбичнэ. Жиш: хар-
харж,харжээ,тар-тарж,таржээ,бар-барж,баржээ,тар-тарж,таржээ, эр—эрж,эржээ,нэр-
нэрж,нэржээ, сэр-сэрж,сэржээ,сор-сорж,соржээ,нор- норж,норжээ ,нур—нурж,нуржээ,тур-
турж,туржээ, төр-төрж,төржээ,сөр-сөрж,сөржээ,зөр-зөржзөржээ,түр- түрж,түржээ,үр- үрж
,үржээ, ир-ирж,иржээ,
ГАЖИЛТ:” Богиноэгшигтэй, ганц үетэй“ р” –ээр төгссөнцөөн үгэнд их төлөв” –ч,-чээ “-гбичнэ.
Үүнд: гар -гарч –гарчээ,хүр-хүрч-хүрчээ,сур-сурч-сурчээ
Гурав. “с”-ээртөгссөннэр үгэндүйл үндэсүүсгэх “д,т” дагавар , мөн үйлээсүйл үндэсүүсгэх “ д,т”
дагаврын зөвхөн“–т” дагаврыг залгана. Жиш: ( тос, мөс, ус, цас, утас,хомс,хөөс,хилс,давс, цөв,
тас, сонс )+ т = тост,мөст,уст,цаст, утаст,хомст,хөөст,хилст,давст,цөвт,таст,сонст..,
ГАЖИЛТ: “С” –р төгссөн нэг үг хоёрөөрутгаилтгэдэг бол “д,т” дагаврын алиныгнь ч залгаж болно
. Жиш: үс+ д= үсэд(үснээснь шүүрччангаах),үс+т=үст(үстогтох буюуүс мэтзүйл бүрхэх ),тоос+д=
тоосод (тоосболгох , )тоос+т =тоост (тоостойболох )Соёолонгийнтоосондтоостсоннаадамчид
сэтгэл хангалуунэргэцгээв.Тэдзамын тоосонд тоосодсонбүхнээ үл тооно.
Жич: Дээрх үндсэндцагаартөгсгөх “ на4 “ нөхцөл залгахаддараалсан 3 гийгүүлэгчийгдүрмийг
баримтална.Тосодно,тостоногэдгийг ялгаж тогтоогоорой.Үсэднэ,үстэнэ гэдэгүгүнэндээ
базаахгүйүйл,үйлдэл.

7. Дөрөв.Үгийн үндэс хадгалжбичих журмыг таних бүлэг
4.1. эцэс+/Өотя/=эцэст ,хэлтэс+т=хэлтэст, (тасал,товчил,навчил,хөвчил,эрчил,тарчил ,мэдэр,
нэвтэр,хадар,хамтар, сэгсэр,тэгшир ...)+ж,ч = тасалж,товчилж,навчилж,хөвчилж,эрчилж,
тарчилж, мэдэрч,нэвтэрч,хадарч,хамтарч,сэгсэрч,тэгширч...,
4.2. төлөв( хүнба юмны янз байдал,дүр төрх гэсэнутгатай ).Галав (дэлхийнцардасболон
ертөнцийнхөгжлийнтодорхойүедхамаарах нэгжхугацаа)
Галавын галавтүргэлжмөнх байсан юм юу бол?Ертөнцтогтох буюусөнөх нь усан галавт тохионо.
Томоотойтөвшинхүнийгтөлөвхүнгэдэг. Зан төлөвийнхувьд дүн нуруутайбайх нь сайхан. Хэтийн
төлөвдтодорхойзорилгочухал нөлөөтэй. Ерөнхийтөлөвийгньхаржүнэллээ.Ихэнхтөлөвөөс
дүгнэлтгардаг. Хүнамыг аж байдлынтөлөвөөрньдавхраацуулдаг.. Хэтийнтөлөвөөсойрынтөсөл
төлөвлөгдөнө.Үйл үг дөрвөн төлөвтэй.
4.3.Уламжлалынзарчмаар бичигддэг ” и” эгшгийггээхгүй. Жиш:Тэнхимийнгишүүдийн
зөвлөгөөнөөсшийдвэргарав.Танхимын гэрэлтүүлгийгшинэчилье.Эрихээрмэргэлэх ньтооны
бэлгэдэлтэйхолбоотойбайжч болох.
4.4. Өмнөөбалархайэгшигтэй“с, ш” –ээртөгссөн нэр үгэнд“л” дагаврын ард нь зохих эгшгийг
бичнэ.Тухайлбал :гадас, гэдэс,дардас, дайлаадас, залтас,идэш, нухаш,өөдөс,судас, таташ,
тохош,үндэс,үртэс,хавтас,холтос,хувцас,хуудас, хөдөс,хэрээдэс,цардас,...зэрэгүгс үүнд
хамаарагдана.Жиш:
Хүнснийнухашласанбүтээгдэхүүнийхугацаагбайнгаанхаарчбай. Мал сайн л идэшлэсэнбол
гэдэслэсэн байх учиртай.г.м.
Жич: нугас, хагас,хугас, хярвас,зурвас , зэрэгүгсийн балархайэгшиг гээгдэхгүйучирэнэ дүрэмд
холбогдохгүй,жиш:бүдүүннойтон модыг ихэнхдээ нугасалжхөрөөддөг.Хагаслах ,хугаслах бол
юмнытал нь гэсэнутгатай. Хуйхалсанөвчүүтолгойхярвасалж цэвэрлээд битүүчаналаа.Зам
хагаслах,шөнөхагаслах гэхэдшилжсэнутга гарч ирлээ.

8. Тав. Бүтээврийнболонүгзүйн зарчим баримтланутга ялгантаних бүлэг
5.1. Бусдаар үйлдүүлэх хэвийн“-г”нөхцөлийг “-га4 “ гэж бичиж биеэртөгсгөх /хамаатуулах/
нөхцөлийнзөвшинзахирах утгатай “г” нөхцөлөөс ялгана.Жиш:сур-сурга-сураг(Сурвал сураггэж
зөнгөөрнь орхижболохгүй!Сургаягэсэнчармайлтсуръя гэсэнэрмэлзэл нэгдэх учиртай).Гар-
гарга-гараг (Дүүньагаарт гармаар байвал гараг, Миний хүүдүүгээ гаргангаа давс аваад ирээрэй.
)гэхчлэнолонжишээ үгхарьцуулантүүвэрлэж,бүтээлчээр ажиглахад ялгаагтогтоох үндэстэй./
ол-олог-олго,хүр-хүргэ-хүрэг,хөөр-хөөрөг-хөөргө,дүүр-дүүрэг-дүүргэ ,зал-залаг-залга...,/
5.2. “ л” ээртөгссөн нэрүгийн ерөнхийлэнхамаатуулахын“-аа4“, үйл үгийн цаг заах төлөвийн“-
лаа4 “ нөхцөлүүддуудлагаойролцоо буюуижил харин,утга - бүтэц өөрөөр.Жиш: дарлалаа-
дараллаа,дурлалаа-дурлалаа,догдлолоо-догдоллоо,жуулчлалаа—жуулчиллаа,зураглалаа-
зураглалаа, замналаа- замналаа ,илрэлээ-илэрлээ,мэдээллээ -мэдээллээ ,мэдрэлээ-мэдэрлээ,
номлолоо-номлолоо, огтлолоо-огтоллоо,сэжиглэлээ-сэжиглэлээ, учралаа-учирлаа,хамтралаа-
хамтарлаа, эдлэлээ-эдэллээ,эрмэлзлээ-эрмэлзлээ,
Тавилан учралаазөвөөрхарж,сайн нөхөдтэйучирлаагэжсэтгэл өөдрөгявах жаргалтай. Модны
хөндлөногтлолоо шинжижнасыг нь тогтоожболно. Мод хөрөөдөх ньогтоллоогэсэнутгаюм.
Монгол хүн- бид даяаршлынэринзуунаар замналаа ч гэсэнүндэсний өвөрмөцзамналаа
орхигдуулжхэрхэвчболохгүй.
5.3. Нэрээс зохисгүйнутгатайүйл үг бүтээх “д”дагавар , бусдын эрхэндүйлдэгдэх утгатай“гд”
дагаврыг хутгажболохгүй. Үүнд: “ түргэдэх-түрэгдэх,өргөдөх –өрөгдөх,таргадах-тарагдах,
хоргодох-хорогдох,..., Жиш:Түргэдсэнхүргэнтүрийгээ сэтгишгэх .Түрэгдсэн хэнзхургаХэрлэнгол
урууунав.
5.4. Дуудлага,бичлэгижил,харин,утгаөөр үгийннайруулга.Жиш:эндэх( 1. эндэх осолдох 2. эндэх
тэндэх ),тэндэх( 1.Салхи шуурганаас хамгаалжгэрээ тэндэх хэрэгтэй.Тэндэх ажлаацэгцлээдирнэ
гэсэн. )
5.5. Нэрийн ялгалынзарим нөхцөл найруулгынхэдхэдэнүүргийгтаних бүлэг:

9. 5.5.1. Харьяалах ,өгөх орших ,гарахынтийн ялгалаар тогтворгүй”н” тэйүгийг танина.Жиш: нар-
нарны-наранд-нарнаас,морь- морины-моринд-мориноос,энх тайвны-энх тайванд-энх тайвнаас..,
Харинтогтворгүй“н” гарахгүй тохиолдолдном-номын-номд-номоос,амжилт-амжитын-амжилтад-
амжилтаас,ялалт-ялалтын-ялалтад-ялалтаас,ололт-ололтын-ололтод-ололтоос,асуулт-асуултын-
асуултад-асуултаас,цэцэг-цэцгийн-цэцгэнд..гэжбичнэ.
Тагтаа энх тайвны бэлэгтэмдэг,Хүнтөрөлхтнийдээдэв-энх тайванднэгдэх.Энх тайвнаас л
зэрэгцэнорших мөнчанар танигдана. Цэцэгтталынцэцгэндэргэлдэх эрвээхийжаргалтай.
5.5.2. Зарим нэрүг хоёрөөрутга илэрхийлэхтохиолдолдтийнялгалынхувилбараарялган
найруулна.Жиш:өрх- өрхийнорлого-өрхнийоосор,сум- сумын,захиргаа- сумнызэв, хэл- хүүхэд
хөлдорох,хинди хэлэндорчуулах,хоёр - арванхоёрсарын арван хоёронд, арвыгхоёрт
хуваах,сар- сарын-сарны,сард-саранд( Хаврынэхэнсарын шинийннэгэн - бэлгэтсайн өдөр өө.
Сарныгэрэлд саатан хүлээхийнжаргал гэжбайна аа. Сар сард нь ажлаа дүгнээдявбал эмх
цэгцийнсургууль.Хүн, Саранд буусан нь энэ цагийн их нээлтюм.)
5.5.3. Өгөх оршихынтийнялгалын“Т” нөхцөлийг“г” ба өмнөөэгшигтэй“с”, тогтворгүй“н” –гүй
үгэнд залгадаг. Жиш: адагт, бадагт,аймагт,бичигт, булагт, нутагт,хэрэгт,цэрэгт, өрөгт,хэлтэст,
Дэндэвт,Готовт,Түдэвт,
5.5.4. Үйлээснэрүндэс бүтээх “-лага4, -лга4, -лаг4 “ дагаврын зүйлийг таних бүлэг
5.5.4.1. Гийгүүлэгчээртөгссөнүйл эрүгэнд “лага4” дагаврыг залгаж нэрүг бүтнэ . Жиш: ав-авлага,
ач-ачлага,тат-татлага,дад-дадлага,давт-давтлага,зар- зарлага, зур-зурлага,хард-хардлага,от-
отлого,угт-угтлага,торд-тордлого,
5.5.4.2. Эгшиг ба зөөлнийтэмдгээрүйл үгэнд “лга4 “ дагаврыг залгаж нэрүг бүтнэ. Жиш:сана-
саналга, уна-уналга,буу-буулга,туу-туулга,хаа-хаалга,хөө-хөөлгө,зорь-зорилго,тавь-тавилга,тахь-
тахилга,тарь-тарилга,сахь-сахилга,урь-урилга,сорь-сорилго,
Жич:Бусдаарүйлдүүлэххэвийнүндэсүүсгэх нөхцөлтэйүгэнд, нэрээс үйл үндэсбүтээх “га“ дагавар
орсныг , үйлээснэрүндэсбүтээх “лга”- тай хутгажболохгүй.Үүнд: анхааруулга,сануулга
,тойруулгахариулга,сонордуулга,

10. 5.5.4.3. гийгүүлэгчээртөгссөнүйл үгэнд“лаг” дагавар залгаж нэрүндэс үүснэ. мэдлэгүзлэг
тэтгэлэгэмнэлэгтүрлэг,мөрдлөг,сэрдлэг,дэмжлэг,нэгжлэг,бичлэг
сүрлэгэвлэг сэрүүлэг нарлагхарлаг тохилогЯАГААД ??????????
5.5.4.4.Гийгүүлэгчээртөгссөнүйл үгэнд “Г” дагавар залгаж нэр үндэсбүтсэнжишээ: Сүрдүүлэг
хөрвүүлэг, эвлүүлэг....
5.5.4.5. Гийгүүлэгчээртөгссөнүйл үгэнд“лга” дагавар залгаж нэрүндэс бүтсэнжишээ:сануулга
анхааруулга,тохируулга,агуулга,залруулга,тодруулга, ....
Зургаа.Гадаад үгийгзөв бичихийгжурамласанбүлэг
6.1. “ эрдэнэ(санскритаармашховор,чухаг,их үнэтэйгэсэнүг),судар(санскритүг.ном,бичиг,түүх,
шаштиргэсэнүг), цонх(нангиадүг. байшин барилгазэрэтгэрэл оруулахаархийсэнгэгээвчгэсэн
үг)Саван(францүг. cabon буюуюм угаах хатуушингэнзүйл),булигаар(персүг.Элдэж
боловсрулсанүхэрадуунышир),бямба (төвдүг. Асрагчгэсэн утгатай)ням (төвдүг. Наран гэсэн
утгатай), даваа(төвдүг. Саран гэсэнутгатай),мягмар (төвдүг. Улааннүдэн гариг гэсэнутгатай),
лхагва(төвдүг.Үлэмж,илүүхэмээсэнутгатайүг),пүрэв(төвдүг.Гадас гэсэн утгатай, хүрэл цутгаж
хийсэночир бариултайгурвалжиншорхутганынэр),баасан(төвдүг.Цолмон гэсэнутгатай үг) ...
зэрэгхарь хэлнийүггэж мэдэгдэхээ больсонүгийгмонгол үсгийн дүрмийг баримтланбичдэг.
6.2. Гадаад үгийг уг хэлнийдуудлага,бичгийндүрсийг ерөнхийдньхаргалзанбичнэ.Жиш:
компьютер,глобал,экосистем,электрон,флаш,мессеж,лазер,нанотехнологи...,
6.3. Румыния,станция,комиссия,лекция,...,зэрэг“-ия” –аар төгссөнүгийн эцсийн “-ия” үсгийг
хасаж бичдэг ба азия, армия, италиягэх сэт үгсийн зөвхөн“я” –г хасаж ази, арми, италигэж бичиж
хэвшсэн.

11. 6.4. Үгийн эцсийн өргөлтгүйбогиноэгшгийгих төлөв хасаж бичдэг.Жиш: аптека- аптек, норма-
норм,.., харинкино,пальто,авто,шевро ... эдгээрүгсийнэцсийн “о” эгшиг өргөлттэйучраас
хасаж бичихгүй.
6.5. Гадаад үгэндкабинетямар нэг эрэгшиг байвал эр үгийн залгавар залгана.Жиш: архив-
архивын-архиваас...,кабел-кабелын-кабелаас,мастер-мастерын-мастераас,масштаб-масштабын-
масштабаас, молекул- молекулын–молекулаас,конгресс- конгрессын–конгрессоос,квадрат-
квадратын- квадратаас,– карт- картын-картаас,кабинет-- кабинетыг- кабинетаар, театр -театрын-
театраар , теором– теоромын- теоромоор,бригад -бригадын- бригадаас христос- христосыг-
христосоор,температур -температурын- температураас, телефон -телефоны-телефоноос,
семинар- семинарыг- семинараар, лазер -лазерын-лазераар
6.6.Гадаад үгийн өргөлттэйэгшигтзохицууланзалгаварзалгана.Орос хэлний“у”эгшиг “ү” –гээр
дуудагдах учирэм үгийн залгавар залгана.Жиш: групп- группийн– группээр ,клуб- клубийн-
клубээр, техникум-техникумийн- техникумээс,телевизор- телевизорийн- телевизорээр, трапец–
трапецийн-,трапецээр ,секунд-секундийн–секундээр
6.7. Ямар нэгэр эгишиг байхгүйбол эм үгийнзалгавар залгана. Жиш: менежер- менежерийн-
менежерээр, метр- метрийг- метрээр,инженер- инженерийн–инженерээс, хими- химийн-
химиэр, трест- трестийн- трестээр,теннис- теннисний- тенниснээс ,кинетик- кинетикийн–
кинетикээр
6.8. Хоёрүгээсбүтсэннэгнэрийнсүүлчийнүгийн эгшигтзохицууланзалгаварзалгана. Жиш:
милограмм- милограммыг– милограммаар, километр –километрийн-километрээс, микроскоп-
микроскопын- микроскопооор, микрофон- микрофоны- микрофоноор,атмосфер- атмосферийн-
атмосферээс,агротехник - агротехникийн- агротехникээс,механик механик механик
,металлурги- металлургийн- металлургиар, тригонометр –тригонометрийн тригонометрээс,
тролейбус–тролейбусыг- тролейбусаар, биотехнологи- биотехнологийн- биотехнологиор,
календарь– календарийн– календариар, мораль – моралийн - моралиар,температур –
температурын - температураар -зоотехник–зоотехникийг- зоотехникээр/зоотехникч/,геофизик-
геофизикийнгеофизикээр
6.9.”К” үсгийг “г” үсгийн дүрмээр/харьяалах,заахынт/я-ын ийн,ийг / бичнэ.Жиш:марк –маркийн
- маркийг , католог- катологийн– катологийг, каучик -каучикийн- каучикийг, зонтик - зонтик ийн-

12. зонтикийг , парк -паркийн- паркийг , график- графикийн -графикийг, казак- казакийн –
казакийг,галстук–галстукийн– галстукийг,
6.10.”ф,п” хоёрүсгийг“б,в”үсгийн дүрмээр/ үйл үгийн “л” дагавар ардаа эгшигтэйбичих ба асуух
сул үг “бэ” ?-г/ бичнэ.Жиш: Аль группбэ? Ямар драп бэ?,Хэдэн куббэ?Хаанахыншкаф бэ? Хэр
дэмжлэгтэйшефбэ? Хэдийнсейф бэ? Түвшингээрньгрупплэнэ.Чулуугаакублэжхураана.
Өнөөдрийнорлогоосейфлэжүлдээнэ.
6.11. Үгийн төгсгөлийнөргөлтөтэгшигбалархайшхэлэгдвэл гээнэ.Харинутгаялгажбайвал гээхгүй.
Жиш: кило- киллэх,кино-киноны,хими- химийн-химээр,технологи- технологийн-технологиор
Долоо.“уруу”залгаврыгямар ч үгэнд дагуулжбичнэ. Жиш:даваа- даваа уруу-давааныуруу,
урсгал- урсгал уруу-урсгалынуруу,толгой-толгойуруу-толгойныуруу,уул-ууруруу-уулынуруу,..,
гэхэдэсрэгчиглэл заасан утгаилэрхийлжбайна. Цөөрөмуруу,эмээл уруу,өрөөуруу,хүзүүуруу,
эрвээхийуруу,хөдөөуруу,дэлхийуруу,далайуруу,шорооуруу,нуруууруу, аав уруу,эжий уруу,
тан уруу,чам уруу,над уруу ..,
Жич: Чиглэхийнтийнялгалынхувьд ярианы хэлний“урууөөд руу лууаад ... хувилбарууднь
хэлэхүйнзарчимдтулгуурласанболно
Найм. “чилэн”залгаврыг балархайэгшгийнболонэгшигзохицох ёсыгбаримтланбичнэ.
Жиш: тэр-тэрчлэн,энэ-энэчлэнгэх-гэхчлэн,түү(ний)- түүнчлэн, мэт- мэтчилэн,...,мөнбаймжутга
илэрхийлсэн сэтгэл-сэтгэлчлэн,санасан-санасанчлан,хэлсэн-хэлсэнчлэн,бичсэн-бичсэнчлэн,
ярьсан-ярьсанчлан,тэмдэглэсэн-тэмдэглэсэнчлэн,..,
Ес. Асуух сул үгийг зөв бичих бүлэг.
9.1. Урт, хос эгшгээртөгссөнүгэнд“ юу?,юү?”–г эгшигзохицуулан дагуулжбичнэ.Жиш: Зараа
юу?Адуу юу?Борооюу?Шорооюу? Тэмээ юү?Ямаа юу? Эмээ юү?Хөшөөюү?Хөхөөюү?Дэлхий

13. юү?Далай юу?Дугуйюу?Толгой юу? Хаяа юу? Хөеөюү?Завьяа юу?.., хараагүйюу?,Хэлээгүй
юү?,Үзээгүйюү?,Гараагүйюу?
9.2. Богиноэгшиг болон“ л,м,н,в”ээсбусад гийгүүлэгчээр төгссөнүгэнд“уу?, үү?” –г эгшиг
зохицуулан ,дагуулжбичнэ.Жиш: Ханауу? Тооноуу?Багана уу? Хаалга уу?Уньуу? Дээвэрүү?
Туурга уу?Бүслүүрүү?Бүрээсүү?...,Хургауу? Ишигүү? Тугал уу? Унага уу?Ботго уу?Уургауу?
Шилбүүрүү?Хазаар уу?Ногт уу?Эмээл үү?Тохом уу?
9.3.” л,м,н,в”ээртөгссөнүгэнд “бэ?”–г , түүнээсбусад үсгээртөгссөн үгэнд“вэ?” –г тус тусдагуулж
бичнэ .Жиш: Ямар олонайл бэ?Юун нумсум бэ?Хаанахынмашин бэ?Яасан бохирсав бэ? ...,аль
дүүрэгвэ? Хэнийхөөрөгвэ?Яасан их устай бороовэ? Од чиний тэндээсэнэ дэлхийямарөнгөтэй
үзэгднэмбэ? Хоньвэ? Морь вэ? Ямар хүчтэйсалхивэ?
9.4. Идэвхгүйязгуурнь гээгдсэн“-сан4,-даг4” нөхцөлийгбие даасан үгийнүүргээругүгээс нь
салангид бичнэ.Жиш: Сайханзалуу л явсан сан. Сайханл залуу явсан даг. Мэддэг сэн бол өөрөө
шийдээдөгөх сөн ...,
Арав.Бичгийн хэлнийуламжлал болонөнөөгийнхэрэглээндхэвшижтогтсон цөөнтооны үгс ,
үсгийн дүрмээсгажиж бичигддэг .
10.1 “ ө,ү” , “ д,т”авиа хутгалдсаныгжурамлан: өв тэгшхүмүүжил,төлөв төвшин байдал,өдөр
тутам,шаргуудайчин, оюунбилэг,бэлэгдурсгал,
10.2 “ Адьяа,Сумьяа, Сүндэрьеэ,Биндэрьеэ,завьяа,овьёос,товъёг,увдис,авжээ, зогсонги,
саланги, хөдлөнгө,

14. зөв бичих хялбарарга
Зөв бичих арга
Яавал зөв бичиж сурах вэ?,дадах вэ?зөв, буруу бичиж байгаагаа яаж мэдэх вэ?,ямар шалгуур
байж болох вэ?гэх зэрэголонасуултадхариуболгонта бүхэнддараах хэдэнзүйлийгсанал болгож
байна.Мэргэноюундаатунгаан,хэрэглээ болгоногэдэгтнайдна.
Бид эгшигт гийгүүлэгч,заримдаггийгүүлэгч,зөөлнийтэмдэг“и” болох,гээгдэх эгшгийндүрэмгээд
олондүрмийг аль хэдийнмэднэ.Гэвчбичих хэрэглээндээ ягштал биелүүлжчаддаггүй.Энэ нь
тухайндүрмийг ухамсарланойлгоогүй,мэдлэгээчадвар,чадвараахэрэглээ,хэрэглээгээ дадал
болгоогүйтэй холбоотой.
Алдаагүй бичиж сурахынүндсийн үндэс бол зөв бичих дүрмээ ухамсарланойлгох ньчухал юм.
Ухамсарланойлгоногэдэг нь чухамюугхэлээдбайнавэ?
Үүний тулдкирил үсгийн зөв бичих дүрмийнсуурь болсонэгшигтба заримдаг гийгүүлэгчийн
дүрэм,бусад дүрэмтэйхэрхэнхолбогддогийг тайлбарлая.Энэ мэтээрбусаддүрмийгуялдаа
холбоотойгооройлговолзөвбичих дүрмийнмөн чанарыг жинхэнэ утгаар ойлгож,зөвбичиж
сурах,сургахадчамгүй тус болно.
Эгшигт ба заримдаг гийгүүлэгчийндүрэм нь бусад дүрмийг зохиох үндэссуурь болсонтөдийгүй
зөв бичсэн эсэхээ шалгах шалгуурболдогюм.
НЭГ. Эгшигтба заримдаг гийгүүлэгчийндүрэмбусад дүрэмтэйуялдах нь
Юуныөмнө дүрмээ сэргээнсаная.

15. 1.Эгшигт гийгүүлэгчийндүрэм:”м,н, г, л, б, в, р” энэ долоонгийгүүлэгчүгэндорохдооөмнөөба
хойнооальтод хэлэгдэх газраазаавал эгшигтэйбичигдэнэ. “монгол баавар” гэсэн үгээр
чээжилдэг.Гажилт:
А. Хэлнийугийн “н” –ийн дараа заахын тийн ялгалын“г” нөхцөл эгшигггүйбичигдэнэ.
Жишээ нь: дүнг,Галсанг...
Б. Тусгай бичигддэг л, нь хоёрэгшиггүйбичигдэнэ.Жишээ нь:ах л, аав нь...
2. Заримдаг гийгүүлэгчийндүрэм:“д,т, ж, з, с, ш, ц, ч, х” энэ есөн гийгүүлэгчүгэндэгшигтэй,
эгшиггүйхоёрянзаар бичигдэх тул заримдаг гийгүүлэгчгэнэ.“цоожоозасаад тушаачих”гэдэг үгээр
чээжилдэг.
А.Эгшигтгийгүүлэгчийндараа заримдаг гийгүүлэгчнь өмнөөба хойнооэгшиггүй орж болно.
Жишээ нь: багш,дарш, өвс, холд, нэрт...
Гажилт: Үйлтнэрийнирээдүйцагийн “х” нөхцөл (ирээдүйцагтнэрийн“-х”дагавар, үйл үгийн“-х” ч
гэнэ.) –ийн өмнөзаавал эгшиг бичдэг тул энэ дүрэмдхамаарахгүй.Жишээ нь:авах, хэлэх,олох...
Б.Заримдаг гийгүүлэгчийндараазаримдаг гийгүүлэгч орохдоосүүлийнзаримдаггийгүүлэгчнь
өмнөөба хойнооаль тод хэлэгдэх талдаазаавал эгшигтэйбичигдэнэ.
Жишээ нь: бодож,таташ,бусад, нөхөд,ачит,эгчид...
Гажилт: Заримдаг гийгүүлэгчийндотроосс, х үсгийн дараа т,ч үсэг өмнөөба хойнооэгшиггүйорж
болно.Жишээ нь:түүхт,тусч(хүү),түүхч(эрдэмтэн)…

16. Дээрх дүрмийг бусад дүрэмтэйхэрхэнинтеграцчилжболох вэ?
I.Зөөлнийтэмдэгсолигдох (“и”болох) дүрэмтэй холбогдох нь
1. Зөөлнийтэмдгийн дараа эгшигтгийгүүлэгчорвол зөөлнийтэмдгийгсольж, “и” болгоно.Учир
нь эгшигтгийгүүлэгчүгэндорохдооөмнөөба хойнооаль тод хэлэгдэх газраа заавал эгшигтэй
бичигддэг. Жишээ нь:
харь+ в = харив ( “в” эгшигтгийгүүлэгчийгэгшигжүүлэх гэж“ь”нь “и” болсон.)
хорь+ г = хориг ( “г” эгшигт гийгүүлэгчийгэгшигжүүлэхгэж“ь” нь “и” болсон.)
суурь+ л = суурил ( “л” эгшигтгийгүүлэгчийгэгшигжүүлэх гэж“ь”нь “и” болсон.)
2. Зөөлөрсөнзаримдаг гийгүүлэгчийндараа заримдаг гийгүүлэгчорвол зөөлнийтэмдгийг сольж,
“и” болгоно.Учирнь заримдаг гийгүүлэгчийндараа заримдаг гийгүүлэгчорохдоосүүлийн
заримдаг гийгүүлэгчнь өмнөөба хойнооаль тод хэлэгдэх талдаазаавал эгшигтэйбичигдэнэ.
Жишээ нь:
тохь+ ж = тохиж (заримдаг гийгүүлэгч “ж”-д эгшигхэрэгтэйтул түүнийгэгшигжүүлэх гэж “ь” нь
“и” болсон.)
боть+ д = ботид (сүүлийнзаримдаггийгүүлэгч “д”-д эгшигхэрэгтэйтул түүнийгэгшигжүүлэхгэж
“ь” нь “и” болсон.)
3. Зөөлнийтэмдгийн дараа үйл үгийн“-х” (ирээдүйцагтнэрийн“-х” дагавар) нөхцөл орвол
зөөлнийтэмдгийг сольж,“и” болгоно.Учирнь үйл үгийн “-х”(ирээдүйцагтнэрийн “-х”дагавар)
нөхцөл өмнөөзаавал эгшигтэйбичигддэг.Жишээ нь:

17. харь+ х = харих ( “х” нөхцөл (дагавар) өмнөөэгшигтэйбайх тул түүнийгэгшигжүүлэх гэж“ь” нь
“и” болсон.)
хорь+ х = хорих (“х” нөхцөл (дагавар) өмнөөэгшигтэйбайх тул түүнийгэгшигжүүлэх гэж“ь” нь
“и” болсон.)
II.Зөөлнийтэмдэгүл солигдох дүрэмтэйхолбогдох нь
1. Эгшигт гийгүүлэгчийгзөөлрүүлсэнзөөлнийтэмдгийндараазаримдаг гийгүүлэгчорвол
зөөлнийтэмдэгхэвээрбайна.Учирнь эгшигт гийгүүлэгчийндараазаримдаг гийгүүлэгч өмнөө
,хойнооэгшиггүй орж болно.Жишээ нь:
харь+ ж = харьж ( “р” эгшигтгийгүүлэгчийндараа “ж” заримдаг гийгүүлэгчэгшиггүйорох тул
“ь” нь “и” болох шаардлагагүй.)
шуугь+ ж = шуугьж (“г” эгшигт гийгүүлэгчийндараа“ж” заримдаг гийгүүлэгчэгшиггүйорох тул
“ь” нь “и” болох шаардлагагүй.)
барь + зна = барьзна (“р” эгшигтгийгүүлэгчийндараа “з” заримдаг гийгүүлэгчэгшиггүйорох тул
“ь” нь “и” болох шаардлагагүй.)
III. Зэрэгцүүлэнхолбох“-ж, -ч”нөхцөлийгялганбичих дүрэмтэйхолбогдох нь
А.“-ж”нөхцөлийгбичих нь
1. Эгшигт гийгүүлэгчээртөгссөнүгэндихэвчлэн “-ж”нөхцөлийгзалгана.Эгшигт гийгүүлэгчийн
дараа заримдаг гийгүүлэгч эгшиггүй бичнэ дүрэмтэйхолбогдоно.

18. Жишээ нь: харж,олж,нэмж, хөвж...
2. Заримдаг гийгүүлэгчээртөгссөнүгэнд“-ж” нөхцөлийгзалгана.Энэ нь заримдаг гийгүүлэгчийн
дараа заримдаг гийгүүлэгч эгшигтэйбичнэ гэсэндүрэмтэйхолбоотой.
Жишээ нь:бодож,татаж,суурьшиж,түлхэж, цацаж,мөлхөж...
3. Эгшгээрт өгссөн үгэнд “-ж” нөхцөлийгзалгана.Жишээ нь:хааж,нээж,бууж,дутааж, ханхайж...
Б.”-ч” нөхцөлийгбичих нь
1. Урт ба хос эгшигбүхийнэг үетэй“р” гийгүүлэгчээртөгссөнүгэнд“ч” нөхцөлийгбичнэ.Энэ нь
эгшигтгийгүүлэгчийндараа заримдаг гийгүүлэгч эгшиггүйбичнэ гэсэндүрэмтэйхолбоотой.
Жишээ нь:хөөрч,буурч,цоорч,төөрч...
2. Хоёрүетэй“р” гийгүүлэгчээртөгссөнүгэнд“ч” нөхцөлийгбичнэ.Энэ нь эгшигтгийгүүлэгчийн
дараа заримдаг гийгүүлэгч эгшиггүйбичнэ гэсэндүрэмтэйхолбоотой.
Жишээ нь: бу-тарч,та-тарч,ха-гарч...
3. ”-в,-г,-р”гийгүүлэгчээртөгссөнцөөнүгэнд“-ч” нөхцөлийгбичнэ.Энэ нь эгшигтгийгүүлэгчийн
дараа заримдаг гийгүүлэгч эгшиггүйбичнэ гэсэндүрэмтэйхолбоотой.Энэньмонгол бичгийнхатуу
дэвсгэрээртөгссөнүгэнд“ч” толгойтойзалгаварзалгадаг дүрмээсулбаатай.
Жишээ нь:сурчу – сурч, гарчу- гарч, абчу – авч, өгчү- өгч...

19. IY. ж, ч, ш гийгүүлэгчийндараах эгшгийгзөв бичих дүрэмтэй холбогдох нь
“Үгийн дунд ж, ч, ш гийгүүлэгчийндарааэгшиг бичих шаардлагагарвал зөвхөн“и” бичнэ.”гэсэн
дүрэмбий.Эгшиг бичих шаардлага нь мөнл эгшигтба заримдаг гийгүүлэгчийндүрэмтэй
холбогддогбайна.
1. Эгшигт гийгүүлэгчүгэндорохдооөмнөөба хойнооаль тодхэлэгдэх талдааэгшигтэйбичигдэх
тул “и” бичнэ.
Жишээ нь: орш+ л = оршил, бүж + г = бүжиг,хаш+ лт = хашилт...
2. Заримдаг гийгүүлэгчийндараа заримдаг гийгүүлэгч орвол эгшигтэйбичнэ гэсэндүрмээр
сүүлийнзаримдаг гийгүүлэгчийгэгшигжүүлэх гэж“и” бичнэ.
Жишээ нь: таш+ ж = ташиж,жиш + шгүй = жишишгүй,оч + цгоо = очицгоо...
3. Үйл үг бүтээх “-л” дагавар нь заримдаг гийгүүлэгчээртөгссөнүгэнд өмнөөэгшигтэйбичигдэнэ.
гэсэндүрэм байдаг бөгөөд мөн “л” эгшигтгийгүүлэгчийгэгшигжүүлэх гэж“и”бичнэ.
Жишээ нь: ач + л = ачил, хайч+ л = хайчил, хууч + л = хуучил,товч+ л = товчил...
Санамж: Альнэг гийгүүлэгчийншаардлагаарбичсэнэнэ “и” эгшигнь үүрэггүйбол бусад эгшгийн
нэгэнадил гээгдэнэ.Үүнийгж,ч, ш –ийн дараа ямагт эгшигбичнэ гэж бурууойлгож,бичиж
хэвшсэнбайдгийг анхаараарай.Жишээ нь:ачил+аад= ачлаад,хайчил + уул=хайчлуул,хуучил +
аарай = хуучлаарай,товчил +оосой = товчлоосой...
4. Заримдаг гийгүүлэгчээртөгссөнүгэндзэрэгцүүлэнхолбох “-ж”нөхцөлийгзалгана”гэсэн
дүрэмтэйхолбогдоно.Энэ мөн“заримдаггийгүүлэгчийндарааорсон заримдаг гийгүүлэгч
эгшигтэй”гэсэндүрмээр хоёрдахьзаримдаг гийгүүлэгчийгэгшигжүүлэхийнтулд“и”эгшиг бичнэ.

20. Жишээ нь: тогш+ж = тогшиж,хугач+ж= хугачиж,бойж+ж=бойжиж...
ХОЁР.Эгшигтба заримдаг гийгүүлэгчийндүрмээрзөвбичсэн эсэхээ шалгах нь
Бичих явцад үгийн I үеэсхойшорсонбалархайэгшгийг гээх эсвэл гээхгүйбичих алдаагаргах нь
элбэгбайдаг.Иймалдаа гаргахгүйнтулд дараах алхмуудыгхийжсураарай.
1. Балархай эгшгийнүүргийгтодорхойлжсурах ньмаш чухал.Жишээ нь:
ха-вар( балархайэгшиг“а” нь эгшигтгийгүүлэгч“р” –г эгшигжүүлсэн.) сан-дал (
балархайэгшиг“а” нь зөвхөнэгшигтгийгүүлэгч“л” –г эгшигжүүлсэн.Учирньэгшигт гийгүүлэгч
(“н”)-ийндараа заримдаг гийгүүлэгч (“д” ) эгшиггүйорж болно. хай-лах (балархай
эгшиг “а” нь үйл үгийн“-х” нөхцөл (ирээдүйцагтнэрийндагавар)-ийгялгах үүрэгтэйорсон.)
олд-вор(балархайэгшиг“о” нь эгшигтгийгүүлэгч“в,р” хоёрыгдавхарэгшигжүүлсэн.)
бус-дад (балархай эгшиг“а” нь заримдаг гийгүүлэгчхоёр“д”-гдавхар эгшигжүүлсэн.Учирнь“с”
заримдаг гийгүүлэгчийн дараа “д” заримдаг эгшигтэйбичигдэнэ.Мөн“д” заримдаг
гийгүүлэгчийн дараа “д” заримдаг гийгүүлэгчэгшигтэйбичигдэнэ.)
Үүнийг шалгахдаа балархайэгшгийг үгийнбүтцээсхасаад, харж болдог.Тодруулбал,хавр,сандл,
хайлх,олдвр,бусдд гэж харахадбалархайэгшигямар үүрэгтэйорсоннь тодорхойболдог.
2. Эгшигт гийгүүлэгчба заримдаг гийгүүлэгчийндүрэм,түүнийгажилтыгсайтар санах хэрэгтэй.
А.Эгшигтгийгүүлэгч өмнөөба хойноозаавал эгшигтэйбайна.
Б.Эгшигтгийгүүлэгчийндараа заримдаг гийгүүлэгчэгшиггүй бичигдэнэ.
Гажилт:Үйл үгийн “-х “ буюуирээдүйцагт нэрийндагавар өмнөөэгшигтэйбайна.

21. В.Заримдаг гийгүүлэгчийндараазаримдаг гийгүүлэгчороходсүүлийн заримдаггийгүүлэгчөмнөө
ба хойноозаавал эгшигтэйбайна.
Гажилт: “с, х” гийгүүлэгчийндараа“т, ч” гийгүүлэгчэгшиггүйорно.
Энэ тохиолдлыгзөрчөөгүйбол зөвбичжээ гэж үзэж болно.Жишээ нь:
эвхчхээд- дөрвөнгийгүүлэгчдарааланорсон боловчдээрх дүрмүүдийгзөрчөөгүй.Шалгая.
А.эгшигтгийгүүлэгч(“в”) –ийн дараа заримдаг гийгүүлэгч (“х”) эгшиггүйорно.
Б.”с,х “ гийгүүлэгчийндараа“т,ч” заримдаг гийгүүлэгч эгшиггүй орно.
В. Заримдаг гийгүүлэгч (“ч”) –ийн дараа заримдаг гийгүүлэгч (“х”) ардаа эгшигтэй тул энэ үгийг
зөв бичсэн.
харагдснаас – мөндөрвөн гийгүүлэгчдарааланоржээ.Зөвүү?Шалгая.
А.эгшигтгийгүүлэгч“г” өмнөөэгшигтэй.
Б. эгшигтгийгүүлэгч (“г”) –ийн дараа заримдаг гийгүүлэгч (“д”) эгшиггүйорно.
В.заримдаг гийгүүлэгч(“д”) –ийн дараа заримдаг гийгүүлэгч(“с”) эгшигтэйорох ёстойбайтал
эгшиггүйбайна.Тэгвэл балархайэгшиг“а” байх ёстойтул буруубичжээ.“харагдсанаас” гэж бичих
нь зөв.

22. үсччихээд- мөн гурван гийгүүлэгчдарааланоржээ.Зөвүү?Шалгая.
А.”с, х”гийгүүлэгчийндараа “т, ч” гийгүүлэгчэгшиггүйорно.
Б. заримдаг гийгүүлэгч(“ч”) -ийн дараа заримдаг гийгүүлэгч(“ч”) эгшигтэйбичигдэх тул “и”
эгшгийг гээхгүй “үсччихээд”гэжбичих нь зөв байна.
авчихаад – балархайэгшгийг гээлгүйбичжээ.Шалгая.
А.авчих – үгийн балархайэгшиг“и” нь заримдаг гийгүүлэгч“ч” –ийн дараа заримдаг гийгүүлэгч“х”
эгшигтэйбичих тул “ч”-г эгшигжүүлэх үүрэгтэйорсон.
Б.авчих+аад - Заримдаг гийгүүлэгч“х”ардаа эгшигтэйболсонтул балархайэгшиг“и” эгшигжүүлэх
үүрэггүйболжгээгдэх ёстойтул буруубичжээ.“авчхаад”гэж бичих нь зөв. Гурван гийгүүлэгч
дараалсан боловчэгшигтгийгүүлэгч“в”-ийндараа заримдаг гийгүүлэгчэгшиггүйорно.Заримдаг
гийгүүлэгч“ч” –ийн дараа заримдаг гийгүүлэгч“х” ардаа эгшигтэйтул зөв бичжээ.гэх мэтээр
шалгаж болдог.
Санамж:Нэг үгэндхэд хэдэнзалгаварзалгахдаа нэгэнтээ гээжбичсэнэгшгийгсэргээжбичихгүй
гэдгийг санаарай.
Зөв бичихэдтуслах өөрнэг алхамбол язгуур,дагавар , нөхцөлийнбүтцийгмэдэх явдал юм.Үүний
тулд:
1. Үгийн язгуураазөв тогтоох хэрэгтэй.Үүнийтулд тогтоосонязгууртаа хоёрбатүүнээсдээш
дагавар залгана. Ойролцооутгатайхоёроосдээшүгбүтэжбайвал язгуур нь мөн гэж танина.
Идэвхгүйдүрслэх язгуурбол “-лз,-гар4, -гана4,- ай4,-схий”дагавар залгаж, төрөл үгүүсгэдэг.Төрөл
үг гэдэг нь нэгязгуур бүхийүгс юм. Жишээ нь:
сэрэвгэр,сэрвэгэральбичлэгзөв бэ?Язгуурыг тогтооё.

23. сэрвэлз,сэрвэгэр,сэрвэ+ий,сэрвэсхийгэжтөрөл үгүүсэх тул язгуур нь” сэрвэ-“ тул “сэрвэгэр”зөв.
торомгор,тормогоральнь зөв бэ?Шалгая.
тормолз,тормо+ой,тормогоно,тормосхий гэжтөрөл үгүүсэх тул язгуурнь “тормо- “ тул
“тормогор”зөв.
аравгар, арвагар альнь зөв бэ?Язгуураа тогтооё.
арвагана, арвалз,арва+ай, арвасхий гэж төрөл үгүүсэх тул язгуур нь “арва-“ тул “арвагар” зөв.
2. Ямар бүтэцтэй(яажбичигддэг) дагавар, нөхцөл байдгийгсанаж, тэрбичлэгээрбичнэ.Гэтэл
дуудлагаа даган, алдаатайбичих нь цөөнгүй.Жишээ нь:
А.Түрүйлдэх байдал –“-зна4 “ гэсэн бүтэцтэй,бичлэгтэй.Гэтэл дуудлагаараа“зана,зэнэ,зоно,
зөнө” гэж бичиж алддаг.Жишээ нь:гарзана, авзана, босзоно, татзана...
Харин дүрмээ баримталбал зөвбичнэ.Жишээ нь:
гарзна, авзна - эгшигтгийгүүлэгчийндараа заримдаг гийгүүлэгчэгшиггүйбичигдэнэ.
босозно,татазна – заримдаг гийгүүлэгчийндараа заримдаг гийгүүлэгчороходсүүлийнзаримдаг
эгшигтэйбичих тул “о, а” балархайэгшиг нь “з”- г эгшигжүүлэх үүргээроржээ.
Б.Олноорүйлдэх байдал – “-цгаа4 “ гэсэнбүтэцтэй,бичлэгтэй.Гэтэл дуудлагаараа“цагаа,цогоо,
цөгөө,цэгээ”гэж бичиж алддаг.Жишээ нь:авцагаа, олцогоо,босцогоо,татцагаа...Хариндүрмээрээ
бичвэл:

24. гарцгаа, олцгоо - эгшигтгийгүүлэгчийндараа заримдаг гийгүүлэгчэгшиггүйбичигдэнэ.
босоцгоо,татацгаа – заримдаг гийгүүлэгчийндараазаримдаг гийгүүлэгчороходсүүлийнзаримдаг
эгшигтэйбичих тул “о, а” балархайэгшиг нь “ ц”- г эгшигжүүлэх үүргээроржээ.
В.Бүрмөсөнүйлдэх байдал “-чих”болон үйл үгийн“-х” (ирээдүйцагтнэрийндагавар) нөхцөлийн
нийлэмж“-чих”гэсэн бүтцийг, бүрмөсөнүйлдэх байдлын“-чих”дагавраас ялгах
хэрэгтэй.Тодруулбал:
А. “-чих”нөхцөлийнбүтцийнараастийн ялгалыннөхцөл орсонбол “-х” –г үйл үгийн “-х”гэж
танин өмнөх балархайэгшгийггээхгүй.Жишээ нь:
харчихаар,тоглочихыг,зурчихаас(ньөмнө),туулчихыг,хөөрчихөөр...
Эдгээрүгсийг “авахаар, өгөхөөр,нэмэхээр...”гэх мэтүгсийгбичдэгтэйадилтганбичиж байгаа
хэрэг.
Б. “-чих”нөхцөлийнбүтцийнараас үйлийннөхцөл (“-аад4, -аарай4, -аасай4 “) орвол үйл үгийн “-
х” биш,бүрмөсөнүйлдэх байдлын“-чих”дагавар гэж танинөмнөх балархайэгшгийгүүрэггүйбол
гээнэ,үүрэгтэйбол гээхгүйхоёрянзбайна.Жишээ нь:
харчхаарай,тоглочхоод,зурчхаасай,туулчхаад,хөөрчхөөсэй...
Харинбэлдчихээд,холдчихоорой,алдчихуузайзэрэгүгсийнбалархайэгшиг“и” нь заримдаг
гийгүүлэгчийндараа (“д”) заримдаг гийгүүлэгч (“ч”) эгшигтэйгэсэндүрмээр “х”- г эгшигжүүлж
байгаа тул гээхгүй.

25. Үүнээсгадна зарим нөхцөл,дагаврыгбичих тусгайдүрэмтэйг,бас холбогдох бусаддүрмийг тухай
бүрсанаарай.
Дээрх дүрэм,тайлбар,шалгуурыгойлгосонбол өгөгдсөндаалгаврыг гүйцэтгэн,өөрийгөө
шалгаарай.
Даалгавар1.Дараах үгсийг зөв бичсэнболохыгбатлаарай.
устчихаад харчихыг шалгачихаар цуурчхаад
насалчхаарай үзүүлчхээрэй ховордсоноос бүртгэчхээд
Даалгавар2. Дараах үгсийг буруубичсэнболохыгтайлбарлаарай.
туулчхаар тохирхыг анчиддаа тусласан эртдэнэ
нийтлэнэ авчхаар алдараа шүүрчихээд боролно
Даалгавар3. Зөв бичсэнүг бүхийхэсгийн өмнөх дугаарыг тэмдэглээрэй.
А.ястны,орчхоод,харьчхаарай,баатрын,ховолбол,эргэчихээр,мөнхжинө
Б.очизно,хагалчхаад,тоолчихоор,сурагчдадаа,баярлачхаасай,ярвагана
В.тусалхаар,аравгар,болороос,гөлөгтэйгээ,тушаачхав,батажна,засазна