2

1. ОЛОН УЛСЫН УЛААНБААТАРЫН ИХ СУРГУУЛЬ
МОНГОЛ СУДЛАЛЫН ТЭНХИМ
Ìîíãîë õýë ,бичиг найруулгазүй
Лекц 2
ЭГШИГ АВИАТАЙ ХОЛБОГДОХ ДҮРЭМ

2. “Зөв бичих нь бичгийн соёлын
нэг хэмжүүр,
Бичгийн соёл нь бие хүний соёлын
нэг хэмжүүр юм”

3. Өнөө үед
Тºðèéí áèчèãàëü íü áàéõ, õýðýãëýæáóéáèчèã¿ñãýý
ñîëèõ, çºâáèчèõ ä¿ðìèé㺺ðчëºõ ýñýõ çýðýãíü ýõ
õýëíèéõýý òºëºº ãýñýí ýðäýìòýí ìýðãýä, ард иргэдèéí
çàéëøã¿éñàíààòàâèõ àñóóäàëìºí.
Ãýâч ýíý òàëààð ÿðèõààñààºìíº, îäîî õýðýãëýæáàéãàà,
òºðººñ áàòàëñàí, îðчèí öàãèéí õýëýõ¿éòýéõàðüöàíãóé
îéðõîí êèðèëáèчèã, ò¿¿íèéçºâáèчèõ ä¿ðìèéãá¿õ íèéòýýð
ýçýìøèí, óòãàçîõèîëûí õýëíèéõýý çºâ áèчèõ õýì
õýìæýýã ç¿é ¸ñîîð áàðèìòëàõ òóõàéõýëýëöýõ íü þó
þóíààñ чóõàëáàéíà.

4. Нэг. Эгшиг авианд холбогдох д рэмү
Анх Сажа бандида Гунгаажалцан XIII
зууны тэртээ “З рхэн толтү ” хэмээх
монгол хэлний анхны хэлз йн бичигтээү
эгшиг авиаг эр, эм гэж ангилсан.
ТОЛТ
“ЗҮРХНИЙ УГИЙН БҮДҮҮН СУДАС БҮХИЙ ХЭСЭГ”
“СЭТГЭЛИЙН УГ, САНААНЫ МУХАР”

5. Эр гэнд ы, эм гэнд ий залганаү ү .
Хэлэхүйн цуваанд эгшиг зохицох ёс.
хаврын влийнө
газрыг ндэстнийү
суртахууны дэшлэгийнү
ундаргыг мэндэлсний
дурсгалын ж жигчнийү
учрыг х гж лснийө үү
жуулчдын н хдийнхө өө
морины х ндлэхийнү
сурталчилгааны рг мжл лийгө ө ө

6. “ж, ч, ш, ь, и, г” –ээр т гсс нө ө
эр гэндү –ий залгана.
“ж, ч, ш” з л н гийг лэгч.өө ө үү
багажийг жолоочийн багшийн
дунджийг сурагчийг оношийг
багтаамжийн байцаагчийн аашийг
сургамжийн халхавчийг ханшийг
удирдамжийг дасгалжуулагчийн хайлшийг
хадгаламжийн тайлбарлагчийг нухшийг
халамжийн хангагчийг маргаашийн
дурсамжийн хянагчийг тагшийг
завжийг захирагчийн булшийг
шавжийг хамтрагчийг баншийг

7. “ж, ч, ш, ь, и, г” –ээр т гсс нө ө
эр гэндү –ий залгана.
“ь, и” б хий з л рс н гийг лэгч.ү өө ө ө үү
байгаль – байгалийн салхи – салхийг
бодгаль – бодгалийн горхи – горхийг
хавь – хавийн анги – ангийн
завь – завийг тархи – тархийг
хуваарь – хуваарийг архи – архийг
зовуурь – зовуурийг гархи – гархийг
сонгууль – сонгуулийн банди – бандийн
сургууль – сургуулийн тамхи – тамхийг
дуурь – дуурийн хулхи – хулхийг
арав дахь – арав дахийг савхи – савхийг

8. “ж, ч, ш, ь, и, г” –ээр т гсс нө ө
эр гэндү –ий залгана.
“н” гийг лэгчээр тусгаарласанүү
тохиолдолд дээрх д рэм хэрэгжихг й.ү ү
салхины, тархины,
тамхины, урхины,
горхины, архины
морины

9. “ж, ч, ш, ь, и, г” –ээр т гсс нө ө
эр гэндү –ий залгана.
таваг – тавгийг гараг – гарагийн
бадаг – бадгийг аймаг – аймгийн
цахилдаг – цахилдгийг адаг – адгийн
цагираг – цагиргийг нутаг – нутгийн
сархинаг – сархинагийг шалбааг – шалбаагийг
сарьдаг – сарьдгийг баатарлаг – баатарлагийн
тангараг – тангаргийн баг – багийн
баясгалан – баясгалангийн гуниг – гунигийн
чулуулаг – чулуулгийг домог – домгийн

10. “ж, ч, ш, ь, и, г” –ээр т гсс нө ө
эр гэндү –ий залгана.
Батаагийн, Баяраагийн, Хандаагийн
Хараагийн, Нараагийн, Сайханаагийн
байшин – байшингийн хун – хунгийн
саван – савангийн шаазан – шаазангийн
гандан – гандангийн тавцан – тавцангийн
шон – шонгийн яндан – яндангийн
лууван – луувангийн шуудан – шуудангийн
гурвалжин – гурвалжингийн

11. “ж, ч, ш, ь, и, г” –ээр т гсс нө ө
эр гэндү –ий залгана.
бага – багын найз баг – багийн тамирчин
хутга – хутгыг ирлэх хутаг – хутгийг ер хөө
арга – аргыг олох араг – аргийг рэгүү
халбага – халбагыг
дарга – даргын
тооллого – тооллогын
хундага – хундагыг
аварга – аваргын
ундарга – ундаргыг

12. Эр, эм эгшиг залгах д рэмү
эр гү + ы
эм гү + ий
ж, ч, ш, ь, и, г + ий

13. Гээгдэх эгшгийн дүрэм
Г + ЭЭ = Э Г
намар +ын=намрын өвөл+ийн=өвлийн
сурагчид+ын=сурагчдын дагавар+ын=дагаврын
учирсан+аас=учирснаас заавар+аар=заавраар
мэндэлсэн+ий=мэндэлсний учир+ыг=учрыг
шүүмжилсэн+ээс=шүүмжилснээс сайхан+ы=сайхны
илэрхийлдэг+ийг=илэрхийлдгийг ажил+ын=ажлын
төрөлхтөн+ий=төрөлхтний эрхтэн+ий=эрхтний

14. Гээгдэх эгшгийн дүрэм
Э + ЭЭ = Э
унага+ыг=унагыг хана+ын=ханын
домбо+ыг=домбыг шударга+ыг=шударгыг
ботго+ыг=ботгыг хурга+ыг=хургыг
сана+уул=сануул хана+ын=ханын
аварга+ын=аваргын азарга+ыг=азаргыг
ундарга+ын=ундаргын янзага+ыг=янзагыг
эрдэнэ+ийн=эрдэнийн багана+ын=баганын

15. Гээгдэх эгшгийн дүрэм
Г + Г = ЭГЭГ
боловсор+л=боловсрол
нөхөд+д=нөхдөд+өө нөхдөдөө
сурагчид+д=сурагчдад сурагчдадаа
дуучид+д=дуучдад дуучдадаа
ажилчид+д=ажилчдад ажилчдадаа
ажиллагсад+д=ажиллагсдад ажиллагсдадаа
зорчигчид+д=зорчигчдод зорчигчдодоо
Эрхэм хүндэт үзэгчид ээ! Манай телевиз байнгын
үзэгчдэдээ зориулан дараах нэвтрүүлгүүдийг бэлтгэж
байна.

16. II. Гээгдэх эгшгийн дүрэм:
• Г + ЭЭ = Э Г
сурагчид+ын=сурагчдын, дагавар+ын=дагаврын,
учирсан+аас=учирснаас, шүүмжилснээс гэх мэт.
•Э + ЭЭ = Э
унага+ыг=унагыг, хана+ын=ханын, домбо+ыг
=домбыг, шударга+ыг=шударгыг гэх мэт.
•Г + Г = ЭГЭГ
боловсор+л-боловсрол, нөхөд+д-нөхдөд+өө=нөхдөдөө,
сурагчид+д-сурагчдад түрээсэл+х=түрээслэх
гэх мэт. түрээсэл нэ түрээсэлнэ

17. III. Гээгдэхг й эгшгийн д рэмү ү
Оноосон нэрийн эгшгийг гээхг й.ү
Улаанбаатарын, Баян- нд р с, “Ө ө өө н д рӨ өө ө ” сонинд,
“Инфо”-той, Т м рө ө ,өө Амараа
Харь гийн эгшгийг гээхг й.ү ү
физикийн, менежерээр, Америкийн, математикийн
 йлт нэрийн ‘’х’’-ийн мн х эгшиг гээхг й.Ү ө ө ү
үз лэхээс, таниулахын, авчрахаар, харахын,үү
хавахаар, хэлчихээс нь, анхааруулахын, явахыг

18. Гээгдэхг й эгшгийн д рэмү ү
“ж,ч,ш” -ээс бусад гийг лэгчийн дараа орсонүү
з лр лэх рэгтэй “и” эгшгийг гээхг й.өө үү үү ү
тамирын, амины, тахирыг, бохироос, ховилыг,
ажлын, учрыг, учраас, ажилчнаас, хашрыг,
халшраад
Т хэн уламжлалыг харгалзан бичдэг гсийнүү ү
эгшгийг гээхг й.ү
тэнхимийн, гарагийн, эриний, галавын, т л вийгө ө
Ялгах эгшгийг гээхг й.ү
аргалын, хоногийг, нэрээсү , ургацын, тунараад

19. Гээгдэхг й эгшгийн д рэмү ү
Эгшигт гийг лэгч эгшигг йдэхэд х рвэлүү ү ү
гээхг й.ү
самбарын, х д лм р р, з лбэрээс гэх мэт.ө ө ө өө ү үү
Дараалсан 2 заримдаг гийг лэгч аүү рын
эгшиг гээхг й.ү
н хц лийн,ө ө мэдсэний, бодогдсоноор гэх мэт.
Нэг гээс хоёр эгшигү гээхг й.ү
эрдэнийн, янзагаар, ганзагын гэх мэт.

20. Ялгах эгшгийн д рэм:ү
хэлний үзүүрийн: ана, хана, үнэ, хоно, сөнө
үнэр+ийг=үнэрийг, ханар+аад=ханараад
Н бүх эгшиг
хэлний угийн: ан, хан, хүн, хон, сөн
хоолойн: бага, тарга, торго,
хагал+аад=хагалаад, хоргол+оор=хорголоор
Г эр эгшиг
хэлний: баг, тараг, торог, мөнгө, мэнгэ

21. Чээж бичиг
ж жигчнийү дунджийг
хуваарийн морины
 нэрийгү тангаргийн
тооллогын учрыг
шударга н хд дө ө өө

22. Анхаарал тавьсанд баярлалаа.
Та б хэнд амжилт х сье.ү ү