Wonten buku Tembang Macapat iki gawe gampang anggenipun nyinau Tembang Macapat kanthi rinci lan ringkes.

1. TEMBANG
MACAPAT
DYAH BALQIS SALSABILA XI MIPA 1 / 10
SMA NEGERI 1 PASURUAN
Jl. Raya Pantura No.15, Gadingrejo, Kec.
Gadingrejo, Kota Pasuruan, Jawa Timur.

2. 2
DAFTAR ISI
JUDUL
DAFTAR ISI
FILOSOFI LAN PANGERTEN TEMBANG MACAPAT
GURU GATRA, GURU LAGU, LAN GURU WILANGAN
UNSUR KEBASAAN TEMBANG MACAPAT
FILOSOFI TEMBANG MACAPAT
PANGERTEN TEMBANG MACAPAT
ARANE TEMBANG MACAPAT
GURU GATRA
GURU LAGU
GURU WILANGAN
PAUGERANE TEMBANG MACAPAT
TEMBUNG KAWI
DASANAMA
TEMBUNG GARBA
SANDI ASMA
SANDI KARSA
MASKUMAMBANG
MIJIL
SINOM
KINANTI
ASMARADANA
GAMBUH
DHANDHANGGULA
DURMA
PANGKUR
MEGATRUH
POCUNG
1
2
3
4
5
5
5
5
5
6
6
6
6
6
6
7
7
8
9
9
9
9
10
11
11
12
12
13

3. FILOSOFI LAN JENIS
MACAPAT
TEMBANG
3

4. 4
FILOSOFI TEMBANG
MACAPAT
Manungsa iku diibaratake tembang macapat, yaikut isa maca
papat. Duweni pangerten yaiku manungsa dilairake bareng 4
yaiku malaikat ing kanan lan iblis ing kiri.
Tembang pertama yaiku Maskumambang, urip manungsa iku
kumambang utawa melayang. Istilah syukuran mapati lan
mitoni ing kandungan asale saka tembang iki, uga uripe tenang.
Tembang keloro yaiku Mijil yaiku kelahiran. Ketiga yaiku Kinanti,
manungsa mung kudu gawa sangu ilmu lan agama dibarengi
akhlak. Kepapat iku Sinom, yen ora sangu ilmu lan agama
dibarengi akhlak, mengko dadi cah nom sing nakal. Kelimo
yaiku Asmorodono, menungsa lagi ngerasakake asmara utawa
katresnanan. Keenem yaiku Gambuh, maksude yaiku berumah
tangga.
Kepitu yaiku Dhandhanggulo, manungsa ngerasakake legi pait
kauripan. Kewolu Durmo, yaiku kudu berdarma (durmo) bakti
ing masyarakat. Kesongo yaiku Pangkur, utawa ngerti-ngerti
mangkur (tuwa). Kasapuluh yaiku Megatruh, manungsa bakal
seda. Kesewelas yaiku Pocung, yaiku manungsa wes seda utawa
dipocong.

5. PANGERTEN TEMBANG
MACAPAT
ARANE TEMBANG
MACAPAT
Maskumambang
Mijil
Sinom
Tembang utawa sekar yaiku rumpakan basa kanthi paugeran
tartamtu kang pangucape kudu nggunakake kagunan swara.
Sasmitane yaiku: Maskumambang, kampul,
kambang, kenter.
Sasmitane yaiku: Mijil, wijil, wiyos, medal, sulastri.
Sasmitane yaiku: Sinom, taruna, anom,
nom, mudha, pangrawit.
Watake yaiku susah, sedhih, melas asih, cocog
kanggo rasa sedhih kang ngenesake.
Watake yaiku tinarbuka, lumrahe kanggo pitutur
nasihat, uga crita bab katresnan.
Watake yaiku sabar, grapyak lan sumanak,
lumarahe kanggo crita kang ngemu crita
lan pitutur.
minangka wujud geguritan Jawa sing migunakake bahasa Jawa
anyar, tinalenan karo paugeran guru gatra, guru wilangan, lan
guru lagu.Puisi tradisional Jawa utawa tembang biasané
dipérang dadi telung kategori: tembang cilik, tembang
tengahan lan tembang gedhé. Macapat digolongaké kategori
tembang cilik lan uga tembang tengahan
5

6. Kinanthi
Asmaradana
Gambuh
Dhandanggula
Durma
Pangkur
Sasmitane yaiku: Kinanthi, kanthi, gandheng, kanthil.
Sasmitane yaiku: Asmarandana, asmara, brangta,
kingkin, yungyun.
Sasmitane yaiku: Gambuh, buh, jumbuh,
tambuh.
Sasmitane yaiku: Sarkara, hartati, madu,
manis, gulagrawa, tresna, dhandang.
Sasmitane yaiku: Durma, dur, undur, galak
Sasmitane yaiku: Pangkur, pungkur, ungkur,
wuntat.
Watake yaiku seneng, tresna asih, nuladhani, mula
cocok kanggo pitutur lan nelakake rasa tresna asih.
Watake yaiku tresna asih lan sedhih, pantes kanggo
nelakake rasa brangta, tresna asih lan crita katresnan.
Watake yaiku grapyak, sumanak, cocok
kanggo nyritakake pitutur.
Watake yaiku luwes lan ndudut ati, pantes
kanggo ngandhakake crita apa bae, ing ngendi
bae lan kapan bae.
Watake yaiku Watake galak, sereng, lan kebak
napsu, cocok kanggo nyritakake wong kang
nesu lan kahanan perang.
Watake yaiku sereng lan gagah, cocok kanggo
nritakake rasa mangkel lan peperangan.
6

7. Megatruh
Pocung
Sasmitane yaiku:Duduk wuluh, truh, megatruh,
pegat, luh.
Sasmitane yaiku: Pocung, kluwak, wanda "cung"
Watake yaiku sedhih, lan kentekan pangarep-arep,
cocok kanggo crita kang nggrantesake ati.
Watake yaiku sakpenake lan kurang greget,
lumrahe kanggo geguyonan lan pitutur.
ANCASE TEMBANG
MACAPAT
Ancase tembang macapat yaiku kanggo hiburan, estetika,
pendidikan, pentas seni, nambah wawasan, kepekaan batin lan
sosial
7

8. GURU GATRA
GURU LAGU
GURU WILANGAN
8

9. No
Jenenge
Tembang
Guru
Gatra
Guru Lagu lan Guru Wilangan
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 Maskumambang 4 12i 6a 8i 8a
2 Pocung 4 12u 6a 8i 12a
3 Megatruh 5 12u 8i 8u 8i 8o
4 Gambuh 5 7u 10u 12i 8u 8o
5 Mijil 6 10i 6o 10e 10i 6i 6u
6 Kinanti 6 8u 8i 8a 8i 8a 8i
7 Durma 7 12a 7i 6a 7a 8i 5a 7i
8 Pangkur 7 8a 11i 8u 7a 12u 8a 8i
9 Asmaradana 7 8i 8a 8e/o 8a 7a 8u 8a
10 Sinom 9 8a 8i 8a 8i 7i 8u 7a 8i 12a
11 Dhandhanggula 10 10i 10a 8e 7u 9i 7a 6u 8a 12i 7a
GURU GATRA
GURU LAGU
GURU WILANGAN
PAUGERANE TEMBANG
MACAPAT
yaiku akehe gatra (baris) saben sapada (bait) tembang
yaiku dhong-dhinge/tibane swara ing saben pungkasane gatra
yaiku akehe wanda (suku kata) ing saben gatra (baris) tembang
Tuladhane:
GURU GATRANE
YAIKU: 9
GURU LAGU LAN WILANGAN
YAIKU: 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a,
8i, 12a
SINOM
Nuladha laku utama
Tumrape wong tanah jawi
Wong agung ing ngeksiganda
Panembahan senopati
Kepati amarsudi
Sudane hawa lan nepsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amemangun karyanak tyasing sesama
1 8a
8i
8a
8i
7i
8u
7a
8i
12a
2
3
4
5
6
7
8
9
9

10. UNSUR KEBASAAN
TEMBANG
MACAPAT
10

11. TEMBUNG KAWI
DASANAMA
Tembung Kawi uga diarani tembung Sansekerta. Lumrahe
dianggo tembang, padhalangan, layang-layang. Akeh-akehe
tembung Kawi kuwi dianggo jenenge bocah, jenenge wong,
jenenge kantor lan sapanunggalane.
Asale saka tembung ‘dasan’ ateges sepuluh, ‘nama’ ateges
jeneng utawa aran.
Dasanama : jenenge wonng utawa aran siji nduweni jeneng
utawa aran nganti sepuluh (utawa luwih) kang padha utawa
meh padha tegese.
Amerta (Banyu)
Bagaskara (Srengenge)
Dasa (Sepuluh)
Tuladhane
Ati (Driya, galih, kalbu, nala, panggalih, prana,
tyas, wardaya)
Cangkem (lisan, tutuk, nana, waktra, cocot.)
Geni (Agni, api, apyu, brama, dahana, pawaka)
Tuladhane
Tembung-tembung sing asale saka Basa Jawa Tengahan/Jawa
Kuna
Tembung iki biasane digunakake kanggo omongan
sabendina, mula saiki wis arang keprungu
11

12. TEMBUNG GARBA
SANDI ASMA
Tembung kang kedadeyan saka gandhenge tembung loro
utawa luwih
Jenenge pangarang, pangripta, utawa pujangga kang
diwedharake kang satemene kang dipilahpilah adhapur
wanda-wanda utawa aksara-aksara
utawa asma kang sinandi utawa jeneng kang sinamun
(sinamar) ing sajroning tembang, kidung, utawa karangan.
Sumbangsih saka tembung
sumbang + asih
Kalokeng saka tembung
Prameswari saka tembung
Tuladhane
Kaloka + ing
Parama + iswari
Tuladhane
Kidung kadresning kapti
Yayah nglomong tanpa masa
Ingan silarja jatine,
Satata samaptaptinya,
Raket rakiting ruksa,
Tahan tumenaming siku
Karasuk sakeh kasrakat.
Sandi asmane yaiku
Kiyai Sarataka
12

13. SANDI KARSA
yaiku tujuan, ancas, utawa karep kang sinamun utawa sinamar
ana ing tembang. Ana uga wong kang ngarani sandi karsa kuwi
sandi ukara yaiku ukara (ukarane kanggo medharake cipta,
gagasan, rasa – pangrasa, utawa kekarepan).
Tuladhane
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur Iku dadi
landhasaneki
Dina kang bakal teka Ing
pangangkah tumus
Kita bangsa Indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi Nuwsantara
Sandi karsa yaiku
Pendidikan
13