A. Halaman judul
B. Filosofi tembang macapat
C. Ancase tembang macapat
D. Pangerten guru gatra,
guru wilangan lan guru lagu
E. Tabel guru gatra,
wilangan, lagu saka tembang
macapat
F. Unsur kebasaan temban
macapat lan tuladhane
2
Daftar isi
3
Macapat adalah tembang atau puisi tradisional Jawa.
Setiap bait macapat mempunyai baris kalimat yang
disebut gatra, dan setiap gatra mempunyai sejumlah suku
kata (guru wilangan) tertentu, dan berakhir pada bunyi
sajak akhir yang disebut guru lagu.Macapat dengan nama
lain juga bisa ditemukan dalam kebudayaan
Bali,Sasak,Madura,dan Sunda. Selain itu macapat juga
pernah ditemukan di Palembangdan
Banjarmasin.Biasanya macapat diartikan sebagai maca
papat-papat (membaca empat-empat), yaitu maksudnya
cara membaca terjalin tiap empat suku kata. Namun ini
bukan satu-satunya arti, penafsiran lainnya ada
pula.Macapat diperkirakan muncul pada akhir Majapahit
dan dimulainya pengaruh Walisanga, tetapi hal ini hanya
bisa dikatakan untuk situasi di Jawa Tengah. Sebab, di
Jawa Timur dan Bali macapat telah dikenal sebelum
datangnya Islam.Karya-karya kesusastraan klasik Jawa
dari masa Mataram Baru, pada umumnya ditulis
menggunakan metrum macapat. Sebuah tulisan dalam
bentuk prosa atau gancaran pada umumnya tidak
dianggap sebagai hasil karya sastra namun hanya
semacam 'daftar isi' saja.Beberapa contoh karya sastra
Jawa yang ditulis dalam tembang macapat termasuk Serat
Wedhatama, Serat Wulangreh, dan Serat Kalatidha.
Maskumambang nyritakake kahanane manungsa
nalika isih ana ing alam roh kang banjur ditanem ing
guwa garba utawa guwa garba.
Mijil Pola metrum menika minangka gegambaran
proses lairipun manungsa. Mijil utawa mbrojol lan
jabang bayi jenenge manungsa metu.
4
Wonten ing pola kinanthi menika dipunandharaken ngengingi
jaman kabentukipun jati diri saha lumampah dhateng
tujuwan. Kinanti asale saka tembung kanthi utawa tuntunan
kang ateges butuh tuntunan utawa dalan kang bener supaya
cita-cita kita bisa kawujud
6
Asmara tegese tresna. Satemah
ilustrasi ing pola meter iki
nyritakake crita asmara,
asmara, utawa larut ing
samodra katresnan.
Purwakanthi tembung gambuh yaiku
jumbuh utawa manunggal. Mula pola
meter iki nyritakake bab prasetya
jroning bebrayan kanggo
manunggalake katresnan ing sak omah.
7
Andharan ngenani pola metrik iki,
yaiku panguripan kang wis tekan
tataran stabilitas sosial lan
karaharjan, cukup sandhang, papan,
lan pangan.
Pola metrik iki nggambarake karep
manungsa. Pangkur utawa mungkur tegese
nyingkirake hawa nepsu lan nepsu, uga
pepenginan negatif sing ngrusak jiwa.
Durma asale saka tembung dharma. Pola
meter iki nggambarake yen wong kudu
sedekah lan bareng karo wong liya.
8
Pucung tegese pocong utawa awak
manungsa dibungkus nganggo kain putih.
Pola metrum iki nyritakake awak manungsa
sing mung ninggalake awak dibungkus kain
kafan nalika dikubur ing papan istirahat sing
langgeng.
Megatruh utawi megat roh tegesipun
misahaken jiwa saking raga kita,
uculipun roh utawi nyawa tumuju ing
kalanggengan. Dadi pola metrik iki
nyritakake babagan pati manungsa.
9
Ancase
Ancase tembang macapat yaiku, dipunginakaken
wonten ing pagesangan sosial, antawisipun
minangka hiburan, estetika, pendhidhikan,
pagelaran tradhisional, sarana korespondensi,
tembang rekan, mantra tolak bala, upacara kumpul
isi
Tembang macapat
10
Pangerten guru gatra
guru wilangan lan guru lagu
Guru lagu
salajengipun guru lagu
inggih menika podho e
rima ing pungkasaning
gatra saben larik.
Guru gatra
dene guru gatra yaiku
cacahing larik ing sak bait.
Guru wilangan
guru wilangan yaiku cacahing gatra saben
larik ing tembang macapat.
11
Tembung Garba
Maharsi saka tembung maha + resi
Jalwestri saka tembung jalu + estri
Papeki saka tembung papa + iki
Tembung loro utawa luwih menawa
digarba banjur muncul aksara “y”.
Tembung loro utawa luwih menawa
digarba banjur muncul aksara “w”.
Tembung loro utawa luwih sing
kagarba nganggo tembung maha,
ananging tembung maha kasebut
mung muni “mah”.
Japa mantra
Padhang jingglang
Lila legawa
Mangerteni Unsur Kebahasaan Teks
Tembang Macapat
1.
Tembung garba yaiku tembung loro
sing digandheng dadi siji sarana
kanggo nyuda cacahe wanda, kanggo
nyocogake cacahe wanda ing sajroning
tembang, lan kanggo ngringkes
tembung ing sajroning ukara.
Tuladha :
Tembung garba kaperang dadi 3, yaiku
:
1.
2.
3.
2. Tembung Saroja
Tembung saroja yaiku tembung loro
utawa luwih kang tegese padha utawa
meh padha dienggo bebarengan
ancase kanggo mbangetake.
Tuladha :
Sira = kowe
Samirana = angin
Ratri = dalu
Sira = kowe, sampeyan, panjenengan
Rina = rinten, siyang, awan
Sudra = papa, mlarat, sengsara, kere
Misuwur = kawentar, kaloka, kondhang, kasub,
komuk, kajanapriya, lsp.
Anak = suta, sunu, siwi, tanaya, weka, atmaja,
lsp.
3. Tembung Kawi
Tembung kawi yaiku tembung – tembung kanga sale
saka basa Jawa Tengahan utawa Jawa Kuna. Tembung
kawi rinaket banget karo basa rinengga jalaran
tembung kawi akeh digunakake ing basa rinengga.
Basa rinengga yaiku basa kang digunakake kanggo
nggambarake kaendahan lan kawibawan.
Tuladha :
4. Dasanama
Dasanama yaiku wong siji duwe jeneng nganti sepuluh,
malah kadhang luwih, kang padha tegese utawa meh
padha tegese.
Tuladha :
5. Sandi Asma lan Sandi Karsa
Sandi asma yaiku jeneng kang sinamun ana ing
tembang macapat, lumrahe wujud jeneng asli
pengarage utawa panciptane tembang.
Tuladha :
Rarasing kang sekar sarkara mrik,
den aksama dening sudyarsa,
ngawikan wengkuning reh
beraweng para ratu,
ilanga kang sesengker sarik,
rongas westhining angga,
13
5. Sandi Asma lan Sandi Karsa
Sandi asma yaiku jeneng kang sinamun ana ing
tembang macapat, lumrahe wujud jeneng asli
pengarage utawa panciptane tembang.
Tuladha :
Rarasing kang sekar sarkara mrik,
den aksama dening sudyarsa,
ngawikan wengkuning reh
beraweng para ratu,
ilanga kang sesengker sarik,
rongas westhining angga,
gagating tyot antuk,
wartaning kang para tama,
sinung tengran sembah trus sukaning budi,
tataning kang carita
Wanda – wanda wiwitan saben gatrane tembang ing
dhuwur yen digathukake saka wiwitan nganti
pungkasan mujudake asmane pujangga kang
nganggit tembang mau, yaiku Raden Ngabei
Ranggawarsita.
Sandi Karsa yaiku tujuan, ancas, utawa karep kang
sinamun utawa sinamar ana ing tembang. Ana uga
wong kang ngarani sandi karsa kuwi sandi ukara yaiku
ukara (ukarane kanggo medharake cipta, gagasan,
rasa – pangrasa, utawa kekarepan).
14
Selesai lah E-book saya, terimakasih
mohon maaf jika ada kekurangan
karena kesempurnaan hanya milik
Tuhan dan kesalahan datang dari
setan. Kita hanyalah korban
Buku digital tembang
macapat
@Achmad fauzi XI MIPA 2
SMAN 1 PASURUAN