Ο κήπος στο νεοελληνικό κράτος

1. Ο κήπος στο νεοελληνικό κράτος.
1. Ο κήπος της Νέας Πρωτεύουσας.
Με καθυστέρηση περίπου δύο αιώνων, εμφανίζεται η διάσταση του δυτικού κήπου
και στην ελληνική επικράτεια. Με την ανάληψη της εξουσίας το 1833 από την
βαυαρική μοναρχική οικογένεια των Wittelsbach, η Αθήνα, η νέα πρωτεύουσα του
ελληνικού κράτους, σύμφωνα με το όραμα του βασιλέα της Βαυαρίας Λουδοβίκου
Α΄, έγινε αντικείμενο πολεοδομικού σχεδιασμού προκειμένου να κατασκευαστούν
πρωτίστως ανάκτορα και διοικητικά κτίρια, να ρυμοτομηθούν κεντρικές οδικές
αρτηρίες και να δημιουργηθούν χώροι πρασίνου και αναψυχής. Παράλληλα, το
ενδιαφέρον των αρχιτεκτόνων της βασιλικής αυλής εστιαζόταν και στην ανάδειξη του
ιστορικού τοπίου της πόλης και στις αρχαιότητες με σκοπό την αναβίωση μιας πόλης
με λαμπρή πολιτιστική κληρονομιά αλλά και τη δημιουργία μιας «σύγχρονης»
πρωτεύουσας1
.
Σε αυτούς τους πρώτους σχεδιασμούς εντάχθηκε και η δημιουργία βασιλικού κήπου
σε άμεση σχέση με τα ανάκτορα. Από ιστορική άποψη, αποτελεί το πρώτο έργο
αστικής κηποτεχνίας στο νεοσυσταθέν ελληνικό κράτος. Ο κήπος ήταν ένα βασικό
στοιχείο των πολεοδομικών αστικών προτύπων της κεντρικής Ευρώπης.
Ακολουθώντας αυτή την οικιστική τάση, οι αρχιτέκτονες των ανακτόρων πρότειναν
σχέδια για την ανάδειξη της Αθήνας ως μιας ιδιότυπης νεοκλασικής πόλης που θα
περιελάμβανε κήπους προσαρμοσμένους στο κλίμα του Νότου2
.
Τέσσερεις είναι οι κύριες αρχιτεκτονικές προτάσεις για τα ανάκτορα και το
σχεδιασμό του πυρήνα της πόλης που ασχολήθηκαν λίγο ως πολύ με το θέμα της
δημιουργίας κήπου. Το πρώτο σχέδιο προήλθε από τους Κλεάνθη-Schaubert.
Σύμφωνα με αυτό, το τοπίο της ιστορικής Αθήνας έπρεπε να διατηρηθεί ως
ανασκαπτέος χώρος και γι’ αυτό, προτάθηκε μόνο δενδροφύτευση του νοτίου
τμήματος της πόλης και γύρω από την Ακρόπολη, που θα λειτουργούσε ως χώρος
περιπάτου. Στην περιοχή των ανακτόρων όμως, και ιδιαίτερα στη βόρεια πλευρά,
έδωσαν προεξέχουσα θέση σε κήπο σχήματος τραπεζίου με διττό χαρακτήρα:
1
Αλ. Παπαγεωργίου-Βενετάς, Ο Κήπος της Αμαλίας. Σχεδιασμός, ίδρυση και εξέλιξη του Εθνικού Κήπου της
Αθήνας. Συμβολή στην αθηναϊκή ιστοριογραφία, Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία, Αθήνα 2008, σ.19.
2
Ό.π., σ. 20

2. βασιλικό αλλά και δημόσιο, προσιτό στους πολίτες3
. Αποτελούσε μια προσαρμογή
του κεντροευρωπαϊκού κήπου αγγλικής τεχνοτροπίας στα δεδομένα του μεσογειακού
κλίματος4
.
Οι δύο αρχιτέκτονες πρότειναν επίσης στο μέσο της μεγάλης αγοράς, τον «κήπο του
λαού» με διακοσμητικές φυτεύσεις και σιντριβάνια. Προτάθηκε επίσης βοτανικός
κήπος έξω από την πόλη. Η εικόνα του πρασίνου συμπληρωνόταν από τα μικρά
φυτευμένα προαύλια, τους στρογγυλούς κόμβους ή πλατείες, τους ευρύχωρους
ιδιωτικούς κήπους και το άφθονο πράσινο που πλαισίωνε τις λεωφόρους.
Το εμπνευσμένο σχέδιο των Κλεάνθη-Schaubert για την Αθήνα αναθεωρήθηκε τον
αμέσως επόμενο χρόνο και δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Το αποτέλεσμα ίσως να
ήταν «μια κατάφυτη πόλη με ένα πλήθος μικρών ιδιωτικών οάσεων πρασίνου αλλά και
ένας εκτεταμένος κατάφυτος αστικός χώρος με έντονο ιστορικό χαρακτήρα»5
.
Ο Leo Von Klenze κλήθηκε την επόμενη χρονιά (1834) να αναθεωρήσει την
προηγούμενη πολεοδομική πρόταση. Αντί για μια «κηπούπολη», πρότεινε ένα
συνεχές οικοδομικό σύστημα για το μεγαλύτερο μέρος της πόλης βασισμένος στα
ιταλικά παραδοσιακά πρότυπα των «μεσογειακών» πόλεων6
. Ο Klenze σχεδίασε
βασιλικό κήπο εντελώς διαφορετικό από αυτόν της αρχικής πρότασης. Ως
χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του ρομαντικού κλασικισμού της Κεντρικής Ευρώπης,
πρότεινε έναν ρομαντικό κήπο σε ανώμαλο έδαφος, εκτεταμένους χώρους χαμηλού
πρασίνου και λίγα παρτέρια φύτευσης7
.
Η τρίτη περίπτωση δεν αποτελεί συγκροτημένη πολεοδομική πρόταση. Είναι
περισσότερο παρατηρήσεις και σκέψεις του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου
σχετικά με την ανάπτυξη ευρύτατου αρχαιολογικού πάρκου από τα υψώματα πέριξ
της Ακροπόλεως έως τον Ιλισό ποταμό. Στα πλαίσια αυτά πρότεινε δύο κήπους
μικρής έκτασης γύρω από τα ανάκτορα και την Μητρόπολη8
.
Η τέταρτη πρόταση έγινε από τον Gaertner όταν ανέλαβε την τελική ανέγερση του
ανακτορικού μεγάρου. Πρόκειται για έναν αυστηρά γεωμετρικό βασιλικό κήπο με
3
Ό.π., σ. 24
4
Ό.π., σ.42
5
Ό.π., σ.26
6
Ό.π., σ.27
7
Ό.π., σ.29
8
Ό.π., σ.40

3. πρότυπο τους κήπους γαλλικής νοοτροπίας. Η προσέγγιση αυτή ήταν εντελώς ξένη
προς τον κήπο-πάρκο σε μορφή φυσικού τοπίου που ταίριαζε με το φυσικό
περιβάλλον της πόλης και είναι ευτύχημα που δεν υλοποιήθηκε9
.
Οι παραπάνω σχεδιαστικές προτάσεις για τους κήπους του άστεως και των
ανακτόρων, δεν επηρέασαν την μετέπειτα εξέλιξη του βασιλικού κήπου.
Παρουσιάζουν όμως τη σταδιακή ωρίμανση της ιδέας για ίδρυση αστικού κήπου
σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα προσαρμοσμένου στο μεσογειακό
κλίμα και το φυσικό τοπίο της πόλης10
.
Ο βασιλικός κήπος της Αθήνας δεν έμελλε να πραγματοποιηθεί
σύμφωνα με τα σχέδια των περίφημων αρχιτεκτόνων του
φιλότεχνου Λουδοβίκου. Συνδέθηκε στενά και έγινε έργο ζωής
της δεκαοκτάχρονης βασίλισσας Αμαλίας11
, η οποία στη διάρκεια
των εικοσιπέντε χρόνων που διέμεινε στην Αθήνα (1837-1862) εμπνεύστηκε και
διηύθυνε με θέληση και αποφασιστικότητα τη διαμόρφωση, τη φύτευση, την
επέκταση και τον συνεχή εμπλουτισμό του κήπου των ανακτόρων12
.
9
Ό.π., σ.52
10
Ό.π., σ.42
11
Η Δούκισσα Αμαλία Μαρία Φρειδερίκη, του Oldenburg (Amelie Marie Friederike von Oldenburg , 21
Δεκεμβρίου 1818, Ολδεμβούργο-20 Μαΐου 1875, Βαμβέργη), ήταν κόρη του Μεγάλου Δούκα Παύλου-
Φρειδερίκου – Αυγούστου (Paul Friedrich August, 1783-1853) του Oldenburg και της Σουηδής πριγκίπισσας
Αδελαΐδας (Adelheid von Anhalt – Bernburg, 1800-1820). Έτυχε επιμελημένης και αυστηρής μόρφωσης (με ξένες
γλώσσες, μουσική, χορό, ζωγραφική, ιππασία, ξιφασκία κ.α.). Η Βασίλισσα Αμαλία είχε γοητευτική εμφάνιση,
ήταν όμορφη, γεμάτη ζωντάνια, πνευματώδης και συγχρόνως ανεπιτήδευτη. Γρήγορα κατέκτησε τους Έλληνες
χάρη στην αφοσίωσή της στον Όθωνα και την ευγενική της συμπεριφορά. Ανέπτυξε σημαντική φιλανθρωπική
δράση. Με δική της μέριμνα ιδρύθηκε το «Οφθαλμιατρείο» (1843) και το «Αμαλίειο Ορφανοτροφείο» (1855).
Στον «Πύργο Βασιλίσσης», το κτήμα της στα Νέα Λιόσια, αναπτύχθηκαν πρότυπες καλλιέργειες και κτηνοτροφία.
Ιδιαίτερα εκτιμήθηκε επίσης το ότι γρήγορα έμαθε και μίλησε την ελληνική γλώσσα και πραγματοποίησε
περιοδείες για να γνωρίσει τη χώρα. Οι απολυταρχικές ιδέες της και η μη απόκτηση διαδόχου είχαν ως
αποτέλεσμα να δημιουργήσει προσωπικούς εχθρούς και να χάσει σιγά-σιγά τη δημοτικότητά της. Ωστόσο,
άρχισαν πάλι να την βλέπουν θετικά χάρη στην περήφανη στάση της κατά τον αγγλικό αποκλεισμό της Ελλάδας
(1850) και την προσήλωσή της στη Μεγάλη Ιδέα, ενισχύοντας τα επαναστατικά κινήματα (1852) του υπόδουλου
Ελληνισμού κατά την περίοδο του Κριμαϊκού πολέμου. Εντυπωσίασε ακόμη τον λαό με τη θαρραλέα της στάση
κατά την επιδημία της χολέρας στην Αθήνα το 1854. Μετά από την αντιμοναρχική επανάσταση του Ναυπλίου, οι
έκπτωτοι βασιλείς εγκαταστάθηκαν στη Βαμβέργη.
12
Για την κηποτεχνική ιδιομορφία, τη μορφολογική εξέλιξη και την πολιτιστική διαχείριση του Εθνικού Κήπου
βλ. την πρόσφατη μελέτη του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Παπαγεωργίου-Βενετά «Ο Κήπος της Αμαλίας.
Σχεδιασμός, ίδρυση και εξέλιξη του Εθνικού κήπου της Αθήνας», Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία, 2008. Παρουσιάζεται
για πρώτη φορά το σχέδιο Bareaud, το μοναδικό σχέδιο του κήπου το οποίο σώζεται σε λιθογραφία της εποχής
και αποτυπώνει την τελική μορφή που έδωσε στον κήπο η Αμαλία, σ. 92 κ.εξ.

4. Στην προσωπική της αλληλογραφία με συγγενείς της, αποτυπώνεται ολοκάθαρα το
χρονικό της προσπάθειάς της να γίνει η Αθήνα μια σκιερή πόλη και μάλιστα πριν
αρχίσουν οι εργασίες για την οικοδόμηση των ανακτόρων13
.
Πρότυπά της, οι κήποι των ιταλικών επαύλεων και όχι οι κήποι αγγλικού ρυθμού ή
γαλλικής νοοτροπίας14
. Η τελική μορφή του κήπου πλησιάζει τα ιδεατά φυσικά
τοπία: πυκνοφυτεμένος, περίκλειστος αλλά και ελεύθερα διαμορφωμένος με
προσαρμογές στο μεσογειακό χαρακτήρα του τόπου. Συνδύαζε εξαρχής μια τριπλή
λειτουργία: κήπος των ανακτόρων, δημόσιο πάρκο και βοτανικός κήπος. Από αυτή
την άποψη θεωρείται μοναδικός στη Νότια Ευρώπη15
.
Οι επεμβάσεις και οι πρωτοβουλίες της Αμαλίας16
ξεκινούν από την επιλογή για τη
χωροθέτηση του κήπου στη νοτιοανατολική πλευρά των ανακτόρων, απορρίπτοντας
τα προηγούμενα σχέδια που πρότειναν βορινό προσανατολισμό. Στη τελική του θέση
ο κήπος κατέλαβε έκταση 15,9 εκταρίων(40μ x 470μ) και το ελαφρά επικλινές
έδαφος επέτρεψε την άνετη άρδευσή του17
.
Προεπαναστατικά, η περιοχή αυτή, ανάμεσα στον Λυκαβηττό και τον Ιλισό, ήταν
ακαλλιέργητη γη. Για την επέκταση του κήπου αγοράστηκαν σταδιακά με τη μορφή
απαλλοτριώσεων αγροτεμάχια που ανήκαν στο Δήμο Αθηναίων, στη Μονή Πετράκη
και σε διάφορες αθηναϊκές οικογένειες18
. Η διαμόρφωση των Κήπων του Μεγάρου
Εκθέσεων του Ζαππείου κατά τη δεκαετία του 1880 προσέθεσε μια επιπλέον μικρή
έκταση και έδωσε καμπύλη γραμμή στο νότιο όριό του. Καμία από τις απαραίτητες
13
Αλ. Παπαγεωργίου-Βενετάς, ό.π., σ. 73, υποσημ. 2.
14
Ό.π., σ. 73
15
Στο ίδιο.
16
Ενδιαφέροντα στοιχεία για το ρόλο της Αμαλίας παρατίθενται και στη συνέντευξη με τίτλο «Εθνικός Κήπος, η
"ζωή" της Αθήνας» του γεωπόνου Νικόλαου Ταμβάκη, τέως διευθυντή του Εθνικού Κήπου, στο MOnuMENTA,
Εταιρεία για την προστασία της φυσικής και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Ελλάδας και της Κύπρου,
2/03/2007. Λέει χαρακτηριστικά «Η πρώτη Υπηρεσία Πρασίνου στην Ελλάδα ήταν το Αυλαρχείο της Αμαλίας».
http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=2&ArticleID=56&CategoryID=8&lang=gr
17
Αλ. Παπαγεωργίου-Βενετάς, ό.π., σ. 74.
18
Η σχετική αναλυτική τεκμηρίωση περιλαμβάνει περίπου 2000 διοικητικά έγγραφα και είναι συγκεντρωμένη
στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Αρχείο Ανακτορικών περιόδου Όθωνος (1832-1862), φάκελοι 226-235:
«Αρχιγραμματεία, Ανακτορικά, Ανακτορικός κήπος»).Το αρχειακό υλικό έχει πλέον ψηφιοποιηθεί και είναι
προσβάσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση των Γενικών Αρχείων:
http://arxeiomnimon.gak.gr/search/resource.html?tab=tab02&id=3642

5. και βασικές προϋποθέσεις (ο χώρος, η ύδρευση, τα φυτώρια και τα χρήματα) για τη
δημιουργία του κήπου της Αθήνας δεν ήταν εξασφαλισμένη από την αρχή19
.
Η σχέση της Αμαλίας με την κηπουρική τέχνη βασιζόταν στον πηγαίο αυτοσχεδιασμό
και συνδεόταν με την παράδοση της οικογένειάς της στη διαμόρφωση κήπων που
είχαν πραγματοποιήσει ο πατέρας της και πολλοί δούκες συγγενείς της στη Βόρεια
Γερμανία (περιοχές Oldenburg, Rastede, Eutin)20
.
Σχετικά με τις φυτεύσεις, τα 4/5 από τα 500 είδη που συναντώνται στον Εθνικό Κήπο
είναι ξενικά καθώς τα εγχώρια φυτώρια ήταν σχεδόν ανύπαρκτα. Βέβαια και η ίδια η
Αμαλία οραματιζόταν έναν κήπο «εξωτικόν». Κύριος προμηθευτής της ήταν ο οίκος
F. Burdin του Μιλάνου21
. Μέσω Γένοβας μεταφέρθηκαν 15.000 φυτά με το
ιστιοφόρο Φοίνιξ22
. Έγινε προσπάθεια να χρησιμοποιηθούν και αυτοφυείς ελληνικές
ποικιλίες. Αρκετά φυτά προήλθαν από την πλούσια χλωρίδα της Εύβοιας και από το
φυτώριο του Βοτανικού. Με τον ερχομό της στην Ελλάδα (1837) η Αμαλία είχε λάβει
ως συμβολικό δώρο από το Δήμο Σπάρτης 300 μοσχεύματα λεμονιάς, πορτοκαλιάς
και άλλων οπωροφόρων που τα φύτεψε στον μικρό οπωρώνα των ανακτόρων23
. Την
ίδια χρονιά αποφασίστηκε η σύσταση επιτροπής με πρόεδρο τον καθηγητή Βοτανικής
του πανεπιστημίου Αθηνών Nikolaus Karl Fraas που θα συντόνιζε τις εργασίες και
την προμήθεια μεγάλης ποικιλίας φυτών24
. Οι φυτεύσεις ήταν κατανεμημένες σε 16
βασικές κατηγορίες: 1. φοινικοειδή, 2. φυλλοβόλα δέντρα, 3. μεμονωμένες λεύκες, 4.
πορτοκαλεώνες, 5. ελαιώνες, 6. αειθαλείς θάμνοι, 7. πεύκα, 8. κυπάρισσοι, 9.
ανθώνες, 10. τριανταφυλλιές, 11. κάκτοι, 12. αλόες, 13. αμπελώνες, 14. χλοοτάπητες,
15. τάπητες μεσημβριανθέμων (κοινή ονομασία: μπούζι), 16. μυρτιές25
.
19
Οι οικονομικοί πόροι για τα έξοδα ανάπτυξης του κήπου προήλθαν και από ετήσια καταβολή 50.000 χρυσών
δραχμών, δηλ. το 1/20 της χορηγίας που προοριζόταν για το βασιλικό ζεύγος. Βλ. Edmond About, La Grèce
contemporaine, Παρίσι, 1855. Το σχετικό απόσπασμα παρατίθεται στο Αλ. Παπαγεωργίου-Βενετάς, ό.π., σ. 216.
Αλλού, σε επιστολή προς τον πατέρα της (7 Μαρτίου 1846), η Αμαλία γράφει χαρακτηριστικά: «γιατί να μην
ξοδεύει (κανείς) για άλλα (πράγματα) που θα κάνουν τους ανθρώπους να χαίρονται για πολλούς αιώνες;»
20
Αλ. Παπαγεωργίου-Βενετάς, ό.π., σελ. 78. Βλ. επίσης τους επίσημους ιστοτόπους των πόλεων αυτών, όπου
περιγράφονται μερικά από τα προαναφερθέντα κηποτεχνικά έργα ως αξιοθέατα για τους επισκέπτες: Oldenburg,
http://www.oldenburg.de/sprachversionen/gb/tourist-information/sightseeing-highlights/parks-and-gardens.html,
Rastede, http://www.ammerland-touristik.de/EN/Experience-the-Landscape/parks-and-gardens.php, Eutin,( θερινή
κατοικία των Δουκών του Oldenburg) http://www.schloss-eutin.de/der-schlossgarten.html και http://www.museen-
sh.de/Museum/DE-MUS-044713 .
21
Αλ. Παπαγεωργίου-Βενετάς, ό.π., σ. 86
22
Ό.π., σ. 90
23
Ό.π., σ. 86
24
Στο ίδιο.
25
Βλ. φωτογραφίες στο Παράρτημα, σ.159.

6. Στην οριστική διαρρύθμιση του κήπου, εκτός από την Αμαλία που ήταν ο ιθύνων
νους, συμμετείχαν ο αρχιτέκτων Riedel, για τη χάραξη των δρομίσκων, ο γάλλος
καλλιτέχνης-κηποτέχνης Bareaud, ο οποίος ασχολήθηκε με τις φυτοτεχνικές και
διακοσμητικές λύσεις αποκρυσταλλώνοντας την τελική σύνθεση του βασιλικού
κήπου και ο Schmidt, ο γερμανός κηπουρός που ανέλαβε την επίβλεψη της
εφαρμογής του σχεδίου26
.
Το τελικό αποτέλεσμα27
, ο κήπος της Αμαλίας, είναι επινόηση δική της. Η βασίλισσα,
με όπλο τη σταθερή της θέληση και φιλοκαλική διάθεση, απέκτησε εμπειρία και
γνώση μέσα από την πράξη, την αποτυχία και την επιτυχία των επιλογών της28
, έκανε
το όλο εγχείρημα έργο ζωής το οποίο, παρόλες τις δύσκολες ιστορικές συνθήκες,
φυσικές καταστροφές και την κατά καιρούς ανθρώπινη αμέλεια, συνεχίζει και θάλλει
μέσα στο χρόνο.
Ο Εθνικός Κήπος σήμερα δεν είναι μόνο πυρήνας πρασίνου με ενδιαφέροντα
βοτανολογικά και αισθητικά στοιχεία. Είναι ένα «ζωντανό» μνημείο29
συνδεδεμένο
με την ιστορία της Αθήνας και χρήζει ειδικής συντήρησης30
και αποκατάστασης ή
ανακατασκευής31
, όπως προβλέπεται από θεσμικά κείμενα για φυσικούς χώρους με
26
Αλ. Παπαγεωργίου-Βενετάς, ό.π., σ.92.
27
Τα στάδια του εγχειρήματος για τη δημιουργία του κήπου με τις συνακόλουθες αναπροσαρμογές,
συμπληρώσεις και επεκτάσεις του εντάσσονται στη χρονική περίοδο 1837-1852. Για τα στάδια της χωρικής
επέκτασης του κήπου βλ. την αναλυτική παρουσίαση στο Αλ. Παπαγεωργίου-Βενετάς, ό.π., σ.80 κ.εξ.
28
Με βάση το περίφημο έργο του πρίγκηπα Pueckler-Muskau, «Νύξεις περί της κηποτεχνικής διαμορφώσεως
τοπίων», Στουτγάρδη 1834, «δεν απαιτείται να προϋπάρχει ένα ακριβέστατο σχέδιο εκτέλεσης, διατυπωμένο μέχρι
και την μικρότερη λεπτομέρεια, που θα ακολουθηθεί επ’ ακριβώς. ..θα πρέπει ο καλλιτέχνης κατά την εκτέλεση του
έργου να αφεθεί ελεύθερος στις εμπνεύσεις της φαντασίας του, θα πρέπει να ανακαλύπτει πολλά καινούργια στοιχεία
και να συνεχίσει να μελετά το θέμα του κατά την πρόοδο του έργου». Εκτενές απόσπασμα από το κείμενο
παρατίθεται στο Αλ. Παπαγεωργίου-Βενετάς, ό.π., σ.205-206.
29
Από την ίδρυσή του έως σήμερα έχει διατηρήσει αρκετά χαρακτηριστικά της αρχικής του φυσιογνωμίας όπως α)
το σχέδιο και την τοπογραφία του, β) τη βλάστησή του, συμπεριλαμβανομένων των διαφορετικών ειδών,
αναλογιών, χρωματικών σχεδίων, το σχεδιασμό των κενών του χώρων και των αντίστοιχων υψών, γ) τα δομικά
και διακοσμητικά του στοιχεία, δ) το νερό, ρέoν ή στάσιμο, που αντανακλά τον ουρανό (σύμφωνα με τη Χάρτα
της Φλωρεντίας, άρθρο 4).
30
«Η ανελλιπής συντήρηση του ιστορικού κήπου είναι εξαιρετικής σημασίας. Δεδομένου ότι το κυρίαρχο στοιχείο
είναι η βλάστηση, η διατήρηση του κήπου σε αμετάβλητη κατάσταση απαιτεί εξίσου την άμεση αντικατάσταση φυτών,
όταν αυτή απαιτείται, και μακροπρόθεσμο προγραμματισμό της περιοδικής ανανέωσης τους (αποψίλωση και
μεταφύτευση των ειδών αυτών)». Χάρτα της Φλωρεντίας, Άρθρο 11.
31
«Καμία εργασία αποκατάστασης, και πάνω απ’ όλα καμία εργασία ανακατασκευής, σε ιστορικό κήπο δεν πρέπει
να αναλαμβάνεται χωρίς προηγούμενη ενδελεχή έρευνα για την εξασφάλιση ότι μια τέτοια εργασία θα εκτελεστεί με
επιστημονικό τρόπο… Πριν ξεκινήσουν οι εργασίες, πρέπει να συνταχθεί ένα πρόγραμμα, επί τη βάσει της ήδη
γνωστής έρευνας, και πρέπει να υποβληθεί σε μια ομάδα ερευνητών για να το εξετάσουν από κοινού και να το
εγκρίνουν». Χάρτα της Φλωρεντίας, Άρθρο 15. Αυτή η διάσταση είναι συζητήσιμη όσον αφορά τα έργα
ανάπλασης που γίνονται κατά καιρούς στον κήπο και ιδιαίτερα οι αποψιλώσεις δέντρων για τη διάνοιξη νέων
φαρδιών δρόμων μέσα από πυκνές δενδροφυτείες και οι διαπλατύνσεις σκιερών μονοπατιών, παρεμβάσεις που

7. ιδιαίτερη ιστορία. Ταυτόχρονα είναι και ένας πολιτιστικός τόπος όπου μπορούν να
πραγματοποιηθούν εκδηλώσεις και να βρουν έκφραση άλλες τέχνες32
στα πλαίσια
ειδικής διαχείρισης που θα σέβεται τις ιστορικές, αισθητικές, πολιτιστικές και
περιβαλλοντικές του αξίες. Αυτές οι αδιαχώριστες ιδιότητες του Κήπου αποτελούν
το σημαντικότερο κίνητρο για την προστασία και την ανάδειξή του33
.
έγιναν προ των Ολυμπιακών αγώνων του 2004. Εφημερίδα Καθημερινή, 21/7/2004.
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_1_21/07/2004_110097
32
«Από τη φύση του και τη σκοπιμότητά του, ο ιστορικός κήπος είναι ένα γαλήνιο μέρος που συμβάλλει στην
ανθρώπινη επαφή, στην ηρεμία και στη γνώση της φύσης. Η κατανόηση της καθημερινής του χρήσης πρέπει να
έρχεται σε αντίθεση με το ρόλο του σε αυτές τις σπάνιες περιπτώσεις όπου φιλοξενεί εορταστικές εκδηλώσεις. Ως εκ
τούτου, οι συνθήκες της περιστασιακής αυτής χρήσης του ιστορικού κήπου πρέπει να καθορίζονται με σαφήνεια, έτσι
ώστε η κάθε τέτοια εκδήλωση να μπορεί η ίδια να υπηρετήσει την ανάδειξη της εικόνας του κήπου, αντί της
παραποίησης ή της καταστροφής του». Χάρτα της Φλωρεντίας, άρθρο 19. Στην προσπάθεια να συνδεθεί το αστικό
τοπίο με την τέχνη εγκρίθηκε από το δημοτικό συμβούλιο του Δήμου Αθηναίων, φυτοτεχνική μελέτη του Γάλλου
αρχιτέκτονα τοπίων Λουίς Μπενέ (Louis Benech) για την μετατροπή του Εθνικού Κήπου σε μουσείο εξωτερικού
χώρου. Προβλέπονται ήπιες παρεμβάσεις σε οκτώ στρατηγικά σημεία του πάρκου, τα οποία αναδεικνύουν την
ιστορικότητα του τοπίου και ταυτόχρονα δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες για τη φιλοξενία σύγχρονων
έργων τέχνης. Η μεταμόρφωση του Εθνικού Κήπου σε ανοικτό μουσείο εφημερίδα Έθνος, 12/10/2013,
http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=63901733
33
«Το ενδιαφέρον για τους ιστορικούς κήπους θα πρέπει να προκαλείται από κάθε είδους δραστηριότητα ικανή να
εξάρει την πραγματική τους αξία ως μέρους της πολιτισμικής κληρονομιάς, να εξελίξει τη γνώση και την εκτίμησή για
αυτούς: προαγωγή της επιστημονικής έρευνας, διεθνής ανταλλαγή και διακίνηση των πληροφοριών, δημοσιεύσεις,
συμπεριλαμβανομένων εργασιών προορισμένων για το ευρύ κοινό. Κίνητρα για πρόσβαση του κοινού υπό τους
κατάλληλους περιορισμούς και χρήση των μέσων μαζικής ενημέρωσης για την εξάπλωση της συνειδητοποίησης της
ανάγκης για τον οφειλόμενο σεβασμό για τη φύση και την ιστορική κληρονομιά». Χάρτα της Φλωρεντίας, Άρθρο 25.

8. Ο Βασιλικός Κήπος, 1910.
Ο Εθνικός Κήπος, 1920.
Ο Εθνικός Κήπος, 2013.

9. 2. Οι άλλοι κήποι της Αθήνας στην Οθωνική περίοδο.
Οι πρώτοι κήποι που πραγματοποιήθηκαν στην μετεπαναστατική Αθήνα ήταν
ανακτορικοί, ο Βασιλικός κήπος, που ήδη παρουσιάστηκε στο προηγούμενο
κεφάλαιο και ο κήπος του Νομισματοκοπείου (πλατεία Κλαυθμώνος).
Δημιουργήθηκαν επίσης τρεις λαϊκοί κήποι, ο κήπος του Λαού, των Μουσών και του
Θησείου, και κάποιοι άλλοι μικρότερων διαστάσεων, στον περιβάλλοντα χώρο
σημαντικών κτηρίων της πόλης (όπως στο Δημοτικό Νοσοκομείο ή στο
Πανεπιστήμιο)34
.
Ο Κήπος του Νομισματοκοπείου (πλατεία Κλαυθμώνος35
), ήταν ο πρώτος
βασιλικός κήπος που δημιουργήθηκε στην Αθήνα σε συνάρτηση με τα προσωρινά
ανάκτορα των βασιλέων που στεγάστηκαν το 1837 στην ενωμένη κατοικία των
Βούρου, Μαστρονικόλα και Αφθονίδου. Η μικρή έκταση που βρισκόταν μπροστά
από τις οικίες αυτές, γνωστή ως τότε ως «γρασιδότοπος»36
μετατράπηκε σε κήπο που
δενδροφύτευσε η Αμαλία και έμεινε γνωστός ως Κήπος του Παλιού Παλατιού. Η
διάταξή του ήταν αυστηρά γεωμετρική και διαμορφώθηκε από γεωπόνους που
απέστειλε στη βασίλισσα Αμαλία ο Βασιλιάς Λουδοβίκος Α΄37
. Ο χώρος ονομάστηκε
και πλατεία της 25ης Μαρτίου γιατί στον κήπο αυτό γιορτάστηκε η πρώτη επέτειος
της εθνικής γιορτής το 1838. Με τη μετεγκατάσταση
των ανακτόρων λειτούργησε ως συνοικιακός κήπος
και αργότερα ως πλατεία.
Όψεις της πλατείας Κλαυθμώνος στις αρχές του 20ου
αι.
34
Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: Από επαρχιακή πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,
πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου. Αρχαιολογία της Πόλης των Αθηνών, ηλεκτρονική έκδοση,
http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspx
35
Το όνομα «Πλατεία Κλαυθμώνος» το πήρε το 1878 μετά από χρονογράφημα του περιοδικού Εστία, επειδή εκεί,
μπροστά από το υπουργείο Οικονομικών, μαζεύονταν οι απολυμένοι δημόσιοι υπάλληλοι μετά από κάθε εκλογική
αναμέτρηση για να διαμαρτυρηθούν για την απόλυσή τους, δεδομένου ότι τότε δεν υπήρχε μονιμότητα των
δημοσίων υπαλλήλων και η κάθε νέα κυβέρνηση απέλυε τους υπαλλήλους που είχε προσλάβει η προηγούμενη
κυβέρνηση και προσλάμβανε τους δικούς της ψηφοφόρους. Ο ανάδοχος του ονόματος της πλατείας Κλαυθμώνος,
ο αρθρογράφος της Εστίας στον οποίο οφείλεται το όνομά της, ήταν ο συγγραφέας Δημήτριος Καμπούρογλου
(αργότερα μέλος της Ακαδημίας Αθηνών). Μ. Βουγιούκα & Β. Μεγαρίδη: Οδωνυμικά - Η σημασία των ονομάτων
των οδών της Αθήνας. Εκδότης: Δήμος Αθηναίων – Πνευματικό Κέντρο Β’ Εκδοση 1993.
36
Επ. Στασινόπουλος, Ιστορία των Αθηνών. Από την αρχαιότητα ως την εποχή μας, σ. 379. Αναφέρεται στο βιβλίο
των Θανάση Γιοχάλα, Τόνιας Καφετζάκη, Αθήνα. Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία.
Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2012, σ.477.
37
Στο αρχικό σχέδιο του 1833 των Κλεάνθη-Schaubert προβλεπόταν κήπος στη θέση αυτή και σε μεταγενέστερο
σχέδιο του Λ. Κλέντσε έφερε το όνομα «Πλατεία Αισχύλου».

10. http://theamapati.wordpress.com
Ο Κήπος των Μουσών (πλατεία Συντάγματος).
Η πρώτη ονομασία της πλατείας μετά την απελευθέρωση το 1822 ήταν «Πλατεία
Θουκυδίδου». Το 1837 δημιουργήθηκε στο χώρο αυτό, κατά την τροποποίηση του
σχεδίου πόλεως γύρω από την περιοχή των Ανακτόρων από τον υπολοχαγό Hoch, ο
«Κήπος των Μουσών». Το σχέδιο διαμόρφωνε μια μεγάλη πλατεία σε επαφή με τα
Ανάκτορα και στη συνέχεια ένα μεγάλο δημόσιο κήπο, που φυτεύτηκε από τον
γεωπόνο Smarat χωρίς καθυστέρηση, αφού αποτελούσε μοναστηριακό κτήμα. Ο
συνολικός χώρος της πλατείας Συντάγματος διαρρυθμίστηκε το 1842 ως μία
συμμετρική γεωμετρική σύνθεση οργανωμένη στον άξονα των Ανακτόρων – οδού
Ερμού, στο πλαίσιο της οποίας δημιουργήθηκε αργότερα ανθόκηπος κατά το γαλλικό
πρότυπο κήπων, με περίκεντρη δενδροφύτευση. Όταν λειτούργησαν τα ανάκτορα,
στο κτίριο που σήμερα στεγάζεται η Βουλή των Ελλήνων, συνυπήρχε η ονομασία
«Πλατεία των Ανακτόρων». Μετά την εξέγερση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 η πλατεία
μετονομάστηκε σε «Πλατεία
Συντάγματος» προς τιμή του
πρώτου Συντάγματος που
παραχωρήθηκε από τον Όθωνα
στους Έλληνες και σύμφωνα με
αυτό οι Έλληνες απέκτησαν για
πρώτη φορά δικαίωμα ψήφου38
.
http://www.monumenta.org
38
Μαρία Δανιήλ, Οι κήποι της Αθήνας στην εποχή του Όθωνα (1834–1862), http://www.monumenta.org

11. Ο Κήπος των Μουσών (Πλατεία
Συντάγματος). Αθήνα 1839-1900.
Φωτογραφικές μαρτυρίες, Μουσείο
Μπενάκη, 2003. Φανή Κωνσταντίνου,
Αλίκη Τσίργιαλου (επιμ.).
Ο κήπος του Λαού (Πλατεία Αγοράς, σημερινή Πλατεία Κοτζιά)
Ο Κήπος του Λαού στον πολεοδομικό χάρτη της Αθήνας του Ferdinand Aldenhoven στα
1837. http://ids.lib.harvard.edu/ids/view/11323807?buttons=y
Μετά τη γεωμετρική πρόταση χάραξης των Στ. Κλεάνθη και Ed. Schaubert και αυτής
του L. Klenze, που μείωσε κατά πολύ τις διαστάσεις του χώρου, η πρώτη απεικόνιση
του κήπου σχεδιάζεται το 1836 στην τοπογραφική αποτύπωση της πόλης από τον Fr.
Stauffert, που την εποχή εκείνη εκτελούσε χρέη δημοτικού αρχιτέκτονα39
. Στα 1837
συναντάται στον χάρτη της πόλης από τον Ferdinand Aldenhoven, σημαντικού
περιηγητή που επισκέφτηκε την Ελλάδα στα μέσα του 19ου
αι.40
Ήταν
δεντροφυτεμένη πλατεία δηλαδή κατάλληλη για περπάτημα, που γύρω της θα
συγκεντρώνονταν το θέατρο οι υπηρεσίες και η αγορά τροφίμων. Κυκλικά παρτέρια
39
Μαρία Δανιήλ, Οι κήποι της Αθήνας στην εποχή του Όθωνα (1834–1862), http://www.monumenta.org
40
Μεγάλοι περιηγητές της Αθήνας, Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών Βούρου - Ευταξία, 2004. Ferdinand
Aldenhoven, Itineraire descriptif de l'Attique et du Péloponèse, A. Nast, Αθήνα,1841. Το βιβλίο βρίσκεται
ψηφιοποιημένο στο http://archive.org/details/itinerairedescr00aldegoog

12. είχαν τοποθετηθεί στο κέντρο και στις γωνίες της σύνθεσης, ενώ η θέση των
φοινίκων τόνιζε τη διάθεση του σχεδιασμού. Η πλατεία στο διάστημα 1862-68
μετονομάστηκε σε πλατεία Λουδοβίκου41
. Στο τελευταίο υπόλειμμα του κήπου του
λαού, στη δυτική πλευρά της οδού Αθηνάς, αποφασίστηκε να κτισθεί το Δημοτικό
Μέγαρο. Η αρχιτεκτονική μελέτη ανετέθη στον αρχιτέκτονα Π. Κάλκο (επί δημάρχου
Π. Κυριακού) και τον Οκτώβριο του 1872 άρχισε η οικοδόμηση του κτηρίου, το
οποίο περατώθηκε τον Μάιο του 187442
.
Ο Κήπος του Θησείου, προήλθε μετά από πολύχρονη διαμάχη από την
απαλλοτρίωση εκ μέρους του Δήμου Αθηναίων, των εκτάσεων που ανήκαν στον
πρόξενο της Ρωσίας Ι. Παπαρρηγόπουλο και της Αυστρίας G. Gropius. Καθώς ο
Βασιλικός Κήπος ανήκε στο παλάτι, το 1862, επί δημάρχου Γ. Σκούφου, ένα μέρος
από τα δημόσια κτήματα απέναντι από το Θησείο παραχωρήθηκαν στο δήμο. Η
έκταση διαμορφώθηκε σε δημόσιο κήπο με την ονομασία «Περιβολάκι του Θησείου»
διατηρώντας τον κοινωνικό χαρακτήρα της, αφού από παλιά ο περιβάλλων χώρος του
Θησείου υπήρξε τόπος συνάθροισης πολιτών, με τη διοργάνωση αλογοπάζαρου,
λαϊκού πανηγυριού κάθε Τρίτη της Λαμπρής και της γιορτής των λουλουδιών και του
Απρίλη, τα Ρουσάλια43
.
Επίσης, στο χώρο αυτό
γιόρταζαν οι Αθηναίοι
το Πάσχα και εκεί
βρισκόταν η Στέρνα του
Θησείου όπου γινόταν
αγιασμός την ημέρα
των Φώτων και τα
παιδιά της περιοχής
μάθαιναν μπάνιο44
. Ο κήπος διαμορφώθηκε αρχικά από τον Smarat το 1837-8 σε
ελεύθερη χάραξη. Αργότερα επεκτάθηκε και η φύτευσή του περιελάμβανε δέντρα
ανθεκτικά στην ξηρασία λόγω του προβλήματος ύδρευσης της πόλης. Όταν στα 1931
41
Μαρία Δανιήλ, Η ιστορία των κήπων της Αθήνας, ηλεκτρ. περιοδικό Social Opinion.
42
http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=792
43
Μαρία Δανιήλ, Οι κήποι της Αθήνας στην εποχή του Όθωνα (1834–1862), http://www.monumenta.org
44
Θανάση Γιοχάλα, Τόνιας Καφετζάκη, Αθήνα. Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία.
Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2012.

13. εξασφαλίστηκε η άρδευσή του, αναδιαμορφώθηκε από τη δημοτική αρχή45
και
προστέθηκαν καλλωπιστικά φυτά.
http://www.mon
umenta.org
Δεξαμενή «δια τα λουτρά των παίδων» στον παιδικό κήπο που δημιουργήθηκε το 1930 στην πλατεία
της Εκκλησίας του Αγίου Παντελεήμονα, κοντά στην οδό Αχαρνών. Δρανδάκη, Μεγάλη Ελληνική
Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα «κήπος».
Κήπος Πανεπιστημίου, 1904
www.elia.org.gr
45
Πιθανά από τον Γάλλο μηχανικό P.E Daniel, τον μηχανικό που είχε προσλάβει το 1857 η Κυβέρνηση
Βούλγαρη, για τα έργα οδοποιίας στο λεκανοπέδιο της Αττικής και ταυτόχρονα ο Δήμος Αθηναίων για την
εκτέλεση του πρώτου προγράμματος οδοποιίας στην Αθήνα. Μαρία Δανιήλ, Οι κήποι της Αθήνας στην εποχή του
Όθωνα (1834–1862), http://www.monumenta.org