гылыми жоба байкауы

1. Секция: “Сөйлеші тілім, жосылып”
Бағыты: Әдебиеттану, өнертану
Тақырыбы: Жүрегі жырдан жаралған- Манап ақын
(Айтыс ақыны М. Көкеновтың шығармашылығы)
Орындаушы: Дүйсенбай Нұрғаным 7 “а” сынып оқушысы
Жетекшісі: Кесебаева Мөлдір қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
2010-2011 оқу жылы 30 қазан
Түгіскен ауылы

2. , ,Туылған ж ылы айы
күні 21.02.1998ж
– , :Ат ы ж өні т егі
Дүйсенбай
Нұрғаным
Алтынбайқызы
Мектебі: Әнуар
Әбуталіпов
Атындағы
№209 орта мектеп
:Сыныбы 7
:Сүйіп оқит ын пәндері
Қазақ әдебиеті,
қазақ тілі, ағылшын
1

3. Факультеті:
Қазақ тілі
Мен
әдебиеті
Факультеті:
Қазақ тілі
Мен
әдебиеті
Туған
жылы:
1985.02.21.
Пед стажы:
5 жыл
Пед стажы:
5 жыл
Бітірген оқу
орны:ХҚТУ
Бітірген оқу
орны:ХҚТУ
ТүйіндемеТүйіндеме
Қазақ тілі мен әдебиетіҚазақ тілі мен әдебиеті
пәні мұғаліміпәні мұғалімі
Қазақ тілі мен әдебиетіҚазақ тілі мен әдебиеті
пәні мұғаліміпәні мұғалімі
Кесебаева Мөлдір Өмірзаққызы

4. І. Кіріспе
Өлеңнің жүйрік дүлдүлі
ІІ. Негізгі бөлім
а) Өнері бойға қуат, өмірі-үлгі
ә) Маржандай әрбір сөзі баланатын,
Мықты бір кірпіштей боп қаланатын
Жүйріктей шаң жұқпаған шашасына,
Айтысқа түсе қалса Манап ақын.
(Айтыстары мен қағытпаларынан)
б) Айтысқа түсе қалса Манап топта,
Басына салдырмады бір де ноқта
Күлкіге көмілдіріп жүрген жерін,
Көрінді орыс боп та, Қыдыр боп та.
(Манап жайлы ел аузына тарап кеткен қызықты әңгімелерден)
в) Дәстүрлі ақындық поэзия және Манап Көкенов ұлағаты.
ІІІ. Қорытынды.
Өлеңмен өрнек салған ақылды ерсің,
Халқыңның ақ тілегін мақұл дерсің,
Манаптың мектебінің түлектері,
Манаптың таланты мен бағын берсін.
(Қазақстанның Халық ақыны Манап Көкеновтың шығармашылық өнер мектебі жайлы).
ІV. Ұсыныстар.
V. Жетекшінің аннотациясы
VІ. Пайдаланылған әдебиеттер.

5. Манап аға Көкенов – көненің көзіндей,
ата-баба ескі жыраулардың өзіндей, әрі осы заман ақыны.
Өткен мен қазіргіні жалғастырушы алтын көпір.
(Шерхан Мұртаза)

6. Қаршадайынан еңбекші елдің арасында жүріп бұғанасы еңбекпен
қатайған, өткен ғасырдағы Ұлы Отан соғысы жылдары мектепте оқи
жүріп, тылдағы ауыл еңбекшілерімен қалмай ауыл шаруашылық белсене
араласқан Манап бірден мәдениет майданына араласып кетті. Аудандағы
№1 Қызыл отауды басқарып, малшылар мен егіншілер арасында жүріп,
Кеңестік Қазақстан жазушыларының кітаптарын кеңінен таратуға
атсалысты. Аудандық, облыстық, республикалық газеттерге озаттарды
мақтап, жалқауларды өткір сынға алып мақала жазып тұрды.
Манап бала кезінен-ақ, ақын бала атанды. Оның сын қақпанына
түскен арсыздар ақынды «Сары шаян» деп, ауылдан қууға дейін барған.
Орта мектепті бітіргеннен кейін білімін ары қарай жалғастыра
алған жоқ. Бірақ, Қызыл отаудағы кітаптар оның ең жақын сырласы
болды. Сол кітаптар оның өсек айтуды білмейтін, сатып та кетпейтін адал
достары еді. Ол білімін осы кітаптар арқылы толықтырып отырды.

9. Жастайынан еңбекке араласқан ақын соғыстың қиын-қыстау
күндерінде тылдағы қарттар мен кемпірлердің көрген ауыртпалығын
бірге көтерісті. Олардың көңілін көтеру үшін күлдіргі әндер шырқап,
күлдіргі өлеңдер жазды. Ауыл намысын қорғап, ауылдастарының арын
арлаған Манап бірте-бірте мәртебелі биіктерге көтеріле бастады.
Содан аудан, облыс, республика жұртшылығының сүйспеншілігіне
бөленіп, құрметін көрді. Туған жерге туын тіккен Манап ағамыз
жаннаты Жаңақорғаннан кете қойған жоқ. Өзінен мекен-жайын жазып
беруді сұраған бір танысына: «Бесарық Талап Көкенов Манап десең
хатыңыз маған келе береді;» деп айтқандай, туған ауылы Талапта
табан аудармай отырып-ақ халқымыздың мәдениетін көркейтуге үлкен
үлес қоса білді.

11. Қазақтың біртуар ұлдарының бірі Нартай ақынның басқарған өнерпаздар тобына
қосылып, диқандар мен малшыларға, жұмысшылар мен шаруаларға өнер
көрсеткен.
Ол атейст болатын. Атейст болғанда дінді жамандай салатын жеңіл
ойлы атейст емес, дін туралы, құран туралы білімі терең, ислам дінін жан-жақты
талдай алатын және тыңдаушыларын айтқанына сендіре білетін шебер атейст
болды.
Ол тілші болатын. Ауылда болып жатқан түрлі жаңалықтарды
тәптіштеп жазумен қатар, жатып ішер жалқауларды сынның қамшысымен
осқылайтын, жаңалыққа жаны құмар, ауылым, елім жақсара түссе, жаңара түссе,
адамдар біріне бірі қамқор болса деп тілейтін тілші еді.
Ол қазақ халқының салт-дәстүрін сақтауға, жаңартуға, жаңғыртуға
құштар болды. Ауыл мен ауданда болған үйлену тойлар да бет ашушы өнерлі
жігіттерге талай мәрте өлең жазып беріп, тойдың жаңаша, бірақ – бұрынғы
дәстүрлердің жақсы жағын сақтай отырып өткізілуніе көп көңіл бөле білді.
Ол халықтың мәдениеттілігіне баса назар аударып отыратын. Мәдени
шаралардың қызықты, тартымды өтуіне өзінің мол үлесін қосты.
Ол ауданда халық өнерінің дамуына көп үлес қосты. Халық театрына
сценарий жазды. Артист болып, рольдерде ойнады.
Ол ақындар мен жазушылардың ауылдағы қызу насихатшысы болды.
Жаңа кітапты, республика жұртшылығы ұнатқан кітаптар туралы оқушылар
конференциясын мүмкіндігінше өткізіп тұруға құмбыл болатын.

13. Ол әңгімені айтқанда майын тамызып айтатын әңгімешіл жан еді.
Көбіне өзі араласқан, өз басынан өткен әңгімелерді айтатын. Біркеште
айтқан әңгімелерін екінші кеште қайталамайтын. Тыңдап отырғандар
қыран топан күлкіге қарық болып, іштері түйіліп жатқанда, Манап
ақын жымиып қарап қойып, қайтадан әңгімесін жалғай беретін.
Қазақстанның Халық ақыны Манап Көкенов «Сегіз қырлы,
бір сырлы», есімі елге танылған өнерлі жан болатын. Қарт Қаратау
өңірінде мыңғыртып мал баққан малшы да, Сыр маржанын өсіріп
жатқан диқан мен механизатор да, елді мекен тұрғындары да Манапты
әрдайым аңсай күтіп, оның төбесі көрінгеннен құшағын жая қарсы
алатын – ды.
Қазақстанның Халық жазушысы, филология ғылымының
докторы, ақиық ақын Әбділдә Тәжібаевтың Манап ақын туралы шын
пейілімен «Манаптың бір өзі – бір театр екен ғой» - деуі де сондықтан
болса керек.

15. Ол дарынды жастарды өнерге баулыды, танымаған таланттардың көзін
ашты. Аудандық мәдениет үйі жанынан өзінің шығармашылық өнер
мектебін ұйымдастырып, ұстаздық етті.
Талай рет өткен жыр додасында аузымен құс тістеген айтыстың
небір ақтаңгерімен сайысқа түскенде, шамасына шаң жұқпай шығып
жүрген Манап Көкеновтың есімі Сыр бойына ғана емес, әсіресе айтыс
ақыны ретінде республикамызда жақсы мәлім.
Ол табиғаттың дара құбылысы ретінде танылған тұнба талант иесі, Сыр
сүлейлерінің бірі болды.
Ұлы Отан соғысынан кейін ұзақ уақыт үнсіз басылып қалған,
халқымыздың ұлттық өнерінің алтын арқауы болып табылатын суырып
салма ақындық дәстүрдің туын өткен ғасырдың жетпісінші жылдары қайта
ұстап шыққан да және оны жалғастыра түсіп, қазіргі қалыптасқан айтыс
өнеріне ұластырып кеткен де Манап ақын еді.

16. 1943 жылодың күзінде Нартай Бекежановтың басқаруымен Жаңақорған
ауданында да өтті. Ол кездері ауданда 23 колхоз болатын. Соның бірі
«Кеңесарық» колхозының атынан Манап Көкенов «Елтай» колхозынан
Әбжан Құрысжанов айтысқа түсті. Екеуінің айтысы тартысты да,
қызықты өтеді. Жұрт риза болысады. Айтыстан соң ақын Нартай Манап
пен Әбжанды қасына шақырып алып:
Дарияның ағып жатқан тұнығысың
Тұнықтың бойында өскен шыбығысың
Тең түстің Манап Әбжан қарақтарым
Халықтың ел билейтін құлынысың,-деп, екеуінің арқасынан қағып, ақ
батасын беріп, ақындық жолына сәт сапар тіледі. Бұл Манаптың тұңғыш
рет айтысы еді. Ел билейтін құлыны болмағанмен, ел сыйлайтын ұлығы
боп өскен Манап сол кезде 15 жаста болатын.

18. Ол алғашқы Әбжан Құрысжановпен айтысынан бастап, 1987 жылы
Қызылжарда Тәушен Әбуовамен болған соңғы айтысына дейін 50 рет
ақындар айтысына түскен. Соның ішінде 23 рет қыз келіншектермен
айтысқан екен.
Манаптың қызбен айтысу нышандары жас кезінен – ақ басталған.
1945 жылы қызыл Отауда істеп жүрген кезінде аудандық мәдениет
бөлімінің тапсырмасымен «Жайылма» колхозына барады. Тапсырма
сондағы кітапханашының жұмысымен танысу. Барса, кітапхана жабық
екен, Гүлсара есімді кітапханашы қыздың бір үйде киім тоқып жатқанын
естиді. Жетіп барудың есебін таппай, ойнап жүрген балалардың бірінен
Манап дереу мынандай шумақ өлеңмен хат жазып беріп жібереді:
Еңбекке кейде біздің жоқ санамыз,
Көбіне осындайдан ақсағанбыз.
Келіп ем әдейі іздеп, жоқ екенсің,
Орныңды сипап қалдым, Гүлсара қыз.
Біраздан соң әлгі бала жауап өлең жазылған бір жапырақ қағаз
әкеп береді. Онда Гүлсара қыз:
Ал, Манап, өлеңіңді алдық бізде,
Таба алмай ынтық болып жүрміз сізге.
Сондай ақ бас СССР бойынша жоқ,
Басыңды ағарттыңба жағып сүзбе? – депті.

20. Міне, қызбен алғаш сөз қағысуын осылай бастаған Манап ақын енді
19 жасында Жетісай жақта өтіп жатқан үлкен бір тойдың дүлділі
Нартаймен айтысқан атақты Іңкәр деген ақынның отыздар шамасындағы
Нәбира атты сіңлісімен сөз сайысына түсіп қалады. Айтыс бара-бара
қызып, екі жағыда бірін бірі алдырмай, әбден шарықтау шегіне жеткен
кезде Нәбира:
О, Мәке, жұрт көрсін деп көп желікті,
Бұл халқың не десе де өз ерікті.
Қожасың, әр жерде айтып алып жүрсің,
Беріп кет қайта маған теберікті, - деп Манаптан алым сұрай
жабысады. Сонда Манап домбырасын қағып, қағып жіберіп:
Жеңеше – ау, кеп отырмыз тамашаға,
Теберік көп ішінде жарасама?
Шынымен теберікті қажет етсең,
Берейін ебі келсе оңашада, - деген кезде уәжден ұтылған Нәбира бұл
айтысты одан әрі созбай, орнынан тұрып келіп, Манаптың қолын алады.

21. Ол өзінің ақындық талантын ұштай түсуге құмар еді.
Кішкентайынан айтысқа қатысып, ел көзіне түскен ақын ағамыз
өзіміздің айтыс өнерімізді өрге сүйреуге талпынған бірегей талант еді.
«Қазақстанның халық ақыны» деген құрметті атақ кешегі Кеңес
Одағында қырық жылдам астам ешкімге берілмей келген еді.
Қаршадайынан айтысқа түскен дүлдүл ақын Манап Көкенов Сыр бойы
сүлейлерінің легіне қосылған тума талант болды.
Бәрімізге белгілі, Алматы қаласында 1980ж халық ақындарының
республикалық екінші айтысы болды. Онда Манап өзінің бұрынғы
шәкірті Надежда Лушниковамен айтысқанын жұртшылық біледі. Осы
жолы бұл кісі бас жүлдені иемденіп, көп ұзамай 14 тамыз күні
Қазақстанның «халық ақыны» атағын алды.
Уақыт заман талабына, кезең әуеніне байланысты бұл айтыстардың
тақырыптары әр алуан болып келеді. Оның Жалғасбай Оралбаев,
Жүнісбек Әбішев, есіркеп Қоңқабаев, Оразхан сапарова, Балтабай
тәжімбетов, Әсімхан Қосбасаровпен айтыстарында көбіне дерлік
шаруашылық мәселелері, ондағы жетістіктер мен кемшіліктер тілге тиек
етіледі.

22. Тәушен, Айнагүл, Тәттігүл, Гүлханым секілді әйел затымен
айтыстары қазақы қалжыңға, әзіл оспаққа бейім.
Қазақстанның халық ақыны манап Көкеновтың 1943 – 1987 жылдар
аралығында сөз қағысқан айтысқа түкен ақындарының тізімі.
Әбжан Құрысжанов («Елтай колхозы») – 1943ж.
Патыма Тұрсынханова («Талап» колхозы) – 1943ж.
Қоңырша Омарова (Абызтөбе ауылы) – 1944ж.
Разия Төленова (Екпінді колхозы) – 1945ж.
Гүлсара Өсерова (Жайылма колхозы) – 1945ж.
Жайнаргүл (Қандыарал колхозы) – 1945ж.
Гүлханым (Төменарық колхозы) – 1945ж.
Набира (Шымкент) – 1947ж.
Айнагүл (Шиелі) – 1945ж.
Тәттігүл Тілеубергенова (Қосүйеңкі) – 1945ж.
Сапар Жүнісқожаев (талап) – 1948ж.
Ерімтөре Қыпшақбаев (Ленин) – 1948ж.
Зиягүл Жаппасова (Ленин) – 1948ж.
Талапбек (Жаңақорған) – 1952ж.
Төрежан (Қаратау) – 1953ж.
Нартай ақыннан бата алды – 1954ж.

23. Манап та жастайынан Қыдыр ата туралы көп естіген шығар.Адам таза
жүріп,таза тұрса Қыдыр ата жолығады дейтін. Оның Қыдыр ата екенін
білудің бір белгісі- бармағы сүйексіз , жұмсақ болады деуші еді. Үстіне
үнемі ақ киім киіп жүреді дейтін қарт кісілер. Соның бәрі Манаптың
көкейінде сақталып қалса керек. Бірде шопандарды аралап сапарға шыққан.
Астында ойнақтап тұрған ақ боз ат. Үстіне ақ жібек матадан тігілген киім
киіп, ақ қоржынға газет-журналдар мен кітап толтырып Қаратауды
баурайлай лекітіп келе жатқан.
Бір қойнаудан алыстан бір отар қой бағып жүрген бір шопанға
кездеседі.
Шопан жалма-жан Манапқа қарай шаба жөнеледі. –Ас-са-лаума-
ғалейкум,ата!-деп қос қолдап қол алды да, Манаптың бас бармағын қыса
берді. Бір тілек тілегісі келіп тұр-ау ,мені Қыдыр деп ойлап тұрса керек-деп
ойлады.
-Балам, қолыңды жай .Не тілегің бар еді.Қане, сөйле,балам!
-Бір перзенттің зары өтіп жүр, атажан!-деп әлгі шопан жылап қоя берді.
-Бердім тілегіңді. Бердім бір ұл, бір қызды.Әумин!-деді де атына қамшы
басып жүріп кетіпті.Кейін бір отырыста әлгі шопан Манаппен кездесіп
қалады.
Осы кісінің батасы қабыл болып , алдымен ұлды болдым, соңынан
қызды болдым деп ризалығын білдіріпті.

25. Манаптың аудандық газетте жарияланған алғашқы өлеңі «Еске
аламыз»деп аталады екен.Осыдан кейін Манап газетке мақалалар
жазып отырған.
Өзінің барлық саналы ғұмырын «Қызыл отау меңгерушісі»деген атпен
өткізіп, ауыл аралап , жайлау жағалап,үнемі жол үстінде өткізген
ақынның жырлары айрықша азаматтық рухқа толы және
жұртшылықтың жүрегіне мейілінше жақын. Осындай биік пафос ,
салтанатты ой-сезім «Ақындар елі», «Жер ұйық» жыры, «Ала таудың
ақиығы», «Байтақ өлкем», «Бақыт құсы» деген өлеңдерінде жалғасын
табады. Манап ақын дастандарының кейіпкерлері - өзінің
замандастары, тұстастары ерлік еңбегіменде , азаматтық қасиетімен де
ерекшеленген жандар болып келеді. Атап айтқанда олар, «Шыңдағы
шынар», «Жұлдызды жігіт», «Түркістанның тілегі» атты деректі
дастандарының қаһармандары шопан орынбай Бидашев, өндіріс
бригадирі Арапбек Абиев, шопан Сүйіндік Молдалиев, күрішші
Керуенбай Ысқақовтар.

26. Аудандық мәдениет үйі жанынан өзінің шығармашылық өнер мектебін
ұйымдастырып ұстаздық етті. Қазір ауданымызда Қазақстан жастар одағы
сыйлығының лауреаты, республикалық ақындар айтысының жүлдегері
Әбілхайыр Сыздықов бастаған Оразхан Сейілханов, Ұлзира Құсейінова,
Нұрлан Жапеков, Аманбай Өтебаевтар осы Манап мектебінің түлектері.
Бұл мектептің басты мақсаты - әсіресе Сыр бойының ұлттық мәдениетімен
әдебиетін, өнерін насихаттау, жастарды өнерге баулумен жас талаттарды
табу және халық ақыны М. Көкеновтың ізбасарларын баулу. 1992 жылы
осы шығармашылық өнер мектебі жанынан екі жылдық «Поэзия өнері»
класы ашылып, бұған талантты 14 оқушы тартылды. Оқушылар қазіргі
қазақ әдебиеті мен өнерінің басты бағытының, ұлттық әдебиетіміздің
мұраларын поэзия жанрының ерекшеліктерін, жергілікті ақын-
жазушылармен комозиторлардың шығармаларын, М. Көкеновтың
өлеңдерімен толғауларын, айтыс өнерінің тәсілдерін оқып, үйренеді. Бұл
күнде дүниеден өткен, артына таусылмайтын мол мұра тастап кеткен, тілі
жүйрік, ойы орамды халық ақыны М. Көкенов тың өзі жыр дүлділі сыр
сүлейлерінің біріне айналған. Оның ұтымды өлең жырларымен ойлы
толғаулары, табан астында тауып айтқандары мен қызықты айтыстары
кезінде өзін алақанына салып аялаған туған халқының аузында жүр. Оның
маржандай мол мұрасынан кейінгі ұрпақтың өнеге тәлім алып өсе
беретініне сөз жоқ. Манап өзі – бір мектеп.

27. Өнер мектебі
Нұртуған жырау кәнігі
Аралда туып өткені
Құлақтан кетпес сарыны
Өнердің нағыз көктемі .
Қармақшыдан қаулаған
Сүлей ақын , көп сері
Тұрмағанбеттен өнеге ап
Талай дарын көктеді.
Шиеліден Нартай шырқаса
Үн қосқан аққу көктегі
Солардан қалған дәстүр ғой
Бүгінгі бізге жеткені.
Жаңақорғаннан ашылды
Манаптың өнер мектебі
Жырау,ақын,күйшінің
Қалмайды бірі шеткері
Жүректерде жатталар
Аман болып жүрсек тегі
Мұра боп елде сақталар
Мақсат сол келешектегі.
Манап Көкенов,Қазақстан Халық ақыны.
21 ақпан. 1987 жыл.

28. Ұсыныс
1.Манап Көкеновтың шығармасын мектеп оқулықтарына енуге ықпал
етсеңіздер.
2.М.Көкеновтың шығармаларының көптеп таралуына жағдай жасалса.
3.М.Көкенов оқуы ұйымдастырылса.
4.Жас айтыс ақындары мектебі жұмыс істесе.
Жетекші пікірі
Дүйсенбай Нұрғаным сыныптағы озат оқушылардың бірі. Алғыр, ынталы.
Мектептегі қоғамдық жұмыстарға белсене қатысады.М.Көкеновтың өмірін
зерттеуде үлкен қызығушылық танытты.
Мен Нұрғанымға үлкен зор сенім артамын. Көркемдік қабілеті
дамыған, айтар ойы бар, шындық пердесіне батыл да сенімді қарайтын
жеткіншектер ғана болашақ білім иелері болмақ дегім келеді.
Жетекші: Кесебаева М.

29. Пайдаланылған әдебиеттер
«Жүрегі жырдан жаралған» А. Сопыбеков. Шымкент. 2008 жыл.
«Қазақ тілі мен әдебиеті» 2001 жыл.
«Боз даланың бұлбұлы» Б. Исаев. 2008 жыл. Алматы.
«Бақыт құсы» М. Көкенов. 2009 жыл. Астана.
«Сырдария саздары» М.Көкенов. Алматы.1983 жыл.
«Сыр әуендері» М. Көкенов. 1991 жыл.
Аудандық өнер мектебі.
Аудандық мұражай.
Манап ауылындағы мектеп мұражайы.
«Көгілдір күмбездер» М. Көкенов. 1999 жыл. Алматы.

33. “Біз – Манаптың ұрпағы” атты
ақындар мүшәйрасы