Хөөмийн тархац ба ялгаатай байдал

1. Монгол Улсын Их сургууль
Сэдэв: Монгол хөөмий түүний онцлог ба ялгаатай байдал
Шалгасан........................................................
Гүйцэтгэсэн..........................................................
.
2016.04.25
Биедаалт

2. Хөөмийн үүсэл, хөгжил
Хөөмийн үүслийн хувьд хүн төрөхлтөний түүхийн нэн эртний үед үүссэн, “Урлаг
бол бодит байдлын тусгал”, “Байгалийн хуулбар, дууриалт, илэрхийлэл” гэсэн
шинжийг өөртөө шингээсэн урлагийн үүслийн анхны хэлбэр байсан юм. Домог
түүхийг авч үзвэл нэг адил бөгөөд гол горхины чимээ ялангуяа Алтайн нуруунаас
эх авсан гол горхитой холбоотой домог түүх нэлээд байдаг нь уг гарвал нь ойн
хөвчит өндөр уулс бүхий нутгаас үүдэлтэйн илрэл юм.
Хөөмий нь Төв Ази, Алтайн язгуур хэлтний ард түмэн, нүүдилчэн угсаатны дунд
дахь соёлын өлгийд үүссэн боловсорч уламжлахдаа Монгол улсын Алтай, Хангай,
Их нуурууд хотгор бүс нутгийн ард түмний дотор тэр дунд Ховд аймгийн
Жаргалант хайрхан, Хяргас, Чандмань сумыханд, Завхан аймгийн Баянтэс,
Баянхайрхан, Алдархаан, Хөвсгөл аймгийн цаатан урайнхайчууд болон Оросын
холбооны Тува, Якут, Хакас, Киргиз, уул Алтай, Халимаг, Түрэг, Шинжианы Уйгар
үндэстнүүдэд нэлээд хөгжингүй хэлбэрээр тархаж монгол туургатан, нүүдэлчин
ард түмний дунд уламжилсаар ирсэн өвөрмөц урлаг юм. “Авиа дуурайх урлаг”
хэмээн нэрлэгддэг хөөмий нь өгүүлэхүйн эрхтэний тусламжтайгаар дуулах онцгой
чадварын үр дүнд бий болсноороо урлаг судлаачдын анхаарлыг ихээхэн татдаг
төрөл юм.
Өндөр уулс, хадан хавцлын завсраар үлээх салхи, усны боргио, модны чимээ зэрэг
бол байгалийн хөөмий гэдэг.
Хөөмий үүсэн бий болсон газарзүйн хүчин зүйл нөлөөллийг авж үзвэл ерөнхийдөө
хөөмий нь ойн хөвчит уул нуруу, хад цохио ихтэй уул нуруудтай газар нутгаар
нэлээд тархсан байдаг. Гэвч яг хэзээ үүссэн нь тодорхойгүй бөгөөд хөөмийтэй
холбоотой домог үлгэрүүд байдаг байна.
Үүнээс сонирхуулбал нэгэн шилийн сайн эр алтайн ууланд зугтаж яваад Ийвэн
хэмээх голын дэргэд хонож чимээг нь дуурайх гэсээр үүсгэв. Мөн эртнээс ан
агнуур хийхдээ буга шиг урамдаж, чоно шиг ульж дуудаж идэш хоолоо авлаж
бэлдэх арга хэрэгсэл болгон ашиглаж байсан аж. Хятадын эртний нэгэн сурвалж
бичигт өгүүлэхдээ: Тайшийн нэгдүгээр он АРГЫН ТООЛОЛЫН 92 ОН Чинус-чоно

3. үндэстэн буюу өөрсдийгөө чононоос үүсэлтэй гэж үздэг цөөн хэдэн зэрлэгүүд
өөрсдөөсөө их хэмжээний дайсны хүчтэй тулгараад араатан мэт аймшигтай
баргил бүдүүн дугарцгаана. Дайснаа айлгаж явуулсны дараа гал түлж тойрон
бүжиглэхдээ мөнөөх хачирхалтай авиагаа гаргах нь аймшигтай гэжээ.
. Хөгжил: Хөөмий нь Монголчуудын өвөг Хүннү нарын дунд байсан гэх
мэдээлэл бий. Баттай үндэслэлээр хөөмий нийтийн хүртээл болж олонд
сонирхогдох болсон үеийг 1930-1940 он гэж ойлгож болно.
1950-иад оны эхээр /тухайлбал 1954 оноос/ монголчуудын хөөмийлэх урлагт
өвөрмөц шинэтгэл гарсан юм. 1954онд Улаанбаатарт Ховд аймгийн соёл урлагийн
10 хоног болж, түүгээр Ховд аймгийн Чандмань сумын ард Цэдээ "Алтай ханы
магтаал" гэдэг найрал дуунд хөөмийлж ирсэн. "Алтайн магтаал"-ыг найруулсан
байдлаар хөөмийлжээ. Тэр үед Улсын хөгжимт-драмын театрт жүжигчин байсан
Г.Чимэддорж тийнхүү Цэдээгийн хөөмийлэхийг ихэд сонирхож, өөрөө хөөмий
сурахаар зориглон шийдэж оролдсоор санасандаа хүрч хөөмийг санамсаргүй
шинэ шатанд дэвшүүлж орхисон гэдэг. Үүнд хөөмийлэх аялгуу уртассаны дээр
ардын дууны аялгууг даган хэмнэл хөдөлгөөн нь баяжиж тайвуухан бөгөөд
цэвэрхэн хөөмийлэх боломжийг ихэсгэсэн юм. Өнөөдөр хөөмийг Монголын
хаанаас ч олж үзэж болох бөгөөд Монгол улс нь дэлхийд хөөмийн урлаг хамгийн
өндөр хөгжсөн улс юм. Манай орон хөөмийн хөгжлөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг.
Эрчимтэй ч хөгжиж байна. Зөвхөн тайзан дээр ардын хөөмийн урлаг хөгжөөд 50
жил болжээ. Энэхүү урлагт хөгжмийн боловсрол түлхүү орж ирснээр үсрэнгүй
хөгжлийг авчирсан.
Одоо энэ урлагийг залуус орчин үеийн стильд олуулаад тоглож байна. Рок гэхэд
л “Алтан ураг” хамтлаг байна. Этник чиглэлээр “Халил”, “Домог” хамтлагууд байна.
Мөн бит бокстой хослуулж эхэллээ. 2004 оноос эхлэн хөөмий илүү орчин үеийн
өнгө аястай хөгжиж байна. Монгол хөөмий судлаачид А.Цэдэн-Иш, С.Ганцэцэг,
Хэрлэн, Энэбиш гээд хэдхэн хүн бий. Олон улсын судлаачдаас 1970-аад оны дунд
үеэс Монголд ирж хөөмий урлагийг судалдаг байв. Одооч гэсэн Франц, Англи,
Бельги, Герман, Австралийн судлаач нар төрсөөр байна.

4. Кени улсын Найроби хотод Дэлхийн биет бус соёлын өвийн хорооны хурал болж
тус хуралдаанаар Монгол хөөмий, монгол наадам гэсэн хоёр номинаци санал
хураалтанд орж, оролцогчдын 100 хувийн саналаар ЮНЕСКО-гийн дэлхийн
соёлын өвд бүртгэгдсэн үйл явдал болсноор Монгол Хөөмий дэлхийн соёлын
нэгэн гайхамшиг болж, хүн төрөлхтөний өмч боллов.
Хөөмийт холбоотой зарим баримтууд:
 Урайнхайчуудаас үүссэн гэдэг.
 Цоор хөгжимтэй холбоотой. Хөөмийтөө ижилхэн дуугарч буй мэт
сонсогддог.
 МЭӨ 206-220 Хан улсын сударт тодорхой бичсэн байдаг.
 Цоор нь Дайнд орохдоо дуу гаргадаг Хүннүгийн хөгжим байв. Салхи гаргадаг
хүчтэй хөгжим юм.
 Уриа дуудлагийн шинжтэй.
 Бөөгийн шашинд холбогдох бөгөөд онгодын хөлөг болдог байна.
 Шарын шашин унзад хоолойгоор ном уншдаг.
 Богдын үед 4н унзад лам байв.
 Хөөмий 2010 онд ЮНЕСКО-д бүртгэгдэв.
 “Монгол хөөмийн урлагийг хөгжүүлэх тухай” Ерөнхийлөгчийн 2006 оны 1
дүгээр зарлиг гарсан болно.
 Монгол улсын засгийн газар 2007 оны 6 дугаар сарын 26-ны өдөр 159
дугаар зарлиг гаргаж “Монгол хөөмий” хөтөлбөр баталсан.
 Хөөмий нь хос авиагаар дуулагддаг цорын ганц уламжлалт урлаг юм.
 Хөгжмийн нийтийн хэл болох басс, баритон, тенор хоолойг төлөөлдөг
Төрөл ба ангилал
Одоохондоо Монгол, Тува хөөмий гэж хоёр ангилаад байна. Орос улсын тува,
алтай, башкир, хакас, якут /Саха/, буриад болон халимаг үндэстэнүүд хөөмийлдөг
юм. Тэдний дунд илүүтэй нэрд гарсан нь Тувагийн хөөмийчид юм. Монгол ардын
хөгжмийн өгүүлэхийн эрхтэнтэй шүтэлцэх урлагт: Аялан исгэрэх урлаг, амаар

5. таших дэлдэх урлаг, хөөмэйлэх урлаг, цуурдах урлаг, аман хуурын урлаг эдгээр
таван зүйлийн урлагийг хамруулан хэлэлцэж болно.
Илрүүлэх хэлбэрийн талаар, хөөмийг ганцаар дуулах ба олуул дуулах гэж
хуваадаг. Олуулаа дуулдаг хөөмий бол хөөмий болон монгол үндэстний уртын
дуутай уялдаж, монгол үндэстний алдарт найрал аялгуугаар дуулах "Цоорын дуу"
("Цоорын дуу" бол хоёроос дээш хүний найрал аялгуугаар дуулах урлаг, нэг нь
уртын дууг дуулж өндөр дууны хэсгийг бүрдүүлж, нэг нь хөөмийг дуулж нам дууны
хэсгийг бүрдүүлдэг) болно. Ийм хөөмий нь нэлээд эртнийх, одоогоор зөвхөн Өвөр
монголын Шилийнголын тал нутагт дэлгэрч, Хятадад л байдаг хөөмийн урсгал
болж, өөр газарт алдагдсан байна.Төвдийн Буддистын дуулал нь Монголын
хөөмийн нэгэн төрлийн дэд зүйлд багтдаг хэмээн үздэг. Эдгээр нь ихэвчлэн лам
нар олноороо ном хурахадаа гаргадаг дуу, "дуулал" юм. Унзад хоолойгоор ном
уншихад хэрэглэгддэг байна.
Хакас нь нарийн хөөмий байхгүй хархираа хөөмийтэй. Өөрийн онцлог шинж чанар
агуулсан Хакас урлаг гэж байдаг. Гэтэл Тува гэхэд мөн адил өөрийн онцлог шинж
чанартай.
Ангилал
 Хархираа – Цээжний гүнээс түрэн гарах авиа
 Исгэрээ – Амны хөндийнөөс гарах авиа
 Нармай – Хамраас гарах авиа
 Шахай – Хоолой шахаж гүнээс гарах авиа
Энэ төрлийн урлаг дотроос хамгийн их хэрэглэгддэг хөөмий нь
 Уруулын
 Тагнайн
 Хамрын
 Багалзуурын, хоолойн
 Цээжин хөндий, хэвлий
Хархираа- суурь хөгжим Bass харгиа эр хүн 70-н герц гаргана. Хөвч удаан бол
бүдүүн хурдан бол нарийн.

6. Исгэрээ хөөмий хий салхи гэсэн утгатай 3-н төрлийн исгэрээ бий Уруулын
исгэрээ, Шүдний исгэрээ, Тагнайн исгэрээ,
Онцлог шинж
Хөөмий нь хөгжмийн зэмсэг үл хэрэглэх агаад жинхэнэ гайхамшигт эгшиг бий
болгодог. Хоолойгоор давхар авиа гаргадгаараа ихээхэн онцлогтой. Хөөмийн
төрөлүүд нутаг нутгаасаа хамаарч өөр өөрөөр хөгжижээ. Хөөмий нь Монгол улсын
Үндэсний хөгжмүүдийн нэг болох морин хуур хөгжимтэй хослон тоглоход илүү
сайхан эгшиглэдэг. Улс оронд тархсан хөөмэй бүгд өөр, өөрийн онцлогтой.
Ерөнхий арга барил нь адилхан боловч техникийн хувьд ялгаа бий. Ялгаатай энэ
нь Тува хөөмий цээжнээсээ эхлэн амьсгаа аваад төвөнх дээрээ ачаалал их авдаг,
хэлний техник их шаарддагаараа өвөрмөц. Харин монгол хөөмэй бол хэвлий рүү
дарж амьсгаа авдаг. Нэг үгээр хэлбэл, амьсгаагаа хэр гүн авна тэр хэмжээгээ
гарах аялгуу хөг нь сайхан сонссогддог. Хүмүүс монгол хөөмэйг сонсохоор тал
нутаг, хөдөө талын дүрслэл харагддаг гэдгийн учир нь үүнд оршдог. Энэ бол
хамгийн том ялгаа.
Хөөмийг сурхад 15 наснаас доош байвал хэрэггүй. Яагаад гэхээр шилжилтийн нас.
Хоолойн өнгө тогтоогүй байдаг. Харин хоолойн өнгө төлөвшчихсөн үед хэдэн ч
настай байж болно. Хоолойгоо хайрлаж чадвал 70, 80 насыг зооглосон ч хөөмийн
урлагаар явж болно. Жишээлбэл, Монголын бахархал болсон Г.Норовбанзад гуай
80 нас дөхсөн ч уртын дуугаа эгшиглүүлээд л явж байсан.
Монгол хөөмий
Хөөмий нь байгалийн зохилдолгоо, онгон дагшин байдалтай нь холбоотой юм.
Учир нь ихэнх таамаг үүсэл нь Монголчуудын аж амьдралтай салшгүй холбоотой.
Монголд ихэнхдээ баруун аймгаар хөөмий хүчтэй хөгжсөн байдаг бөгөөд уг
нутгийн хөөмийчид хамгийн хүчтэй хөөмийчид байдаг. Үүний учрыг судлаачид уул
устай нь холбон тайлбарлдаг. Харин эсрэгээрээ зүүн аймагт уртын дууг илүү
сайхан аялгуулаг дуулдаг нь сонирхолтой баримт юм. Монгол хөөмийн төрлийг
судлаачид олон янзаар ангилдаг. Монголчууд хөөмийн төрлүүд болох Хархираа,

7. Исгэрээ урлагуудийг мөн өндөр хөгжүүлсэн. Эдгээр бусад төрлүүд Монгол хөөмий
бол дэлхийн сонгодог хөгжмийг хүртэл тоглох чадалтай. Хөөмий нь Монгол улсын
Үндэсний хөгжмүүдийн нэг болох морин хуур хөгжимтэй хослон тоглоход илүү
сайхан эгшиглэдэг. Аялан исгэрэх урлаг: Хисгэрэх буюу исгэрэх гэдэг бол ямар
нэгэн аяыг шүдний завсраар үлээн, хоёр уруулаараа хааж, нээн, шовшрон
эгшиглэх юм уу, эсхүүл уруулын завсраар үлээн эгшиглэхийн нэр болохыг хэн
бүхэн мэднэ. Үүнд хүний шүд, уруул ая эгшиг үүсгэх хөгжмийн зэмсгийн үүрэг
гүйцэтгэж, амны хөндий бол цуурайн хайрцаг буюу чавхдаст хөгжмийн
зэмсгийнхээр бол царын үүрэг гүйцэтгэдэг байна.
Монголчууд исгэрээг
Нэгд; шүдний исгэрээ,
Хоёрт; уруулын исгэрээ,
Гуравт; тагнайн исгэрээ гэж гурав ангилан
Шүдний исгэрээ гэдэг нь үүдэн шүдний завсраар хий түрэн үлээж эгшиг үүсгэхийн
нэр болох нь мэдээж үүнд уруул зөвхөн аяны нугалаан дээр хамхисхийж нээсхийн
оролцох ялимгүй үүрэгтэй байдаг.
Уруулын исгэрээ гэдэг бол хоёр уруулаа үл мэдэг цорвойлгон завсараар нь хий
түрэн үлээж эгшиг үүсгэхийн нэр бөгөөд аяны нугалаан дээр мөн л хэлнийхээ дунд
дээврийг түүш рүүгээ шахасхийн товшилдог.
Тагнайн исгэрээ гэдэг бол хэлнийхээ үзүүр этгээдийг хатуу тагнай өөдөө эргүүлэн
завсраар нь хий түрэн эгшиг үүсгэхийн нэр билээ. Ийм янзын исгэрээ тийм
элбэггүй нь эзэмшихэд баахан хэцүүгээс болдог.
Онцлог:
Монгол хөөмий нэг дууг дөрвөн хоолойгоор салгаж хөөмийлдөг болоод байна.
Үүнийг язгуураар нь яривал бусад орны хөөмийчдийг тасархай хол хаяжээ. Монгол
Алтайн шингэн хөөмий гэж бий энэ нь дэлхийд монголын хөөмий гэж алдаршиж буй
бөгөөд хөөмийлхөд хамгийн хүнд болов ч хамгийн сайхан аялгууг гаргадгаараа

8. онцлог юм. Монгол хөөмий бол дэлхийн сонгодог хөгжмийг хүртэл тоглох чадалтай.
Хөөмий нь Монгол улсын Үндэсний хөгжмүүдийн нэг болох морин хуур хөгжимтэй
хослон тоглоход илүү сайхан эгшиглэдэг. Харин Монгол хөөмий хоолойны давуу
талыг ашиглаж чаддаг. Дээшээ, доошоо жигд, өргөн цар хүрээтэй дуугардгаараа
ялгаатай. Монгол хөөмийчид хөөмийлөхдөө шүлэглэдэг. Монгол хөөмий бол
дэлхийн сонгодог хөгжмийг хүртэл тоглох чадалтай. Монгол хөөмийг тувачууд
хөөмийлж чаддаггүй. Тэр ч утгаараа манай хөөмийн урлаг нэлээд өндөр төвшинд
хөгжсөн гэж үзэж байгаа юм.
Тува хөөмий
Үүсэл
168.6 мянган хавтгай дөрвөлжин километр эзлэн оршдог Тува орныг Орос дотор
багтдагийнх нь хувьд Зүүн Сибирийн өмнөд үзүүрт байна. Тува нутгийн 80% нь ой
тайгат уулархаг газар, үлдэх хувь нь уулсын завсрын хээр, голуудын хөндий
байдаг. Тува нар нь Соёны нуруугаар голлон нутагладаг ястан. Тувагийн хөөмий
нь Алтай, Буряд, Монголын хөөмийгөөс олон янзын хэлбэрээр ялгардаг. Тува
улсын хөөмий нь Хойд Сибирийн Тувачуудын дунд тархсан. Тувачуудын хөөмий нь
мөн адил баялаг түүхтэй, өөрийн гэсэн онцлогтой боловч ихэнхидээ хөрш
зэргэлдээ орших Монголын хөөмийн урлагтай холбоотой, түүний нэгэн төрөл нь
байдаг байна. Тувагийн янз бүрийн хөөмийний үүсэл гарлын талаар ард түмний
дунд олон домог байдаг. Балар эрт цагт тэмээ хариулдаг хүмүүс хархираа
хэлбэрээр хөөмийлдөг байжээ. Ингэ буйлахыг дууриаж дуугарснаас хархираа
хөөмий үүсчээ. Тувагийн янз бүрийн хөөмийний үүсэл гарлын талаар ард түмний
дунд олон домог байдаг. Балар эрт цагт тэмээ хариулдаг хүмүүс хархираа
хэлбэрээр хөөмийлдөг байжээ. Ингэ буйлахыг дууриаж дуугарснаас хархираа
хөөмий үүсчээ. Ботго нь үхсэн ингэ хархираатай төстэй дуу авиа гаргаж, тэшидэг
байна. Зарим хүмүүс хөөмийг авиа дууриах урлаг гэж нэрлэдэг, “Хоолээр” дуу авиа
гаргах онцлог арга байдаг. Энэ нь дүнгэнэх буюу дүнгэнэхтэй төстэй дуу авиа
гаргахыг хэлдэг байна. Тувагаар залгиур, төвөнх гэж нэрлэдэг. Эрт дээр үеэс

9. хөөмий нь тува үндэстний хөгжмийн уламжлалт хэлбэрийн нэг байсан бөгөөд энэ
үндэстний баяр наадам, ахуйн уламжлал, ёс, дэг жаягийн салшгүй хэсэг болжээ.
Тува үндэстний баатарлаг үйлсийн үлгэр домогт хөөмийг маш тод тусгасан байдаг
бөгөөд энэ урлагийг хэдэн зууны турш үе дамжуулан өвлүүлж байна.
“Бөх шар морьтой Боролдой өвгөний үлгэрт”: “Боролдой өвгөн гэрийн хаалгаар
өнгийхөд алтан гүнж байхыг харжээ. Гүнжийн үсийг зургаан бүсгүй алт-мөнгөн
утсаар гөрж, гурван бүсгүй гоёл чимэглэлийг нь зүүж, зургаан залуу хархираа,
хөөмий, сыгытыг хөөмийлж байжээ.”
Тува үндэстний дунд яригддаг домгоор өнчин хоцорсон бяцхан хүү олон өнгөөр
цуурайтах хөндийн хавцлын бэлд гурван жил ганцаар амьдарчээ. Хүчтэй салхи
салхилахад хавцлын дунд цуурай үүссэн байна. Хүн байгалийн хүчинд ганцаар
хоцрохдоо, өөрийгөө илэрхийлэхэд байгал дэлхий тусалжээ.
Нэгэн өдөр хүү хавцлаас гарах дуу авиаг дууриалган дуугарчээ. Түүний энэ дууг
салхи хүмүүст хүргэснээс хойш энэ дууг “хөөмий” гэж нэрлэсэн байна.
Монгол Улсын баруун хойд хэсэгт оршин суудаг тува үндэстнүүд мөн “хөөмийлдөг”
байна. Ард түмний хөгжим яруу найргийн сэтгэхүй, мөн төвөнхөөр дуулах онцгой
чадварын дүнд бий болсон. Тухайлбал хөөмий үүсэхэд тува үндэстний байгаль
дэлхийгээ шүтэн дээдэлдэг нь нөлөөлсөн. Эрт дээр үеийн хөөмийчид байгаль
дэлхийгээсээ урам зориг, хүч тэнхээгээ олж авдаг байсан. Амьдралыг илтгэж
чадаж байгаагаар хөөмийлөх ур чадварыг үнэлдэг. Зөвхөн байгалийн дуу авиаг
дууриах бус түүний мөн чанарт нэвтэрч чадаж байгаагаар хөөмийн сайхныг
үнэлдэг байна.
Онцлог
Хөөмийн хэлбэр нь акустикийн хувьд хамгийн доод үелзлийн хүнд, доод шүнгэнэх
дуу авиатай холбоотой юм. Хөөмийлөхдөө шүлэглэж хэлдэг. Монгол хөөмийнээс
ялгаатай нь Тува хөөмий нь шүлэглэхгүй эсвэл бүүвэйн дуу хэлбэрийн шүлгээр
хөөмийлөх боломжтой.
Тува хөөмий техникийн давуу талыг ашигладаг. Гэхдээ Монгол, Тува хөөмий
дотроо олон хуваагддаг. Судлаачид 12 төрөл байдаг гэж үздэг. Гэтэл Тува улс
хөөмийн таван төрөл байдаг гэж тогтоод, тэр нь дэлхий нийтэд нэршигдсэн.

10. Манайд бол тагнайн, хамрын, шулуун, хосмолжин, хархираа, харгиа, данилдах,
хэрхрэх гэж хүртэл оруулсан байдаг. Хөөмийн дуугаралт, тавилт нь олон янз
байдаг бол Тува хөөмий нь шүлэглэдэггүй. Харин бүүвэйн дуу хэлбэрийн шүлгээр
хөөмийлөх нь бий. Хөөмийг орчин үеийн дуу хөгжмийн бүхий л урсгалд тохируулан
аялдаг төдийгүй хөгжмийн бүхий л зэмсгийн аянд хөөмийлөх боломжтой болжээ.
Тува хөөмий бол монгол хөөмийг бодоход шингэн, хүч султай, тэр болгон ая дан
оруулж болдоггүй.
Тува хөөмийн төрөл
 Хархираа,
 Хөөмий,
 Сыгыт,
 Эзегилээр,
 Борбаннадыр зэрэг хөөмийн үндсэн 5-н хэлбэр байдаг.
Мөн хөөмийний думчуктар /шинэ/, хоректээр /цээжнээсээ дуулах/, хову
каргыыраазы /талын хархираа/ зэрэг хэд хэдэн төрөл байдаг ажээ.Хархираа
гэсэн нэр томъёо нь хархирах буюу хяхтнах дуутай төстэй дуу авиаг илтгэж
байгаа юм. Тухайлбал орчин цагийн Тува хэлэнд шуугих /хүүхдийн будаа
буцлах дуу/, хяхтнах гэсэн авиаг дууриасан утгыг илэрхийлдэг каргырар үйл үг
байдаг.
“Хөөмий” гэсэн нэр томъёог янз бүрээр тайлбарладаг.
Сыгыт нэр томъёо нь гаслан уйлах гэсэн утгатай юм. Тувагийн сыгыт хөөмий
нь гашуудлын дэг жаягтай холбоотой мэт санагдаж байгаа ч, үүнийг шинжлэх
ухааны үндэстэй судлах хэрэгтэй юм.
Хөөмийн нөгөө хэлбэр эзенгилээр дөрөө буюу эзенги гэсэн үгнээс үүссэн. Энэ
хөөмий нь хөгжмийн онцлог, үндсэн санааг маш сайн илтгэдэг.
Мориор давхих үед эмээлд тохсон мөнгөн хазаар дөрөөтэй харшилдаж,
тодорхой хэмнэлтэй дуу авиа гаргадаг байна. Ийм дуу авиа гаргахын тулд
морьтон эмээлдээ тодорхой байдлаар сууж, морио жороолуулах хэрэгтэй юм.
Эзенгилээр хөөмий энэ дуу авиаг дууриалгаж дуугарахаас үүсчээ.

11. Борбаннадыг хөөмий нь бөөрөнхий зүйл өнхөрүүлэх гэсэн Тува хэлний
“борбаннат” үйл үгээс үүссэн. Энэ нь хэмнэл бүхий хөөмий юм.
Ардын хөгжим, яруу найргийг хадгалдаг учраас хөөмийчөд болон туйл хайлдаг
хүмүүс нийгмийн аль ч давхаргад хүндтэй хүмүүсийн тоонд ордог байсан юм.
Хөөмийг хөгжмийн чавхадаст зэмсгийн хамт хөөмийлөх боломжтой. Олон ОХУ-
ын Тувагийн нийслэл Кызылд олон улсын “Төв Азийн хөөмий” наадам болдог.
Энэ наадамд Япон, АНУ, Хятад, Монгол, Итали, Финлянд улс болон оросын
зургаан бүсийн 211 хамтлаг оролцдог хэмээн Тувагийн ерөнхийлөгчийн
хэвлэлийн алба мэдээлжээ. Шилдэг хөөмийчдөө тус улс “Тувагийн ардын
хөөмийч” цол олгодог болж 23 хүнд энэ цолоо олгосон. Тувагийн хөөмийчдийн
“Алаш”, “Хун хуурт” , “Тува” хамтлаг Америк, Европ, Ази, Африкийн орнуудаар
тоглож нэрд гараад байгаа юм.