Үлэмжийн чанар

1. Говийн V-р ноён хутагт Данзанравжаа нь Дорноговь
аймгийн рг н сумын нутаг Дэнгийн худгийн хойноӨ ө
“Шувуун Шанд” хэмээх газар 1803 онд мэндэлжээ.
Билгийн з н мэдрэх й болоод т гс гэгээрэл заяагдмалө ү ө
т рс н Равжаагийн эцэг лзийт гээг й ядуу нэгэнө ө Ө ү ү
байсан б г д амь зуухын эрхэнд айлаас айл дамжинө өө
дулдуй барин дуулж хуурдаж явдаг байв.
Эх Мажигханд нь хутагтыг т р лээд нялх балчирө үү
ахуйд нь таалал болж, Равжаа эцгээ даган хээр х дө өө
хоноглон явсаар долоон насандаа:
лэн гараад бороо орохын цагтҮү
дэн гэмээ хоймор юуны ялгаа вэ?Үү
йл байгаад хэхийн цагтҮ ү
Х гшин гэмээн залуу юуны ялгаа вэ?ө
хэмээн ш лэглэсэн “Хурмаст тэнгэр” г н ухааны дуугааү ү
ая гийн хамт зохион дуулж, жир бус болохоо т мэнү ү
олноо харуулж говийн догшин ноён хутагтын V – р д рдү
тодорч, хутагтаар рг мжл гдс н гэдэг.ө ө ө ө
Говийн догшин
ноён хутагт,
дорнын соён
гэгээр лэгчүү
Данзанравжаа

2. Д. Равжаа бол багаас тодорсон гоц авьяас сод
билэгтэй, өндөр боловсролтой, олон талын өргөн
мэдлэгтэй, монгол, төвд хэлийг тэгш мэддэг,
монголын аман ба бичгийн зохиолын өв
уламжлалыг сайн эзэмшин хөгжүүлснээс гадна,
төвд энэтхэгийн уран зохиол, яруу найргийн
онол, дүрслэх өнгө аяс, хүний дүр зураг,
сэтгэлийн хөдөлгөөнийг гүн ухааны үндэстэйгээр
хэрхэн нарийн дүрсэлж ирсэн зэргээс суралцаж,
түүнийг өөрийн үндэсний өвөрмөц байдалд
зохицуулан бүтээлчээр хэрэгжүүлсэн зохиолч
байжээ.

3. Данзанравжаагийн уран бүтээл одоогоор
мэдэгдэж байгаа 100 гаруй дуу /үүнээс
нэлээд хэсэг нь уртын дуу/, яруу найраг 300
гаруй /үүний 150 орчим нь төвд хэл дээр/,
гүн ухааны бүтэн боть, 10 дэвтэр жүжгийн
зохиол, шашны зан үйлийн олон арван
бүтээл, олон арван уран зургууд бүтээсэн
Монголын их соён гэгээрүүлэгч, гүн
ухаантан, яруу найрагч, театрын урлагийн
анхдагч хүн юм.

4. Ноён хутагт Данзанравжаагийн
найруулан тавьсан монголын хамгийн урт
жүжиг бол “Саран хөхөө” жүжиг юм. Энэ
жүжгийг бүтэн нэг сар үздэг байсан ба
“Саран хөхөө” шувууны туужийг 1833 оны
Могой жилд Толгот уулын сүм дээр дуулуулж
олонд анх хүргэж байжээ.

5. Данзанравжаа нь 1820 оноос эхлэн
Хамрын хийд, Чойлонгийн хийд, Бүрдэний
хийд зэргийг байгуулан 1840-өөд оноос
Улаан сахиусны хийд, Цагаан толгойн
хийд, Дэмчигийн хийд зэргийг үндэслэн
барьж, “Намтар дуулах дацан” хэмээх
театр, Номын сан, “Хүүхдийн дацан”
нэртэй сургууль, “Гиваадин Равжаалин”
нэртэй үзмэрийн сүм санаачлан барьжээ.

6. • Хутагтын амьдарч байсан 19-р зуунд Буддын
нийгэм тэр аяараа б сг й х нийг дорд зэжү ү ү ү
байлаа. Ээжээс т рс н м ртл ээжийнхээө ө ө өө
рл шигл х энэлийг хутагт с рг лэнө үү ө ө ө үү
номлож эхэлсэн. Тэрбээр нийгмийг рчильеөө
гэвээс эм х нийг р т вшинд тавихү өө ө
учиртайг номлоод, б сг йч дийн дацанү ү үү
байгуулж боловсрол олгодог байв.
Эх
х нү
• Утга уянгын бэлгэдэл хэмээн хун шувууг
уран б тээл туурвих онгодоо болгодог байв.ү
Хун
шувуу
• Тамган дээрээ хилэнцэт хорхойг сийлсэн хутагт
маань орчлон ерт нц дээр байдаг амьтадө
рийг хамгаалах ш д соёо, эвэр туурайтайөө өө ү
байдаг бол хилэнцэт хорхой с лээрээ рийгүү өө өө
ег тгэдэг нь шударгын шинж хэмээн здэгүү ү
байжээ.
Хилэнцэт
хорхой
Хутагтын эрхэмлэдэг гурван з йлү

7. Хувилгаан чанараас иш татахад:
 1835 онд их хэмжээний с рэг царцаа Шарчайн Майдарынү
газар тариаланг с йтгэх ед ядуу ганц эмгэний тарианыү ү
талбайд Равжаа архи адислан цацсанаар гагц тэр газар
царцаанд рт г й лдсэн гэдэг.ө өө ү ү
 Равжааг 5 настай байхад ганц х рэн морийг нь чоно идэжү
гахай явган болгохуйд Дулдуйт ажаа нь чоныг алахаар буу аван
отоход Равжаа :
“Энэ чоно ажаагийн минь гарт рт лг й насад жаргахө ө ү
болтугай” хэмээн сэтгэл сгэснээр чоно аврагдаж байжээ.үү
 Хэрлэн голын урд х в г р нутагладаг ядуу залуу Зулындө өө өө
Равжаа очиж жасааг нь уншиж хоноглоод гл нь явахдаа “Нарө өө
ургах з гт Зул чиний буян хишиг таарна ” гэжээ. Дараа нь Зулү
нар ургах з гээс хонгор з смийн рээ байдас олж тэр удмаасү ү ү
олон зуун мянган хонгор з смийн адуу ржин сч “Зул баян” гэжү ү ө
алдаршсан б г д одоогийн Хэнтий аймгийн Дархан суманд ажө өө
т рж байжээ.ө

8. Хамарын хийд
 Монголын хамгийн онцлогт сайн
шинжит арга билгийн зааг дээрх
газар бол в рбаясгалантӨ ө
хамарын хийд. Ямарч йл эр эмү
буюу арга билгийн зааг дээр
байж дэлгэрдэг жамтай. Хамарын
хийд нь урагш т рсэн вч мэтү ө үү
газар байрлаж, хойд тал нь улаан
догшин тагжир бол урагшаа говь
болж задгайрдаг. Энэ 2 газрын
зааг дээр с м хийд барина гэдэгү
бурхны ном номлол т дийг й б хө ү ү
йл дэлгэрэхийн оньст оронү
болно.

13. Уран б тээлийн товчоонү
 лэмжийн чанарҮ
 Хурмаст тэнгэр
 Ичиг ичиг
 Т вшин сайханө
 Сэргэлэн зант цагаан
 Бардам сэргэлэг бор
 Ар врийн гурван хайлаасө
 Бяцхан х в ндээ зориулсан сургаалө үү
 Аврал гурван чухаг
 Сэтгэлийг амраагч
 Хавар цагийн зугаа
 Доогийн судар
 Т рж сг с н г р с ээжө ө ө ө ө өө
 Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувууны лгэрү
 Гурамсан с лжээ сургаалү
 “Саран х х ” ж жигө өө ү
 Д рв н улирал гэх мэт 400 гаруй зохиол б тээл буй.ө ө ү

14. Ичиг ичиг
Аяа бас, буян хураасанг й насажсан х гшид ичигү ө
Аяа бас, сэтгэлээ зассанг й гангалагч залуус ичигү
Аяа бас, номыг сэтгэлтэйгээ нийл лсэнг й мэргэд ичигүү ү
Аяа бас, албатаа алаглагч ноёд ичиг
Аяа бас, аавыгаа рг хг й эрийг рг гч охид ичигө ө ү ө ө
Аяа бас, т рийг цуугиулагч т шмэд ичигө ү
Аяа бас, номыг л суран элдвийг сурагч банди нар ичигү
Аяа бас, бясалгалыг пад хэмээн бархирагч ег зэр нар ичигү
Аяа бас, д р хийдэд суугаад ш н айл хэсэгч хуврагууд ичигө ө ө ө
Аяа, бас тустай сэтгэлийг бодохг й, рт г бодогч эмч нар ичигү ө ө
Аяа, бас рийн гэмийг зэхг й, бусдын гэмийг гаргагч хэрс чид ичигөө ү ү үү
Аяа бас ил с жиглээд далдуур идэгч шавь нар ичигү
Аяа бас, энэ гэм д надад буй бол олны дундаас би ганцаар ичигүү
Аяа бас, хэрэв бусад их бага буй бол хэн ч болов тэр ичиг ичиг
Аргаа б барагтун,үү
Аай, х рхийн д минь ээөө үү

15.  Аяа бас, буян хураасанг й насажсан х гшид ичигү ө
Аяа бас, сэтгэлээ зассанг й гангалагч залуус ичигү
Аяа бас, номыг сэтгэлтэйгээ нийл лсэнг й мэргэд ичигүү ү
Гайхам завшаан олдошг й боломжийгү
Гавьяа болгож буян хураалг йү
Гавихг й адгуус ч чадчих зугаагаарү
Ганирч мэнэрч барах нь хайран.
 Аяа бас, албатаа алаглагч ноёд ичиг
Аяа бас, аавыгаа рг хг й эрийг рг гч охид ичигө ө ү ө ө
Аяа бас, т рийг цуугиулагч т шмэд ичигө ү

16. Аяа бас, номыг л суран элдвийг сурагч банди нар ичигү
Аяа бас, бясалгалыг пад хэмээн бархирагч ег зэр нар ичигү
Аяа бас, д р хийдэд суугаад ш н айл хэсэгч хуврагууд ичигө ө ө ө
Х ссэн б хэнр тэм лжү ү үү үү
Хийрхэж явсан сэтгэлийг
Эрмэг жолооч заанаа сургадаг шиг
Эрхэндээ оруулж сэнхр лж болмой.үү
 Ег зэр- дамжаа барьж, ном хаялцан, цол горилж буй лам.ү
 Ном хаялцахдаа Пад хэмээн хашгирдаг. Аливаа юмны м н чанарыг ухаж мэдэхг й с р бадруулахыгө ү ү
ичиглэсэн.
Аяа, бас тустай сэтгэлийг бодохг й, рт г бодогч эмч нар ичигү ө ө
Аяа, бас рийн гэмийг зэхг й, бусдын гэмийг гаргагч хэрс чид ичигөө ү ү үү
Аяа бас ил с жиглээд далдуур идэгч шавь нар ичигү

17. Гурамсан с лжээ сургаалү
с хийн цагт санууштай ньӨ ө
Бишрэл, хичээл, сэтгэл гурав
дл хийн тулд нягтлууштай ньӨө ө
Сургааль, нэн, лгэр гуравү ү
Ачлахын дээдээр ачлууштай нь
Ээж, аав, эх орон гурав
Асрахын дээдээр асрууштай нь
тг с, нялхас, хань гуравӨ ө
Ялахын т р нд ялууштай ньү үү
Бие, хэл, сэтгэл гурав
Яруу т гс сурууштай ньө
Яриа, дуу, х гжим гуравө
Эгшин б рийд цэгн штэй ньү үү
Бие, хэл, сэтгэл гурав
Эгнэгт тордож явууштай нь
Билэг, ухаан, чадал гурав
Бадарч дээшлэхийн ндэс ньү
Сэрэх, санах, тэм лэх гурав.үү
Баларч дордохын тэмдэг нь
Унтах, мартах, тэрслэх гурав
Ажиллах цагийн хэмнэл нь
гл , д р, орой гуравӨ өө ө ө
Амьдрах цагийн хэмжээ нь
Балчир, идэр, т л гуравө ө
М чид хоосны жишээ ньө
нг , м нг зэрэглээ гуравӨ ө ө ө
М нх бусын дохио ньө
тл х, элэх, буурах гуравӨ ө
Ажил б тээхийн эрэмбэ ньү
Мэдлэг, чадвар, дадал гурав
Аливаа шинжээс эрхэм нь
Мэргэн, т ргэн, даамай гуравү
Тэтгэх горимын эх нь
Наран, саран, хайр гурав
Тэжээх шимийн ндэс ньү
Гал, ус, газар гурав
йл б хнээс эрхэм ньҮ ү
Бодох, туурвих, дэмжих гурав
нэн б хний туйл ньҮ ү
Т р х, орших, хэх гуравө ө ү

18. “Равжаа дуу ш лгийг зохиохдоо, аль тохиолдохү
уран гийг холбож, аль тохиолдох уран утгыг хэлхэжү
бичсэн бус, г н ухааны онол ндэслэлтэй, нарийнү ү
зохиомжтой бичсэн” гэж г лээд “Дандины Зохистө үү
аялгууны толийг” тавдугаар далай лам тайлбарлан
бичихдээ “Х слийн таван эрдэм, тухайлбал: д рс, дуу,ү ү
нэр, амт, х рэлцэх й тавыг тус б р гийн чимэгү ү ү ү ү
болгон магтаж болно гэсэн байна. Тавдугаар ноён
хутагт энэх уран зохиолын онолтой зохицууланүү
х слийн таван эрдмээр жишээ болгон гоо б сг йгү ү ү
магтаж “ лэмжийн чанарҮ ” гэдэг гайхамшигт ш лэг,ү
дуугаа зохиосон байна” гэж тэмдэглэжээ.

19. лэмжийн чанарҮ

20. "Хүслийн
"таван эрдэм
буюу ,дүрс
, ,дуу үнэр
,амтлах
хүрэлцэхийн
эрдмүүдийг
төлөөлүүлсэн
,толь бива
, ,хөгжим хүж
тэнгэрийн
зоог буюу
,жимс хадаг
хэмээх таван
тахилаар
бэлгэдэн

21. Үлэмжийн чанар төгөлдөр
Өнгө тунамал толь шиг
Үзэсгэлэнтэй царайгий тань
Үзвэл лагшин төгс маань
Үнэхээр сэтгэлийг булаанам зээ.
Д.Равжаа “ лэмжийн чанар”Ү
Үзэсгэлэнт дүрс

22. Хөшүүн сэтгэлийг уяруулагч
Хөхөө шувууны эгшиг шиг
Хөөрхөн эелдэг үг чинь
Хүүрнэн суухад урамтай
Хөөрхөн аальт мину зээ.
Яруу сайхан дуу

23. Учирмагц сэнгэнэсэн
Уран гол шиг бие чинь
Угаас хамт бүтсэн
Улаан занданы үнэр шиг
.Улмаар сэтгэлийг хөдөлгөнө зээ
Анхилам нэрү

24. Бадмын дундаас дэвэрсэн
Балын амт адил
Баясгалант ааль чинь
Бахдаж ханашгүй
Баярыг улам арвитгана зээ .
Бал бурмын амттай

25. Хүний энэ насанд
Хүссэн хэргээ бүтээгээд
Хүсэлт тэнгэрийн эдлэл мэт
Хөлгүй жаргалангийн далайд
Хөвж хамт жаргая
Уян з л н биеөө ө

26. “Үлэмжийн чанар” дууг чин сэтгэлээсээ нэг
удаа дуулахад 1000 ногоон дарь эх уншсантай
тэнцэнэ.. Эмэгтэй хунийг шунал тачаалын бус
билгийн нүдээр харах аваас хүслийн таван
эрдэм нь төгс төгөлдөр гоо үзэгдэх ажээ. Энэ
дуу бурханд тахил болдог, тэр нь дүрс, дуу,
унэр, амт, хурэлцэхуй зэрэг хүслийн таван
эрдмийг өргөж өгдөг юм" гэжээ.

27. Анхаарал тавьсанд баярлалаа.