Recommended
More Related Content
What's hot
What's hot (20)
Viewers also liked
Viewers also liked (20)
Similar to Σπήλαια - Γεωλογία
Similar to Σπήλαια - Γεωλογία (20)
More from Peter Tzagarakis
More from Peter Tzagarakis (20)
Recently uploaded
Recently uploaded (20)
Σπήλαια - Γεωλογία
- 1. Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης των μαθητών της Α’ Τάξης του 53ου Γενικού Λυκείου Αθηνών για το σχολικό έτος 2014-15 με τίτλο: «Σπήλαια – Η αγκαλιά της Γης» ΘΕΜΑ: Η Γεωλογία των Σπηλαίων Εργασία των παρακάτω μαθητών και μαθητριών της Α’ Τάξης: Βασιλοπούλου Πηνελόπη Γόγολου Ουρανία Δαμιανάκου Άλκηστις Κρεμέζη Ευαγγελία Ποπέσκου Σεμπάστιαν Αθήνα 2015
- 3. Καρστικοποίηση Ο ασβεστόλιθος γίνεται διαλυτός όταν έχει διαλυθεί στο νερό με διοξείδιο του άνθρακα. Το διοξείδιο του άνθρακα υπάρχει στην ατμόσφαιρα και στο έδαφος. Έτσι το νερό διαλύει το αδιάλυτο ανθρακικό ασβέστιο και διευρύνει τις ρωγμές του πετρώματος. Σε μερικές περιπτώσεις διαλύεται μόνο ο ασβεστόλιθος. Αποτέλεσμα όλο αυτού είναι η δημιουργία εκτεταμένου μήκους υπόγειων κοιλοτήτων. Μικρό μέρος της τεράστιας διαδρομής του σπηλαίου «Μαμούθ» (Mammoth Cave) στο Κεντάκι των ΗΠΑ. Το συγκεκριμένο σπήλαιο είναι το μεγαλύτερο εξερευνημένο στον κόσμο ως σήμερα με συνολικό μήκος 651 χλμ, ρεκόρ που συνεχώς μεγαλώνει αφού κάθε χρόνο ανακαλύπτονται νέοι διάδρομοι πολλοί από τους οποίους καθίστανται επισκέψιμοι.
- 5. Τύποι Σπηλαίων Οι τύποι στους οποίους ταξινομούνται τα σπήλαια είναι οι παρακάτω: Α. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Ανάλογα με τη μορφολογία τους κατατάσσονται στις εξής κατηγορίες: 1.Βαραθρώδη σπήλαια: Τεκτονική προέλευση ή δημιουργία στη ζώνη κάθετης μετακίνησης του νερού. 2.Οριζόντια σπήλαια: Δημιουργία στη ζώνη οριζόντιας μετακίνησης του νερού ή μεταξύ πετρωμάτων. 3.Δολίνες: Είναι καρστικά, ανοιχτά επάνω και το άνοιγμα τους είναι μεγαλύτερο από το βάθος. Εντυπωσιακή φωτογραφία δολίνης στις ΗΠΑ.
- 6. Β. ΤΡΟΠΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ Για να δημιουργηθεί ένα σπήλαιο οι αιτίες και οι συνθήκες μπορεί να είναι αρκετά διαφορετικές, είναι όμως κάποια από τις ακόλουθες: 1. Σπήλαια τεκτονικής προέλευσης: Το νερό εισχωρεί σε ρωγμές του πετρώματος, διαπλατύνει το σπήλαιο, το μεγαλώνει και είναι συνήθως κάθετο. 2. Σπήλαια μαγματικής (πυρογενούς) προέλευσης : Το μάγμα παγώνει , στερεοποιείται και εκπέμπει αέρια που δημιουργούν μικρά κυκλικά έγκοιλα. 3. Σπήλαια μηχανικής διάβρωσης : Το νερό διαβρώνει στρώματα πετρώματος και δημιουργεί μικρά έγκοιλα. 4. Σπήλαια Αιολικής Διάβρωσης : Ο άνεμος διαβρώνει στρώματα πετρώματος και δημιουργεί μικρά έγκοιλα. Σπήλαιο μαγματικής προέλευσης στη Χαβάη.
- 7. 5. Σπήλαια που δημιουργήθηκαν από κατολισθήσεις : Εξαιτίας των σεισμών μεγάλοι βράχοι πέφτουν ο ένας πάνω στον άλλον και αφήνουν μεταξύ τους κενά. 6. Σπήλαια σε πάγους: Στους παγετώνες δημιουργούνται έγκοιλα σταθερών διαστάσεων , συνήθως κοντά σε θέρμες πηγές. 7. Καρστικά Σπήλαια : Χημική διάλυση ασβεστόλιθου από το νερό που έχει διοξείδιο του άνθρακα. 8. Σπήλαια σε τραβερτίνη: Το σπήλαιο δημιουργείται ταυτόχρονα με το πέτρωμα που το περιβάλλει ( τραβερτίνη). 9. Τεχνητά Σπήλαια : Ορυχεία , λατομεία, κατακόμβες κλπ. Σπήλαιο σε παγετώνα της Παταγονίας στην Αργεντινή, κοντά στον ανταρκτικό κύκλο.
- 8. Γ. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΣΗ Αναφορικά με τη θέση των σπηλαίων διακρίνουμε τρεις κατηγορίες οι οποίες εκπροσωπούνται με πολλά παραδείγματα η καθεμία σε όλον τον κόσμο και στην Ελλάδα: 1. Χερσαία Σπήλαια : Βρίσκονται στην ενδοχώρα. 2. Παράλια Σπήλαια : Βρίσκονται κατά μήκος της ακτογραμμής. 3. Υποθαλάσσια Σπήλαια : Βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Παράλιο σπήλαιο.
- 9. Δημιουργία διαφόρων μορφών διακόσμου ενός σπηλαίου Σταλαγμιτικός Διάκοσμος – Σπηλαιοθέματα Δεύτερη φάση δημιουργίας είναι ο σχηματισμός του σταλαγμιτικού διακόσμου. Το νερό διαλύει τον ασβεστόλιθο και συνεχίζοντας φτάνει στην οροφή του θόλου και πέφτει με μορφή σταγόνων ή κυλάει στα τοιχώματα. Κάτι άλλο που μπορεί να επηρεάσει τη δημιουργία των σπηλαιοθεμάτων είναι: Α) Το διαλυμένο διοξείδιο του άνθρακα. Β) Η θερμοκρασία. Γ) Η πίεση. Δ) Η ταχύτητα κίνησης του αέρα.
- 10. Οι πιο συνήθεις μορφές των σπηλαιοθεμάτων είναι οι παρακάτω: 1. Σταλακτίτες και Σταλαγμίτες: Το νερό, περνώντας από τις ρωγμές διαταράσσει τη χημική ισορροπία και αφήνει ίζημα ανθρακικού ασβεστίου. Το ανθρακικό ασβέστιο παίρνει μορφή ασβεστίτη και αραγωνίτη. Κρέμεται από την οροφή, αυξάνεται το βάρος και οι σταγόνες πέφτουν στο δάπεδο. Σταγόνες νερού όπως εξέρχονται από σταλακτίτη.
- 11. Αυτό συνεχίζεται για αιώνες ή για χιλιετίες και έτσι σχηματίζει σταλακτίτες στην οροφή ή σταλαγμίτες στο δάπεδο. Αυτό συνήθως δημιουργεί μερικά χιλιοστά το χρόνο. Οι σταλαγμίτες βέβαια διαφέρουν σε σχήμα από τους σταλακτίτες και συνήθως είναι πιο ογκώδεις. Είναι όμως και οι δυο πάντα εντυπωσιακοί και αποτελούν τον πιο χαρακτηριστικό και κοινό σπηλαιοδιάκοσμο. Σταλακτίτες και σταλαγμίτες στο μαγευτικό σπήλαιο Βλυχάδα Διρού στη Μάνη.
- 12. 2. Κοραλλιοειδείς μορφές: Κονδυλοειδείς, βοτρυοειδείς, σφαιρικές ή περίπλοκες δαντελοειδείς συγκεντρώσεις που θυμίζουν κοράλλια. Μπορεί να είναι μεγέθους μερικών χιλιοστών ή εκατοστών. Οι σχηματισμοί τους είναι πολλοί και σχετίζονται με ένα λεπτό στρώμα νερό και αποθέτει ανθρακικό υλικό. Τα λεγόμενα κοράλλια των σπηλαίων
- 14. 4. Ροόλιθοι: Οι ροόλιθοι μοιάζουν με μικρούς καταρράκτες νερού που έχουν παγώσει στο χρόνο. Οφείλονται στη ροή λεπτού στρώματος νερού σε μεγάλες επιφάνειες του σπηλαίου. Σε συνδυασμό με τις αυξομειώσεις του νερού δημιουργείται ένα σύνολο λίθινων καταρρακτών. Ο σχηματισμός που ονομάζεται «καταρράκτης των σπηλαίων» ή ροόλιθος.
- 15. 5. Φράγματα-Γκούρ: Τα γκουρ είναι δαντελοειδή κατακόρυφα τοιχώματα. Το μέγεθος και η ανάπτυξή τους ποικίλει και φτάνει τα αρκετά μέτρα. Γνωστό και εντυπωσιακό γκουρ είναι του Σπηλαίου των Λιμνών στα Καστριά Καλαβρύτων. Μορφή σπηλαιοδιακόσμου που ονομάζεται «γκουρ».
- 16. 6. Ασπιδοειδείς μορφές: Είναι δισκοειδείς σχηματισμοί που φτάνουν σε δυο-τρία μέτρα μήκος. Σχηματίζονται κατά μήκος διαρρήξεων σταλαγμιτικών στηλών. Οι σταγονοροή στις άκρες τους δημιουργεί άλλες χαρακτηριστικές μορφές διακοσμώντας το σύνολο. Ασπιδοειδής μορφή σπηλαιοδιακόσμου.
- 17. 7. Ελικτίτες: Είναι λεπτές μορφές που έχουν μια κεντρική οπή από την οποία τροφοδοτεί η άκρη τους με νερό. Έτσι, η ανάπτυξή τους δεν υπακούει στους νόμους της φύσεως. Η δημιουργία τους φαίνεται να οφείλεται σε πολύ λεπτούς αγωγούς σε συνδυασμό με το εξερχόμενο νερό. Εντυπωσιακοί ελικτίτες.
- 18. 8. Γάλα των σπηλαίων: Το όνομά του οφείλεται στους θεραπευτικούς λόγους για τους οποίους χρησιμοποιείτο στο παρελθόν. Είναι λευκωπός, μαλακός και εύπλαστος σχηματισμός που δημιουργεί επιφανειακές επιστρώσεις. Οι σχηματισμοί τους οφείλονται σε μικροοργανισμούς ή στη διάβρωση σπηλαίων ή στην απόθεση μικροσκοπικών κρυστάλλων ανθρακικού υλικού. Μορφή σπηλαιοδιακόσμου που ονομάζεται «γάλα των σπηλαίων».
- 19. Οι κλαστικές αποθέσεις των σπηλαίων Πέρα από τα σπηλαιοθέματα μέσα στα σπήλαια συγκεντρώνονται τα κλαστικά ιζήματα μέσα από τα οποία αντλούμε σημαντικά στοιχεία της ιστορίας του σπηλαίου. Μερικά από αυτά προέρχονται από το εσωτερικό του σπηλαίου και οφείλονται σε χημική και μηχανική διάβρωση. Αποτέλεσμα αυτού είναι η συσσώρευση ογκολίθων και χαλικιών. Τμήματα της οροφής πέφτουν εξαιτίας σεισμών. Κάποια άλλα προέρχονται από τον εξωτερικό χώρο και παρασύρουν στο εσωτερικό από το νερό του αέρα κλπ. Αυτά συμβάλλουν στο φράξιμο των διαδρόμων και των εξόδων του σπηλαίου. Τότε νέοι διάδρομοι και θάλαμοι δημιουργούνται εάν το νερό δεν μπορεί να βρει διέξοδο. Ταυτόχρονα υπολείμματα ανθρώπινης, ζωικής ή φυτικής προέλευσης εγκλείονται μέσα σε αυτά. Τα υπολείμματα αυτά μπορεί να είναι οστά, ξύλο, τροφή, φυτά και σπόροι. Αυτή η διαδικασία έχει ως αποτέλεσμα τα στρώματα των αποθέσεων να περιέχουν υλικό διαφορετικών χρονικών περιόδων. Ακόμη και αποτυπώματα ανθρώπων έχουν εγκλειστεί στα ιζήματα και αυτά τα υλικά παίρνουμε στοιχεία για την εξέλιξη της ιστορίας, της πανίδας, της χλωρίδας και του κλίματος. Τα λεγόμενα «διαμάντια των σπηλαίων» είναι μια από τις σπάνιες μορφές σπηλαιοδιακόσμου.
- 20. Σπήλαια που παρουσιάζουν μεγάλο γεωλογικό ενδιαφέρον Έχοντας υπόψη τα παραπάνω για τη δημιουργία και τη μορφή των σπηλαίων μπορούμε να αναφερθούμε σε μερικά από τα σημαντικότερα σπήλαια της χώρας μας, τα περισσότερα εκ των οποίων είναι επισκέψιμα στο ευρύ κοινό μετά από χρόνια ερευνών από ειδικούς επιστήμονες (γεωλόγους, παλαιοντολόγους, παλαιοβοτανολόγους, ανθρωπολόγους, βιολόγους, αρχαιολόγους κ.α.) και αποτελούν πλέον χώρους μοναδικού φυσικού κάλλους. Εντυπωσιακός συνδυασμός σταλακτιτών και σταλαγμιτών σε λιμναίο σπήλαιο.
- 21. Σπήλαιο Ανεμότρυπα Πραμάντων Η εξερεύνηση του Σπηλαίου Ανεμότρυπα στα Πράμαντα Ιωαννίνων ξεκινάει στο έτος 1960. Το σπήλαιο έχει τρία επίπεδα. Ο ποταμός που φαίνεται στο τέλος του τουριστικού μονοπατιού, δημιουργεί ένα καταρράκτη 2 μέτρων, λίγο χαμηλότερα από το μονοπάτι. Το νερό του εμφανίζεται ξανά σε πηγή που βρίσκεται στην χαράδρα, 25 μέτρα κάτω από την είσοδο της σπηλιάς. Το αξιοποιημένο τμήμα έχει μήκος 250 μ. Κάτω από πανέμορφα χρωματισμένους σταλαγμίτες έχουν σχηματιστεί τρεις λιμνούλες σε αποχρώσεις του γκρι, ροζ και άσπρου. Σπηλαιοδιάκοσμος στην Ανεμότρυπα Πραμάντων.
- 22. Αμέσως μετά την είσοδο του σπηλαίου ο διάδρομος οδηγεί στον Πρώτο Θάλαμο μήκους 17 μ. διακοσμημένος με όμορφους παραπετασματοειδείς σταλακτίτες που φτάνουν ως το δάπεδο. Αριστερά διανοίγεται ο Θάλαμος του Ποταμού.Η σκάλα οδηγεί από τον καταστόλιστο στενό διάδρομο στην Μεγάλη Σάλα με ύφος 6 μ. και διάκοσμο από σχηματισμούς λαμπάδων, τον Καταρράχτη και την Γκρίζα Λιμνούλα. Η διπλή σκάλα στη συνέχεια οδηγεί στο Θάλαμο της Λευκής Λιμνούλας, πίσω από σειρά σταλαγμιτών. Ακολουθούν τα 52 μ. του Διαδρόμου του Πλούτου με τον πιο εντυπωσιακό πολύχρωμο στολισμό. Νυχτερίδα κοιμάται κρεμασμένη σε έναν από τους αμέτρητους σταλακτίτες του σπηλαίου της Ανεμότρυπας.
- 23. Ο διάδρομος οδηγεί στο Θάλαμο της Κόκκινης Λίμνης. Κλιμακωτές λιθωματικές λεκάνες δέχονται τα τρεχούμενα νερά της λίμνης που μαζί με λεπτότατα σε σύνθεση σταλακτιτικά στολίδια, δημιουργούν ένα μοναδικό θέαμα. Στη συνέχεια διανοίγεται κατηφορικός διάδρομος, που χωρίζεται στα δυο από τεράστιο ογκόλιθο. Αριστερά του μια ακόμη θαυμάσια λιμνούλα. Δεξιά το δάπεδο καλύπτεται από ροόμορφα λιθώματα, που πάνω τους κυλούν τα λίγα νερά της Κόκκινης Λίμνης. Καταλήγουν στο τελευταίο, πολύ κατηφορικό, προσιτό τμήμα του σπηλαίου. Ο θάλαμος της Κόκκινης Λίμνης στην Ανεμότρυπα Πραμάντων.
- 24. Σπήλαιο Δρογκαράτης Το σπήλαιο Δρογκαράτης βρίσκεται στο χωριό Χαλιωτάτα, σε απόσταση 3χλμ από την Σάμη. Είναι ένα από τα μεγαλύτερα και ομορφότερα φυσικά αξιοθέατα της Κεφαλονιάς. Βρίσκεται κοντά στην λίμνη της Μελισσάνης και είναι ένα σπάνιο γεωλογικό φαινόμενο. Ανακαλύφθηκε πριν από περίπου 300 χρόνια, όταν κατέπεσε ένα τμήμα του, λόγω ισχυρού σεισμού, και έτσι δημιουργήθηκε η τωρινή είσοδος. Η κοινότητα των Χαλιωτάτων ανέλαβε να αξιοποιήσει το σπήλαιο, υπό την επίβλεψη της σπηλαιολόγου Άννας Πετροχείλου. Το σπήλαιο Δρογκαράτης στην Κεφαλονιά.
- 25. Η Δρογκαράτη χρονολογείται άνω των 100 εκατομμυρίων χρόνων και είναι από τα παλαιότερα σπήλαια στην Ελλάδα. Έχει ύψος 120 μ., βάθος περίπου 95 μ., μέση θερμοκρασία 18 βαθμούς κελσίου και υγρασία 90%. Οι σπηλαιολόγοι έχουν διαπιστώσει ότι το σπήλαιο έχει προέκταση, η οποία όμως δεν είναι προσβάσιμη, αλλά πιθανόν να επικοινωνεί με άλλα σπήλαια της περιοχής. Το εσωτερικό του σπηλαίου είναι πλούσιο σε σταλακτίτες, σταλαγμίτες αλλά και μικρές λιμνούλες που εντυπωσιάζουν τους επισκέπτες. Ένας σταλακτίτης μεγαλώνει περίπου κατά 1 εκατοστό κάθε 100 χρόνια. Εξαιτίας των σεισμών αλλά και της ανθρώπινης παρουσίας αρκετοί σταλακτίτες είναι κομμένοι. Το σπήλαιο Δρογκαράτης στην Κεφαλονιά.
- 26. Σπήλαιο Δόξα Μαράθου Το σπήλαιο Δόξα βρίσκεται σε υψόμετρο 463m, στη θέση Κακά Πηλά κοντά στο Μάραθος, 20km δυτικά του Ηρακλείου. Είναι ένα μικρό αλλά γνωστό σπήλαιο, το οποίο έχει πάρα πολύ εντυπωσιακό σπηλαιοδιάκοσμο διαφόρων χρωμάτων και μορφών. Το σπήλαιο έχει μήκος μόλις 50m και συνολικό μήκος διαδρομών 100m. Η είσοδος, η οποία έχει υποστεί και τεχνητή διαμόρφωση, έχει ύψος 1.5m και πλάτος 2m. Το σπήλαιο είναι πολύ παλιό και διαβρωμένο, ωστόσο παραμένει πολύ εντυπωσιακό. Από την είσοδο ξεκινάει ένας κατηφορικός διάδρομος, που διευρύνεται κατά πλάτος σταδιακά. Ο διάδρομος αυτός οδηγεί σε τέσσερις αίθουσες. Το σπήλαιο Δόξα Μαράθου στο νομό Ηρακλείου Κρήτης. Το σπήλαιο είναι ¨ζωντανό¨ και συνεχίζει να σχηματίζει διάκοσμο. Αν και αρκετά ταλαιπωρημένος από την ανθρώπινη παρουσία στο σπήλαιο, ο διάκοσμος είναι ογκώδης και μεγαλοπρεπής. Βρίσκεται κυρίως συγκεντρωμένος στην τελευταία αίθουσα, με κύρια στοιχεία του ρευματόλιθους, παραπετάσματα, σταλακτίτες και σταλαγμίτες, κολόνες και πολύ μικρούς ελικτίτες. Στο κέντρο του σπηλαίου υπάρχει εξέδρα με λεκάνες (gours).
- 27. Σπήλαιο Σάρχου Το Σπήλαιο Σάρχου ή Χώνος ή Νυχτεριδόσπηλιο βρίσκεται στα δυτικά του χωριού Σάρχου στο νομό Ηρακλείου, σε υψόμετρο 276m. Αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα σπήλαια της Κρήτης. Οι συνολικές διαδρομές στο σπήλαιο ξεπερνούν σε μήκος τα 1500m, ενώ το βάθος του σπηλαίου αγγίζει τα 230m. Χαρακτηριστικό του σπηλαίου είναι εναλλαγή αιθουσών και ευρύχωρων διαδρόμων και γαλαριών. Το σπήλαιο σε όλο σχεδόν το μήκος των διαδρομών του, έχει κατηφορική κλίση. Πρακτικά, το σπήλαιο είναι ένας παλιός αγωγός που διοχέτευε ένα μέρος από τα νερά του όρους Ίδη στα βόρεια παράλια, πριν αυτό ανυψωθεί. Ο διάκοσμος του σπηλαίου είναι περιορισμένος, παλιός και σε φάση αποσάθρωσης. Το σπήλαιο αποτελεί τόπο κατοικίας για τρία σημαντικά είδη νυχτερίδων της Κρήτης. Άλλωστε πολλοί το ονομάζουν νυχτεριδόσπηλιο. Το σπήλαιο χωρίζεται σε δύο τμήματα. Το πρώτο τμήμα ξεκινά από την είσοδο και εκτείνεται 780μ. σε μήκος και 130μ. σε βάθος και είναι το ενεργό τμήμα του σπηλαίου που δέχεται εισροές νερού σε εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις. Το δεύτερο τμήμα ξεκινά από το τέλος της προηγούμενης και εκτείνεται σε όλο το μήκος του σπηλαίου μέχρι το βάθος των 228μ.
- 28. Σπήλαιο Γερανίου Το σπήλαιο Γερανίου είναι από τα σημαντικότερα και ομορφότερα σπήλαια του Νομού Ρεθύμνου αλλά και της Κρήτης ολόκληρης. Βρίσκεται 7 χιλιόμετρα δυτικά του Ρεθύμνου, στην τοποθεσία «Καμάρι» και κοντά στην παραλία του Γερανίου. Η αρχική είσοδος εντοπίστηκε κατά τη διάρκεια της ανασκαφής. Είχε κλειστεί από βράχους πριν από το τέλος της ύστερης Νεολιθικής περιόδου. Το τελευταίο γεγονός μας δίνει ένα terminus post quem για τη χρήση του. Η έκταση που καλύπτει το σπήλαιο είναι 1200 τ.μ. και έχει χωριστεί σε έξι θαλάμους. Οι πέντε θάλαμοι είναι διαδοχικοί κατά μήκος και χωρίζονται από μεγάλους σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Η οροφή του είναι γεμάτη από χιλιάδες μικρούς κατάλευκους σταλακτίτες που μοιάζουν με παγωμένη, απολιθωμένη βροχή. Ο έκτος θάλαμος είναι παράλληλος του πρώτου προς τα αριστερά. Σ΄ αυτόν υπήρχε και η φυσική είσοδος του σπηλαίου. Η είσοδος του σπηλαίου Γερανίου στο νομό Ρεθύμνης στην Κρήτη.
- 29. Σπήλαιο Αντιπάρου Περί το μέσον της ανατολικής Αντιπάρου και σε αρκετό ύψος από την επιφάνεια της θάλασσας βρίσκεται το φημισμένο σπήλαιο της Αντιπάρου, από τα σπουδαιότερα της Ελλάδας και που από επιγραφές που βρίσκονται σ΄ αυτό εικάζεται ότι ήταν γνωστό στην αρχαιότητα. Η μέχρι της εισόδου του μετάβαση γίνεται, είτε από τη παραλία μετά από επίπονη πορεία, είτε από το Κάστρο το οποίο και συνδέεται με οδική αρτηρία που μέχρι το 1970 ήταν ημιονικό μονοπάτι. Η μεγάλη στοά του σπηλαίου αυτού αποτελείται από το κυρίως σπήλαιο που έχει διαστάσεις: πλάτος 33 μ., μήκος είσδυσης 48 μ. και ύψος 25 μ. Η είσοδος στο σπήλαιο αρχίζει από αψιδωτή στοά και συνεχίζει στενός και χαμηλός διάδρομος που απολήγει σε άλλη στοά απόκρημνη που αποτελεί και το κυρίως σπήλαιο. Η κάθοδος σ΄ αυτό το τμήμα γίνεται με σκάλα, παλαιότερα με ανεμόσκαλα. Το θέαμά του από τη λευκότητα και διαφάνεια των σταλακτιτών του είναι πράγματι φαντασμαγορικό. Σταλακτίτες στο σπήλαιο της Αντιπάρου.
- 30. Ένας χαρακτηριστικός σταλαγμίτης κολουροκωνικός στο σχήμα με διάμετρο 7-8 μέτρα και ύψος 8 μέτρων ονομάζεται από τους ντόπιους Αντιπαριώτες «Αγία Τράπεζα», επειδή πάνω σε αυτόν τέλεσε το 1673 λειτουργία ο εγκατεστημένος στη Κωνσταντινούπολη πρέσβυς του Βασιλέως της Γαλλίας Λουδοβίκου Ι' ο Μαρκήσιος ντε Νουαντέλ όταν τότε επισκέφθηκε την Αντίπαρο. Αρκετή καταστροφή όμως σημειώθηκε κατά τη ρωσική κατοχή της νήσου (1770-1774) όταν πληρώματα ρωσικών πλοίων αφαίρεσαν πολλούς σταλακτίτες προκειμένου να εμπλουτίσουν το αυτοκρατορικό μουσείο Ερμιτάζ. Σταλακτίτες στο σπήλαιο της Αντιπάρου.
- 31. Σπήλαιο Αλιστράτης Το σπήλαιο της Αλιστράτης Σερρών ανακαλύφθηκε το 1958 και εργασίες αξιοποίησής του ξεκίνησαν από τα μέσα της δεκαετίας του ’80. Η επιφάνειά του υπολογίζεται σε 25.000τ.μ. και το συνολικό μήκος των διαδρόμων του σε 3χλμ. Η ανάπτυξή του είναι οριζόντια και δαιδαλώδης. Η είσοδος των επισκεπτών γίνεται μέσω τεχνητής σήραγγας. Με αφετηρία την πρώτη αίθουσα, το σπήλαιο αναπτύσσεται προς τρεις κύριες κατευθύνσεις. Πρόκειται ουσιαστικά για επιμήκεις - κατά κανόνα ευρύχωρους - διαδρόμους, κυμαινόμενου πλάτους και ύψους, με δάπεδο που συνίσταται από σημαντικού πάχους αργιλικές επιχώσεις. Ο κύριος κλάδος, που ταυτίζεται σχεδόν με την τουριστική διαδρομή, έχει συνολικό μήκος 1000μ. περίπου. Το σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών.
- 32. Σε όλο το μήκος της τουριστικής διαδρομής το σπήλαιο φέρει εντυπωσιακούς σχηματισμούς, ως προς την ποικιλία, το μέγεθος και την ομορφιά, οι οποίοι προοδευτικά γίνονται πιο πλούσιοι. Κυρίως εντυπωσιάζουν οι τεράστιες κολώνες που σχηματίζουν παραπετάσματα ή διόδους εξαιρετικού κάλλους. Σταλακτίτες, σταλαγμίτες, γκουρ, ελικτίτες, ασπίδες, μαργαριτάρια σπηλαίων και εκκεντρίτες είναι οι βασικότεροι σχηματισμοί. Το πέρας του αξιοποιημένου κλάδου σημαίνεται από κώνο ογκόλιθων. Το σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών.
- 33. Οι δύο δευτερεύοντες κλάδοι εκτείνονται εκατέρωθεν του σημείου εισόδου. Αμφότεροι αποτελούν μικρογραφία του αξιοποιημένου τμήματος του σπηλαίου. Στο δυτικό (αριστερά του εισερχομένου) έχουν εντοπιστεί επιφανειακά περιασβεστωμένα οστά θηλαστικών. Ο ανατολικός κλάδος (δεξιά του εισερχομένου) οδηγεί προς τη φυσική βαραθρώδη είσοδο του σπηλαίου, στην ευρύτερη περιοχή της οποίας έχουν εντοπιστεί επιφανειακά αρχαιολογικά κατάλοιπα, που χρονολογούνται στην προϊστορική εποχή και στην ύστερη αρχαιότητα. Το σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών.
- 34. Λόγω του μικρού πάχους των υπερκείμενων στρωμάτων (10-30μ.) οι θερμοκρασίες του σπηλαίου είναι σχετικά υψηλές (15ο -17ο C) και λόγω του μειωμένου εξαερισμού η θερμοκρασία αυτή διατηρείται και το χειμώνα. Επίσης λόγω του μειωμένου εξαερισμού και της επαρκούς υδροδοτήσεως το χειμώνα, την άνοιξη η υγρασία είναι πολύ υψηλή (σχετική υγρασία 95-100% ) και εδώ οι διακυμάνσεις των τιμών μέσα στο χρόνο είναι πολύ μικρές. Η περιεκτικότητα σε διοξείδιο του άνθρακα στο σπήλαιο είναι κατά μέσο όρο 600 PPM (0,06%). Η σχετική υψηλή τιμή οφείλεται στο μικρό πάχος των υπερκείμενων στρωμάτων και την υψηλή σταλακτιτική δραστηριότητα. Το σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών.
- 35. Κατόπιν μελέτης των κλιματολογικών συνθηκών του σπηλαίου βρέθηκε ότι επικρατεί θαυμάσιος εξαερισμός σε όλα τα μέρη του. Η θερμοκρασία μέσα στο σπήλαιο είναι 17 - 20 C (χειμώνα - καλοκαίρι). Για να γίνουν 2 χιλιοστά ενός σταλακτίτη χρειάζονται 100 χρόνια. Ο Αυστριακός δόκτωρ Ζέεμαν, που ερεύνησε το σπήλαιο, δηλώνει ότι ο τελευταίος βράχος που έπεσε μέσα σ' αυτό είναι πριν 700.000 χρόνια. Το σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών. Σχηματισμός από ελικτίτες.
- 36. Σπήλαιο Γκιαούρ Ντερέ Το σπήλαιο βρίσκεται στα δυτικά της Μικρόπολης, του Δήμου Προσοτσάνης της Δράμας. Ανοίγεται στα ανάντη απότομης και μη δασωμένης πλαγιάς του Μενοικίου όρους. Πρόκειται για οριζόντιο και επίμηκες σπήλαιο με συνεχείς αλλαγές των κατευθύνσεών του, που λόγω καταπτώσεων αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα. Ο διάκοσμος του σπηλαίου, αρκετά εντυπωσιακός, (σταλακτίτες, σταλαγμίτες, παραπετασματοειδείς σταλακτίτες, κολώνες, εκκεντρίτες, ελικτίτες κλπ.) αναπτύσσεται κυρίως στα ενδότερα τμήματα του σπηλαίου. Μολονότι το σπήλαιο βρίσκεται σε δύσβατη και απότομη πλαγιά, παρουσιάζει εκτεταμένα ίχνη χρήσης κατά την ύστερη αρχαιότητα και τα μεσοβυζαντινά χρόνια, συμπέρασμα που συνάγεται από τα επιφανειακά ευρήματα οστράκων αποθηκευτικών αγγείων, αγγείων μεταφοράς και τροφοπαρασκευαστικών δραστηριοτήτων. Η Μικρόπολη του νομού Σερρών βρίσκεται κοντά στα σπήλαια Γκιαούρ Ντερέ και Αλιστράτης.
- 37. Σπήλαιο Δράκου Το σπήλαιο του Δράκου βρίσκεται στο νότιο άκρο της χερσονήσου «Κορίτσα», που εισχωρεί στη λίμνη της Καστοριάς. Η είσοδός του ανοίγεται δίπλα στη λίμνη, σε υψόμετρο 2,60 μ. πάνω από τη στάθμη της λίμνης. Ανακαλύφθηκε την περίοδο της κατοχής, ενώ κατά τις δεκαετίες 1990 και 2000 ολοκληρώθηκε η εξερεύνησή του και δρομολογήθηκε το έργο της ανάδειξής του. Το σπήλαιο αποδόθηκε στο κοινό στο τέλος του 2009. Το σπήλαιο του Δράκου στην Καστοριά.
- 38. Έχει μέγιστο μήκος από την είσοδο 300μ και περιλαμβάνει 10 αίθουσες διαφορετικών διαστάσεων, 7 υπόγειες λίμνες και 5 διαδρόμους-σήραγγες. Τόσο το χερσαίο, όσο και τα λιμναία τμήματα του σπηλαίου κοσμούνται από εντυπωσιακούς σταλακτίτες (κατακόρυφους, παραπετασματοειδείς-που σχηματίζουν «κουρτίνες», κ.α.) και σταλαγμίτες («δίσκοειδείς», «μαργαριτάρια», κ.λ.π). Στο εσωτερικό του σπηλαίου έχουν αποκαλυφθεί παλαιοντολογικά κατάλοιπα με σημαντικότερα τα οστά της σπηλαίας άρκτου (Ursus spelaeus), είδους που έζησε στην Ευρώπη κατά το Πλειστόκαινο και εξαφανίστηκε πριν από 10.000 χρόνια περίπου. Το σπήλαιο του Δράκου στην Καστοριά.
- 39. Σπήλαιο Συκιάς Ολύμπων Το σπήλαιο της Συκιάς Ολύμπων βρίσκεται περίπου 6 χλμ. νοτίως του ομώνυμου μεσαιωνικού οικισμού στη νοτιοδυτική Χίο. Εξερευνήθηκε για πρώτη φορά το 1972 από κλιμάκιο της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας. Από το 2003 είναι επισκέψιμο για το κοινό. Το σπήλαιο ανήκει στον τύπο του σπηλαιοβαράθρου και αναπτύσσεται σε μέγιστο βάθος 52 μέτρων, ενώ καταλαμβάνει συνολική επιφάνεια 940μ2. Αποτελείται από ένα εκτεταμένο κύριο θάλαμο διαστάσεων 30x30μ. περίπου, ο οποίος προεκτείνεται προς τα βορειοανατολικά σε ένα επιμήκη διάδρομο. Περιμετρικά του κυρίως θαλάμου δημιουργούνται εσοχές, οι οποίες σε κάποιες περιπτώσεις διαμορφώνουν άλλους μικρότερους θαλάμους. Το σπήλαιο Συκιάς Ολύμπων στη Χίο
- 40. Αμέσως μετά την είσοδό τους, οι επισκέπτες μπορούν να απολαύσουν μία πανοραμική άποψη της καταστόλιστης αίθουσας, καθώς και το σπάνιο φυσικό φαινόμενο της «κολώνας φωτός», μιας τεράστιας αχτίδας, που εισέρχεται στο σπήλαιο από την φυσική οπή στην οροφή του, και κινείται διαγράφοντας κύκλο στα τοιχώματά του, ακολουθώντας την πορεία του ήλιου. Στο υπόλοιπο σπήλαιο χιλιάδες σταλακτίτες και σταλαγμίτες διαφόρων χρωμάτων, συμπλέγματα από κολώνες ύψους πολλών μέτρων, ροόλιθοι, εκκεντρίτες (ιδιόμορφα σταλακτιτικά συμπλεγμάτα που η δημιουργία τους αντιβαίνει τους νόμους της βαρύτητας, αφού δεν αναπτύσσονται κατά την κατακόρυφη διεύθυνση), συνθέτουν εικόνες μοναδικής ομορφιάς. Το σπήλαιο Συκιάς Ολύμπων στη Χίο
- 41. Σπήλαιο Βλυχάδα ή Γλυφάδα Διρού Το Σπήλαιο Γλυφάδα (ή Βλυχάδα) Διρού είναι ένα από τα ωραιότερα σπήλαια στον κόσμο. Βρίσκεται στα δυτικά παράλια της Λακωνικής Χερσονήσου, στον Ορμο του Διρού του Δήμου Οιτύλου. Κανείς δεν υποψιαζόταν το θαύμα που έκρυβε στο εσωτερικό του μέχρι το 1949, όταν οι ιδρυτές της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, Γιάννης και Άννα Πετροχείλου, άρχισαν να το εξερευνούν συστηματικά. Έως σήμερα το γνωστό μήκος του σπηλαίου ξεπερνά τα 15 χιλιόμετρα. Αποτελείται από χερσαία και ενάλια τμήματα και διαθέτει πλούσιο λιθωματικό διάκοσμο. Το διατρέχει υπόγειος ποταμός που χύνεται στη θάλασσα περίπου 23μ. δεξιά της φυσικής εισόδου του, η οποία βρίσκεται μισό μέτρο πάνω από τη στάθμη της θάλασσας. Το μεγαλύτερο μέρος του σπηλαίου καλύπτεται με θαλασσινό νερό και η στάθμη των υδάτων στο εσωτερικό του μεταβάλλεται ανάλογα με τις εξωτερικές καιρικές συνθήκες. Το σπήλαιο Βλυχάδα Διρού στη Λακωνική Μάνη.
- 42. Το σπηλαίο άρχισε να σχηματίζεται πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Οι σταλακτίτες και οι σταλαγμίτες που σήμερα βρίσκονται κάτω από το νερό σχηματίστηκαν όταν η επιφάνεια της θάλασσας βρισκόταν πολύ χαμηλότερα από το σημερινό της επίπεδο. Το νερό μέσα είναι υφάλμυρο και έχει μεγάλη σκληρότητα. Η θερμοκρασία του είναι περίπου 14 C, ενώ του αέρα κυμαίνεται από 16 έως 19 C. Το σπήλαιο Βλυχάδα Διρού στη Λακωνική Μάνη.
- 43. Η φυσική του είσοδος έχει διάμετρο μόλις μισού μέτρου και βρίσκεται πολύ κοντά στην επιφάνεια της θάλασσας. Σε παλαιότερες εποχές το σπηλαίο είχε και άλλες εισόδους οι οποίες σταδιακά έκλεισαν. Μέσα στο σπήλαιο έχουν βρεθεί απολιθωμένα οστά πάνθηρα, ύαινας, λιονταριού, ελαφιού, κουναβιού και το μεγαλύτερο κοίτασμα ιπποπόταμων στην Ευρώπη. Κοντά στην φυσική του είσοδο έχουν βρεθεί κεραμικά που υποδηλώνουν την ανθρώπινη παρουσία. . Το σπήλαιο Βλυχάδα Διρού στη Λακωνική Μάνη.
- 44. Σπήλαιο Καστανιάς Ένα από τα πιο εντυπωσιακά σπήλαια της Ελλάδας βρίσκεται καλά κρυμμένο στο νότιο άκρο της Πελοποννήσου, λίγα λεπτά από τη Νεάπολη. Πλούσιο σε πυκνότητα και ποικιλία σχημάτων, χρωμάτων και μορφών, το σπήλαιο κατατάσσεται δεύτερο στο είδος του σε όλη την Ευρώπη. Τρία εκατομμύρια χρόνια χρειάστηκε η φύση για να δημιουργήσει τον απαράμιλλο λιθωματικό διάκοσμο. Ανάμεσα στους θεόρατους κόκκινους και λευκούς «καταρράκτες», τις γιγάντιες πολύσχημες κολώνες, τις «κουρτίνες» και τα «σεντόνια» που ξεχύνονται σαν κέρινα ομοιώματα απ' την οροφή, φωλιάζουν «χταπόδια» και «κοράλια» που πλάθει η φαντασία του επισκέπτη. Το σπήλαιο Καστανιάς στη Λακωνία.
- 45. Η έκταση του Σπηλαίου είναι 1.500 τ.μ. Σπάνιες παρουσίες όπως δίσκοι, επίπεδοι σταλαγμίτες, εκκεντρίτες και ελικτίτες, έχουν τον ιδιαίτερο τόπο τους στο σπήλαιο και αποτελούν σημαντικούς σταθμούς της ξενάγησης. Το σπήλαιο σχηματίστηκε μέσα σε ασβεστόλιθους ιουρασικής ηλικίας (145 έως 195 εκατομ. χρόνων) της ενότητας «Τριπόλεως», μετά από μια περίοδο γεωλογικών ταραχών που την διαδέχθηκε μια δραστήρια περίοδος σταγονορροής και δημιουργίας χημικών ιζημάτων. Ο λιθωματικός διάκοσμος αποτελείται από ανθρακικό ασβέστιο σε κρυσταλλική μορφή, εμπλουτισμένο με οξείδια μετάλλων του υπεδάφους που του χαρίζουν την επτάχρωμη παλέτα του. Το σπήλαιο Καστανιάς στη Λακωνία.
- 46. Σπήλαιο των Λιμνών Το σπήλαιο των Καστριών είναι το μεγαλύτερο γνωστό σπήλαιο στην περιοχή των Καλαβρύτων και της Κλειτορίας. Βρίσκεται σε απόσταση 2 χλμ. βόρεια του χωριού Καστριά και 17 χλμ. νότια των Καλαβρύτων σε υψόμετρο 800 μ.. Η είσοδος είναι αρκετά ευρύχωρη με ύψος 3.50 μ. και πλάτος 6.50 μ. και βλέπει προς τα ανατολικά, γεγονός που καθιστά το σπήλαιο ιδιαίτερα πρόσφορο για κατοίκηση ή άλλη χρήση. Η πλήρης έρευνα του εσωτερικού του άρχισε από την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία το 1965 και συνεχίστηκε από την Εφορεία Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού. Λίμνες στο εσωτερικό ενός σπηλαίου δεν είναι κάτι συνηθισμένο, ούτε παγκόσμια ούτε για τον Ελλαδικό χώρο. Εδώ τα νερά πλημμυρίζουν, καμιά φορά, το χειμώνα και μένουν στάσιμα τις άλλες εποχές, στις 13 κλιμακωτές λίμνες. Το σπήλαιο, σύμφωνα με τους γεωλόγους, έχει διανοιχτεί, εν μέρει, μέσα στους Κρητιδικούς ασβεστόλιθους της γεωτεκτονικής ενότητας της Τρίπολης και, εν μέρει, μέσα στους ανωκρητιδικούς, λεπτοπλακώδεις ασβεστόλιθους της ενότητας της Πίνδου. Η ανάπτυξή του έχει γίνει κατά μήκος ρήγματος και η γενική μορφολογία του είναι ανάλογη, έχει δηλαδή αναλογικά πολύ μικρό πλάτος και μεγάλο ύψος οροφής. Το σπήλαιο των Λιμνών στα Καστριά Καλαβρύτων της Αχαΐας.
- 47. Από υδρολογική άποψη, το σπήλαιο μπορεί να χωριστεί σε τέσσερα τμήματα, αρχίζοντας από την φυσική είσοδο, που βρίσκεται 83 μ. χαμηλότερα από το ψηλότερο επίπεδο του σπηλαίου. Το πρώτο τμήμα είναι ξηρό, έχει μήκος 80 μ. περίπου και το δάπεδο του είναι οριζόντιο, καλυμμένο από παχύ στρώμα ερυθράς γης. Το τμήμα αυτό, όπου έγιναν οι ανασκαφές, διακόπτεται από μικρό ρήγμα και δεν επικοινωνεί με το δεύτερο, εξ αιτίας υψομετρικής διαφοράς. Το δεύτερο τμήμα έχει μήκος 700 μ. περίπου, με κύριο χαρακτηριστικό τις διαδοχικές λίμνες, οι οποίες δημιουργήθηκαν στο δάπεδο λόγω των ιδιόμορφων ανθρακικών σχηματισμών, που εμποδίζουν τη συνεχή ροή του νερού. Το τμήμα αυτό, που μπορεί να χαρακτηριστεί μορφολογικά και υδρολογικά ενεργό, χαρακτηρίζεται από πλούσιο λιθωματικό διάκοσμο στην οροφή. Το σπήλαιο των Λιμνών στα Καστριά Καλαβρύτων της Αχαΐας. Γραφική παράσταση του σπηλαίου σε ανάπτυξη.
- 48. Το τρίτο και μεγαλύτερο τμήμα με μήκος που ξεπερνά το ένα χιλιόμετρο, έχει έντονες κατακρημνίσεις, παλαιότερες και πρόσφατες, οι οποίες, σύμφωνα με τις επιστημονικές μελέτες, το απομόνωσαν υδρολογικά από το προηγούμενο τμήμα των λιμνών αλλά και από το επόμενο μικρό, τέταρτο τμήμα, μήκους 50 μ., όπου ξαναβρίσκουμε και πάλι τις λεκάνες με την υδατοσυλλογή (γκουρ). Το νερό στο σπήλαιο προέρχεται από έντονη σταγονορροή σε περίοδο μεγάλων βροχοπτώσεων, αλλά και κατά ένα μέρος από την καταβόθρα του Απανώκαμπου, η οποία βρίσκεται ψηλότερα και σε απόσταση 4 χιλιομέτρων. Το συνολικό μήκος του σπηλαίου είναι περίπου 2 χλμ. και το σχήμα του οφιοειδές. Το σπήλαιο των Λιμνών στα Καστριά Καλαβρύτων της Αχαΐας.
- 49. Κατά τη Νεότερη Νεολιθική χρησιμοποιείται όλο το πρώτο επίπεδο του σπηλαίου των Λιμνών, όπως υποδηλώνει η ύπαρξη κεραμεικής επιφανειακά και στις βαθύτερες αίθουσες μέχρι τον αδιαπέραστο λίθινο όγκο στο τέλος του πρώτου ορόφου, και ο περίγυρος της εισόδου του. Ανθρώπινα σκελετικά λείψανα δεν βρέθηκαν στο σπήλαιο, παρά μόνο ένα σύνολο πρωτογενών και δευτερογενών ταφών στον έξω χώρο, που εντάσσονται στο χρονικό φάσμα από τη Νεολιθική ως την Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι, το σπήλαιο αποτέλεσε ένα πυρήνα για μια μικρή νεολιθική κοινότητα, με χαρακτήρα γεωργικό - κτηνοτροφικό, που εγκαταστάθηκε γύρω από την είσοδο του, αλλά κατά περίπτωση και μέσα σε αυτό, με βάση ό, τι μπορεί να προσφέρει ένα έγκοιλο: σταθερή θερμοκρασία, δροσιά και προστασία. Το σπήλαιο των Λιμνών στα Καστριά Καλαβρύτων της Αχαΐας.
- 50. Σπήλαιο Κουτούκι Το σπήλαιο ''Κουτούκι'' βρίσκεται στην ανατολική πλαγιά του Υμηττού, στο Δήμο Παιανίας, σε υψόμετρο 510 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Ανακαλύφθηκε το 1928 από κατοίκους της περιοχής και εξερευνήθηκε και χαρτογραφήθηκε το 1954 από την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία. Η φυσική ομορφιά του σπηλαίου και η μικρή απόστασή του από την Αθήνα συντέλεσε στην τουριστική του αξιοποίηση κατά τη δεκαετία του '60. Για το σκοπό αυτό κατασκευάσθηκε τεχνητή είσοδος με τη μορφή σήραγγας στη δυτική πλευρά του σπηλαίου και τουριστική διαδρομή μήκους 350 μ. Το σπήλαιο αποτελείται από έναν ενιαίο θάλαμο, ο οποίος διαιρείται σε μικρότερα τμήματα από σταλαγμιτικά παραπετάσματα. Όλος ο χώρος κοσμείται από σταλακτίτες, σταλαγμίτες και κολώνες με ποικίλες αποχρώσεις δημιουργώντας μαγευτική ατμόσφαιρα. Το σπήλαιο Κουτούκι στην Παιανία είναι το ομορφότερο σπήλαιο στην Αττική.
- 51. Βιβλιογραφία Γιαννόπουλος Βασίλειος και Καρκανάς Παναγιώτης, Ο Κόσμος των Σπηλαίων, τ.1 (Γεωλογικό), Υπουργείο Πολιτισμού, Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, Αθήνα, 2000. Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ.16 (Επιστήμες της Γης και του Διαστήματος), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1994. Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, τ.32, εκδ. Ακάδημος, Αθήνα, 1983. Διαδίκτυο Ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού (http://odysseus.culture.gr) Ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού (www.ime.gr) Ιστοσελίδες διαφόρων σπηλαίων της χώρας