ประโยชน์ของยาสมุนไพรในบัญชียาหลักแห่งชาติ การเลือกใช้ยาสมุนไพรและข้อควรระวังในการใช้ยาสมุนไพร

1. สุขภาพดี วิถีไทย :
สมุนไพรน่ารู้
โรงเรียนสมุทรสาคร
วิทยาลัย
ภญ.ดวงแก้ว อังกูรสิทธิ์
กลุ่มงานเภสัชกรรม โรงพยาบาล
สมุทรสาคร
28 กรกฎาคม 2558

2. สมุนไพร
• สมุนไพร หมายถึง พืชที่ใช้ทำาเป็นเครื่อง
ยา ส่วน ยาสมุนไพร หมายถึง ยาที่ได้จาก
ส่วนของพืช สัตว์ และแร่ ซึ่งยังมิได้ผสม
ปรุงหรือแปรสภาพ ส่วนการนำามาใช้ อาจ
ดัด แปลงรูปลักษณะของสมุนไพรให้
ใช้ได้สะดวกขึ้น เช่นนำามาหั่นให้มีขนาด
เล็กลง หรือ นำามาบดเป็นผง เป็นต้น
( ตามพระราชบัญญัติยาพุทธศักราช
2522)

3. ตัวยาสมุนไพร แบ่งออกเป็น 5
ประการ ?
1.รูป ได้แก่ ใบไม้ ดอกไม้ เปลือกไม้ แก่นไม้
กระพี้ไม้ รากไม้ เมล็ด
2.สี มองแล้วเห็นว่าเป็นสีเขียวใบไม้ สีเหลือง สี
แดง สีส้ม สีม่วง สีนำ้าตาล สีดำา
3.กลิ่น ให้รู้ว่ามีกลิ่น หอม เหม็น หรือกลิ่น
อย่างไร
4.รส ให้รู้ว่ามีรสอย่างไร รสจืด รสฝาด รสขม
รสเค็ม รสหวาน รสเปรี้ยว รสเย็น

4. สิ่งน่ารู้เกี่ยวกับการใช้ยา
สมุนไพร• ควรเริ่มใช้สมุนไพรที่เป็นอาหารก่อน และควรรู้พิษยาก่อนใช้ รู้
ข้อห้ามใช้ เพราะยาบางชนิดมีข้อห้ามใช้กับคนบางคน บางโรค
เมื่อรู้สิ่งเหล่านี้ จะทำาให้การใช้ยาปลอดภัยขึ้น
• ถ้ายาใดไม่เคยกินมาก่อน ควรเริ่มกินในขนาดน้อยๆ ก่อน เช่น
กินเพียงครึ่งหนึ่งของขนาดที่กำาหนดไว้ ถ้าร่างกายไม่มีอะไรผิด
ปกติจึงค่อยกินต่อไป
• อย่าใช้ยาเข้มข้นเกินไป เช่น ยาใช้ต้มกินต่างนำ้า ไม่ควรใช้ต้ม
เคี่ยวกินยาเข้มข้นเกินไป จนทำาให้เกิดพิษได้
• คนที่อ่อนเพลียมาก เด็กอ่อน คนชรา ห้ามใช้ยามาก เพราะคน
เหล่านี้ มีกำาลังต้านทานยาน้อย จะทำาให้เกิดพิษได้ง่าย

5. ประเภทผลิตภัณฑ์สมุนไพรแบ่ง
ตามการใช้ประโยชน์
1. Essential oil (นำ้ามันหอมระเหย) สมุนไพร
หลายชนิดสามารถนำามาสกัด นำ้ามันหอมระเหย
ได้โดยวิธีการกลั่น ซึ่งจะได้นำ้ามันหอมระเหยมี
กลิ่นหอมแตกต่างกันไปตามชนิดของพืช
สมุนไพร นำ้ามันหอมระเหยนี้มีสารสำาคัญที่สกัด
ออกมาซึ่งจะใช้ประโยชน์ได้ตรงตาม
วัตถุประสงค์ ตัวอย่างของพืชสมุนไพรที่นำามาส
กัดนำ้ามันหอมระเหย เช่น
- นำ้ามันตะไคร้หอม ใช้ในการผลิตสบู่ แชมพู
นำ้าหอมหรือใช้ทำาสารไล่แมลง
- นำ้ามันไพล ใช้ในผลิตภัณฑ์ครีมทาภายนอก
ลดอาการอักเสบจากการฟกชำ้า
- นำ้ามันกระวาน ใช้แต่งกลิ่นเครื่องดื่มต่าง ๆ

6. 2. ยารับประทาน พืชสมุนไพรหลายชนิด สามารถ
นำามาใช้รับประทานเพื่อรักษาอาการของโรคได้
อาจใช้สมุนไพรชนิดเดียว หรือหลายชนิดรวม
กันก็ได้ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับสารสำาคัญที่มีอยู่ในพืช
สมุนไพรชนิดนั้น ๆ ที่ออกฤทธิ์เพื่อการบำาบัด
รักษา เช่น
- แก้ไข้ : บอระเพ็ด ฟ้าทะลายโจร
- แก้ท้องอืด ท้องเฟ้อ : กระเพรา ไพล ขิง
- ระงับประสาท : ขี้เหล็ก
- ลดไขมันในเส้นเลือด : คำาฝอย กระเจี๊ยบแดง
กระเทียม
ประเภทผลิตภัณฑ์สมุนไพรแบ่ง
ตามการใช้ประโยชน์

7. 3. ยาสำาหรับใช้ภายนอก เป็นพืชสมุนไพรที่
สามารถนำามาบำาบัดโรคที่เกิดขึ้นตามผิวหนัง
แผลที่เกิดขึ้นตามร่างกายรวมทั้งแผลในปาก
อาจใช้สมุนไพรชนิดเดียวหรือหลายชนิดรวม
กันก็ได้ ลักษณะของการนำามาใช้มีหลาย
ลักษณะมีทั้งใช้สด บดเป็นผง ครีม ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับ
สารสำาคัญที่มีอยู่ในพืชสมุนไพร และความ
สะดวกในการนำามาใช้ ตัวอย่างของพืช
สมุนไพรที่นำามาใช้เป็นยาสำาหรับใช้ภายนอก
เช่น
- รักษาแผลในปาก : บัวบก
- ระงับกลิ่นปาก : ฝรั่ง กานพลู
ประเภทผลิตภัณฑ์สมุนไพรแบ่ง
ตามการใช้ประโยชน์

8. ประเภทผลิตภัณฑ์สมุนไพรแบ่ง
ตามการใช้ประโยชน์
4. เครื่องสำาอางค์ เป็นการนำาพืชสมุนไพรมาใช้อีก
ลักษณะหนึ่ง การนำาพืชสมุนไพรมาใช้เป็น
เครื่องสำาอางค์มีมานานแล้ว และในปัจจุบันได้
รับการยอมรับมากขึ้น เนื่องจากปลอดภัยกว่า
การใช้สารสังเคราะห์ทางเคมี ทำาให้มีผลิตภัณฑ์
ที่ผลิตขึ้นโดยมีส่วนผสมของพืชสมุนไพรเกิดขึ้น
มากมาย เช่น แชมพู ครีมนวดผม สบู่ โลชั่น
ตัวอย่างพืชสมุนไพรที่นำามาใช้เป็นเครื่องสำาอาง
เช่น อัญชัน ว่านหางจระเข้ มะคำาดีควาย เห็ด
หลินจือ เป็นต้น

9. ประเภทผลิตภัณฑ์สมุนไพรแบ่ง
ตามการใช้ประโยชน์
5. ผลิตภัณฑ์ป้องกันกำาจัดศัตรูพืช เป็นสมุนไพรที่
มีฤทธิ์เบื่อเมาหรือมีรสขม ซึ่งมีคุณสมบัติในการ
ปราบหรือควบคุมปริมาณการระบาดของแมลง
ศัตรูพืช โดยไม่มีพิษตกค้างในผลผลิต ไม่มีพิษ
ต่อผู้ใช้และสภาพแวดล้อม ตัวอย่างพืชสมุนไพร
ที่ใช้ป้องกันกำาจัดศัตรูพืช เช่น สะเดา ยาสูบ
ตะไคร้หอม ฟ้าทะลายโจร ไพล เป็นต้น

11. กลุ่มที่ 1 บัญชียาจากสมุนไพรที่มีการ
ใช้ตามองค์ความรู้ดั้งเดิม
1. ยารักษากลุ่มอาการทางระบบไหลเวียน
โลหิต
ยาหอมเทพจิตร ยาหอมนวโกฐ
2. ยารักษากลุ่มอาการทางระบบทางเดิน
อาหาร
ยาถ่ายดีเกลือฝรั่ง ยาธาตุบรรจบ ยาประสะ
กานพลู ยาเหลืองปิดสมุทร
3. ยารักษากลุ่มอาการทางสูติศาสตร์-

12. กลุ่มที่ 2 บัญชียาพัฒนาจาก
สมุนไพร
1. ยารักษากลุ่มอาการของระบบทางเดิน
อาหาร
ขมิ้นชัน ขิง ชุมเห็ดเทศ ฟ้าทะลายโจร
2. ยารักษากลุ่มอาการของระบบทางเดิน
หายใจ : ฟ้าทะลายโจร
3. ยารักษากลุ่มอาการของระบบผิวหนัง :
บัวบก พญายอ

14. • โรคระบบทางเดินหายในส่วนบน
1. การรักษาอาการไข้และเจ็บคอ (Thamlikitkul
et al, 1991)
2. การรักษาอาการเนื่องจากหวัด (Hancke et al,
1995; Caceres et al, 1999)
3. การติดเชื้อของระบบทางเดินหายใจส่วนบน
อย่างเฉียบพลัน (Gabrielian et al, 2002 )
การวิจัยทางคลินิก : ฟ้า
ทะลายโจร

15. http://ittm.dtam.moph.go.th/Servi
ce/herb_data/index.htm

16. ตะไคร้
• รูปลักษณะ ไม้ล้มลุกทีมีอายุ
ได้หลายปี ชอบดินร่วนซุย
ปลูกได้ตลอดปี ใบสีเขียวยาว
แหลม ดอกฟูสีขาว หัวโตขึ้น
จากดินเป็นกอๆ กลิ่นหอมฉุน
ค่อนข้างร้อน
• สรรพคุณและส่วนที่นำามา
ใช้เป็นยา
นำ้ามันจากใบและต้น – แต่ง
กลิ่นอาหาร เครื่องดื่ม สบู่
ลำาต้นแก่หรือเหง้า – แก้
อาการท้องอืดท้องเฟ้อ ขับ
ปัสสาวะ แก้นิ่ว ขับประจำา

17. กะเพรา
กะเพราเป็นพืชที่ใช้ใบสด
ประกอบอาหาร เพื่อดับกลิ่นคาว
และช่วยให้อาหารมีกลิ่นหอม
นอกจากนั้นยังมีสรรพคุณเป็น
สมุนไพร เป็นพืชที่นิยมปลูกใน
แถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้
เช่น ประเทศไทย มาเลเซีย
• ส่วนที่ใช้เป็นยา : ใช้ใบที่
สมบูรณ์เต็มที่ นิยมใช้กะเพรา
แดงมากกว่ากะเพราขาว
• วิธีใช้ : ใช้ใบกะเพราและยอด
กะเพรา 1 กำามือ ต้มเอานำ้าดื่ม
เหมาะสำาหรับปรุงเป็นอาหาร

18. การสืบค้นข้อมูลสมุนไพรใน
การใช้ประโยชน์

19. ตัวอย่างการสืบค้นข้อมูลสมุนไพร
• สมุนไพรแก้ปวดประจำาเดือน
สมุนไพรช่วยรักษาอาการปวดท้องน้อย มี
สมุนไพรไทยหลายชนิดที่ช่วยบรรเทาอาการ
ปวดท้องในช่วงมีรอบเดือน (จากมูลนิธิสุขภาพ
ไทย)
ขนานที่ 1 ใช้ ใบข่อย 1 กำามือ ต้มกับนำ้า 2-3
ถ้วย ใส่ข้าวเปลือกลงไป 1 หยิบมือ ต้มให้เดือด
นาน 1/2-1 ชั่วโมง ดื่มครั้งละ 1/2-1 แก้ว ตอนที่
ปวดประจำาเดือน หรือใช้ใบข่อยตากแห้ง แล้ว
คั่วให้หอม 1 หยิบมือ ชงกับนำ้าร้อนกินต่างนำ้า
เป็นประจำา
ขนานที่ 2 ใช้ เถาคันแดง 1-2 กำามือ ใส่นำ้าให้

21. ผลิตภัณฑ์สมุนไพรในท้อง
ตลาด

22. ผลิตภัณฑ์สมุนไพรสำาเร็จรูปที่โรง
พยาบาลสมุทรสาคร ผลิตและ
จำาหน่ายให้ประชาชน 18 ตำารับ• ยาขับเสมหะ เช่นแก้ไอมะขามป้อม
• ยาไล่แมลงและยุงได้แก่ สเปรย์ตะไคร้หอม
ครีมตะไคร้หอม
• ยาแก้แพ้แก้คัน เช่นยาหม่องเสลดพังพอน คา
ลาไมน์สเลดพังพอน
• เครื่องสำาอางเช่น เจลแตงกวา เจลแครอท
ครีมฝ้าจางหัวไช้เท้า

23. 07/27/15

25. ยานำ้าแก้ไอมะขามป้อม โรง
พยาบาลสมุทรสาคร• ชื่อวิทยาศาสตร์ :
Phyllanthus emblica L.
• ชื่อสามัญ : Emblic myrablan,
Malacca tree
• วงศ์ : Euphorbiaceae
• สารต้านอนุมูลอิสระ : พบว่าสารจาก
มะขามป้อมต้านอนุมูลอิสระได้ดีมาก
แม้ว่ามะขามป้อมจะมีวิตามินซีสูงมาก
แต่ฤทธิ์ต้านอนุมูลอิสระมิได้เกิดจาก
วิตามินซีเพียงอย่างเดียว ปัจจุบันพบ
ว่าในมะขามป้อมมีสารพวกแทนนิน
ซึ่งประกอบด้วย emblicanin A
37% emblicanin B 33%
punigluconin 12% และ
peduculagin 14%

26. ยาหม่องเสลดพังพอน คาลาไมน์ส
เลดพังพอน
โรงพยาบาลสมุทรสาคร
• กลุ่มพืชถอนพิษเสลดพังพอนตัวเมีย
(พญาปล้องทอง)
• ชื่อวิทยาศาสตร์ :
Clinacanthus nutans
• ชื่อสามัญ : -วงศ์ :
ACANTHACEAE ชื่ออื่น : ผัก
มันไก่ ผักลิ้นเขียด (เชียงใหม่)
พญาปล้องดำา (ลำาปาง) พญาปล้อง
ทอง (ภาคกลาง) ลิ้นมังกร โพะโซ่
จาง (กะเหรี่ยง) เสลดพังพอนตัวเมีย
• สารเคมี : ราก พบ Betulin,

27. ครีมฝ้าจางหัวไช้เท้า โรง
พยาบาลสมุทรสาคร
• หัวไช้เท้ามีสาร
Isothiocyanatesช่วย
บรรเทารักษาฝ้าลดริ้วรอย
ยับยั้งการเกิดเมลานินซึ่งมี
การรวมตัวของเม็ดสีสาเหตู
เกิดฝ้าจุดด่าดำาบนใบหน้า
• ทาเช้า-ก่อนนอน ติดต่อกัน 4
สัปดาห์ ผิวหน้าจะขาวขึ้น
• ต้องใช้ครีมกันแดดอย่างน้อย
SPF30ร่วมด้วยเพื่อป้องกันรังสียู
วีเอหรือยูวีบีไม่ให้เกิดฝ้าใหม่เพิ่ม

28. 07/27/15 Free template 28

30. สมุนไพรในกระแสโฆษณา :
มะรุม• ชื่อวิทยาศาสตร์ : Moringa oleifera Lam.
• ชื่อสามัญ : Horse radish tree, Drumstick วงศ์ :
Moringaceae
• ชื่ออื่น : กาเน้งเดิง ผักเนื้อไก่ ผักอีฮึม ผักอีฮุม มะค้อนก้อม เส่
ช่อยะ
• ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : เป็นไม้ยืนต้นสูง 3-6 เมตร
เปลือกสีขาว รากหนานุ่ม ใบสลับแบบขนนก ใบอ่อนมีขนสีเทา
ขนาดใบยาว 1-3 เซนติเมตร ช่อดอกแบบช่อแยกแขนง ผลยาว
เป็นฝัก 3 เหลี่ยม เมล็ดมีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง 1 เซนติเมตร 3
ปีก
• ส่วนที่ใช้ : เปลือกต้น ราก ฝัก
• สรรพคุณ :
• ฝัก - ปรุงเป็นอาหารรับประทาน
• เปลือกต้น - มีรสร้อน รับประทานเป็นยาขับลมในลำาไส้ ทำาให้
ผายหรือเรอ คุมธาตุอ่อนๆ (ตัดต้นลมดีมาก)
• ราก - มีรสเผ็ด หวานขม แก้บวม บำารุงไฟธาตุ มีคุณเสมอกับกุ่ม
บก
- แก้พิษ ฝี แก้ปวด แก้อักเสบ

31. 1.ใช้รักษาโรคขาดอาหารในเด็ก
และลดสถิติการเสียชีวิต พิการ และ
ตาบอดได้เป็นอย่างดี
2.ใช้รักษาผู้ป่วยเป็นโรคเบาหวาน
โรคความดันโลหิตสูง ให้อยู่ใน
ภาวะควบคุมได้
3.ช่วยเพิ่มและเสริมสร้างภูมิคุ้มกัน
ให้แก่ร่างกาย ทานผลิตผลจาก
มะรุมในระหว่างตั้งครรภ์ เด็กที่เกิด
มาจะไม่ติดเชื้อ HIV นอกจากนี้ถ้า
รับประทานอย่างน้อยอาทิตย์ละ 3
จำาหน่าย มะรุม ยาสมุนไพร
วิเศษสารพัดโรค ใช้แบบ
ภูมิปัญญาชาวบ้าน บรรจุ
แคปซูลด้วยความสะอาด มี
ใบรับรองอย. ปลอดภัย 100%

32. 4.ถ้ารับประทานสมำ่าเสมอจะช่วยป้องกันไม่ให้เป็นโรค
มะเร็ง แต่ถ้าหากเป็นก็จะช่วยให้การรักษาพยาบาลง่าย
ขึ้น ในบางกรณีสามารถหยุดการเจริญเติบโตของโรค
ร้ายได้ ถ้าใช้ควบคู่ไปกับยาแพทย์แผนปัจจุบัน หากผู้
ป่วยด้วยโรคมะเร็งได้รับการรักษาด้วยรังสี การดื่มนำ้า
มะรุมจะช่วยให้การแพ้รังสีฟื้นตัวเร็วขึ้นและมีร่างกายที่
แข็งแรง ช่วยรักษาโรคไขข้ออักเสบ โรคเก๊าท์ โรค
กระดูกอักเสบ โรคมะเร็งในกระดูก โรครูมาติซั่ม
5.รักษาโรคตาเกือบทุกชนิด เช่น โรคตามืดตามัว
เพราะขาดสารอาหารที่จำาเป็น โรคตาต้อ เป็นต้น หาก
รับประทานสมำ่าเสมอ จะทำาให้ตามีสุขภาพที่สมบูรณ์
6.รักษาโรคลำาไส้อักเสบ โรคเกี่ยวกับท้อง ท้องเสีย
ท้องผูก โรคพยาธิในลำาไส้
7.รักษาปอดให้แข็งแรง รักษาโรคทางเดินของลม
หายใจ และโรคปอดอักเสบ คุณค่าทางอาหารของ
พวกเราคิดว่าจะซื้อสมุนไพรนี้
มาใช้หรือเปล่าคะ?

34. ข้อแนะนำาในการเลือกซื้อ
ยาสมุนไพร ในปัจจุบัน ยาสมุนไพรอาจพบได้ในหลายรูปแบบ มีทั้ง
ยาเดี่ยวหรือที่ใช้เป็นตำารับ รวมถึงมีการนำามาตัดแปลงให้
อยู่ในรูปแบบต่าง ๆ เช่น ลูกกลอน แคปซูล
ในการเลือกซื้อยาสมุนไพร จึงต้องมีข้อสังเกต ดังนี้
1. ดูว่ามีทะเบียนยาถูกต้องหรือไม่ ยาสมุนไพรส่วนใหญ่
จัดอยู่ในหมวดยาแผนโบราณ
2. ดูแหล่งผลิตยาว่า น่าเชื่อถือหรือไม่ ในฉลากยา
จะต้องระบุสถานทีผลิตยาอย่างชัดเจน
3. ดูวันผลิตยา และวันหมดอายุ ไม่ควรซื้อยามี่หมด
อายุ เพราะตัวยาอาจเสื่อมสภาพ
4. ดูภาชนะบรรจุว่า อยู่ในสภาพที่ดีหรือไม่ ถ้าภาชนะ
ชำารุด ไม่ควรซื้อ
5. ดูว่ามีราขึ้นหรือไม่ ถ้ามี ไม่ควรซื้อ