Ομαδική εργασία για τις Βασικές έννοιες και αρχές της Συστημικής Θεραπείας και Συμβουλευτικής, στα πλαίσια του μαθήματος Συμβουλευτική και Συμβουλευτική Ψυχολογία, του ΠΕΣΥΠ της ΑΣΠΑΙΤΕ, ακαδημ. έτος 2013-14.

1. 1
ΓΕΝΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΗ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ
(Π.Ε.ΣΥ.Π.)
Βασικές έννοιες και αρχές
της Συστημικής Θεραπείας και Συμβουλευτικής
Ομαδική εργασία στο μάθημα:
Συμβουλευτική και Συμβουλευτική Ψυχολογία:
Θεωρία και εφαρμογές
Διδάσκουσα: Βασιλική Γιωτσίδη
Σπουδαστές/τριες:
Αρετή-Δήμητρα Δούκα, Ιωάννα Θωμά, Ευάγγελος Κουτσούμπης
Φεβρουάριος 2014

2. 2
Ιστορική ανασκόπηση
Η συστημική προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία και τη συμβουλευτική, αντίθετα με άλλες
προσεγγίσεις, δεν οφείλεται σε κάποια μοναδική εξέχουσα προσωπικότητα η οποία την
επινόησε ή τη δημιούργησε. Αναπτύχθηκε σε πολλά μέρη του πλανήτη και από πολλούς
ανθρώπους ταυτόχρονα ή διαδοχικά, τόσο μέσα από το προσωπικό τους έργο όσο και μέσα
από διαδικασίες αμοιβαίας επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης με τις διαφορετικές θεωρίες
και πρακτικές προσεγγίσεις.
Η θεωρία τροφοδοτήθηκε από διάφορες πηγές, ξεκινώντας από την Κυβερνητική, την
Γενική Θεωρία των Συστημάτων, τις Θεωρίες Επικοινωνίας και Πληροφοριών, και
συνεχίζοντας με τον Δομισμό, την Ψυχανάλυση, την Ανθρωπιστική Ψυχολογία, τον
Κονστρουκτιβισμό, τον Κοινωνικό Κονστρουκσιονισμό, τη Μεταμοντέρνα Φιλοσοφία και τη
Φιλοσοφία της Γλώσσας. Ως πρόδρομοι της συστημικής οπτικής στην ψυχοθεραπεία,
αναφέρονται η Zelpa Smith (κοινωνική λειτουργός που εργάζονταν με οικογένειες ήδη από
το 1890), ο Kurt Lewin με τη θεωρία του πεδίου, ο Jacob Moreno, ιδρυτής του
ψυχοδράματος και ο Alfred Adler, οι οποίοι συνέδεσαν τον άνθρωπο και τη συμπεριφορά
του, με το πλαίσιο και τον κοινωνικό ιστό στον οποίο βρίσκεται. Γύρω στο 1940, η
εφαρμογή τεχνικών ομαδικής θεραπείας σε σχιζοφρενείς και τους γονείς τους οδηγούν
σταδιακά σε μια αλλαγή οπτικής που αποτέλεσε μια «αλλαγή προτύπου σκέψης»
(paradigm). Στη δεκαετία του 1950, ο Theodore Lidz στο πανεπιστήμιο Γέιλ, ο Lyman Wynne
στο Εθνικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας της Ουάσιγκτον, οι Don Jackson, Jules Riskin, Gregory
Bateson, Virginia Satir κ.ά. στο Ινστιτούτο Ψυχικών Ερευνών του Πάλο Άλτο προώθησαν τη
ανάπτυξη της συστημικής. Ακολούθησε, φτάνοντας ως τις μέρες μας, η δημιουργία σειράς
θεραπευτικών προσεγγίσεων από σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Nathan Ackerman
(ψυχοδυναμική προσέγγιση), ο Carl Whitaker (συμβολική βιωματική προσέγγιση), ο John
Bowlby (θεωρία προσκόλλησης), ο Murey Bowen (διαγενεακή προσέγγιση), ο Ivan
Boszormenyi-Nagy (πολυγενεακή οπτική), ο Salvador Minuchin (δομική οικογενειακή
θεραπεία), η Mara Selvini Palazzoli και η ομάδα της (σχολή του Μιλάνου), ο Helm Stierlin
(μοντέλο της Χαϊλδελβέργης), η Virginia Satir (βιωματική επικοινωνιακή θεραπεία), οι Steve
de Shazer και Insoo Kim Berg (εστιασμένη στη λύση οικογενειακή θεραπεία), οι Jay Haley
και Cloe Madanes (στρατηγική θεραπεία), ο Tom Andersen (αναστοχαστική ομάδα) και ο
Micheal White (αφηγηματική θεραπεία). Έτσι, η συστημική θεραπεία περιλαμβάνει τελικά
ένα μεγάλο αριθμό μοντέλων, που μπορεί να διαφέρουν σε πολλά, ωστόσο διέπονται από
ή συνεισφέρουν τελικά συστημικές αρχές, οπτικές και πρακτικές στο ίδιο το σύστημα της
συστημικής θεραπείας και συμβουλευτικής. Εντέλει, κάθε συστημικός θεραπευτής ή
σύμβουλος αλληλεπιδρά με τις θεωρίες κα τις προσεγγίσεις για να τις συνθέσει και να
αναπτύξει τις δικές του ικανότητες (von Schlippe & Schweitzer, 2008).
Βασικές έννοιες και αρχές στη Συστημικής Θεραπείας και
Συμβουλευτικής
Το σύστημα
Αποτελεί τη βασικότερη έννοια της συστημικής. Ορίζεται ως ένα σύνολο από στοιχεία ή
μέλη, τις ιδιότητές, τις σχέσεις και αλληλεπιδράσεις ανάμεσά τους, τις αναδυόμενες

3. 3
μητέρα
πατέρας
παιδί 1
παιδί 3
παιδί 2
γον εϊκό
υποσύστημα υποσύστημα
παιδιών
σύστημα της
οικογέν ειας
περιβάλλον
ιδιότητες (που προκύπτουν από τις αλληλεπιδράσεις), τα οποία βρίσκονται μέσα σε ένα
πλαίσιο ή περιβάλλον και αλληλεπιδρούν με αυτό (Παρίτσης, 2006). Η αναγνώριση ενός
συστήματος, σημαίνει ότι υπάρχει κάποιος παρατηρητής που το οριοθετεί και το διαχωρίζει
από το περιβάλλον, ως όλον το οποίο είναι κάτι μεγαλύτερο ή περισσότερο από το
άθροισμα των μελών του. Τα επιμέρους μέλη, κατανοούνται μόνο μέσα στο πλαίσιο του
συστήματος, το οποίο με τη σειρά του μπορεί να κατανοηθεί ως υποσύστημα-μέλος ενός
ευρύτερου συστήματος.
Φαινόμενα, οργανισμοί,
κοινωνικές μονάδες και
ομάδες προσεγγίζονται ως
συστήματα (Goldenberg &
Goldenberg, 2005). Ο
βαθμός αλληλεπίδρασης
ενός συστήματος με το
περιβάλλον του, ορίζει
κατά πόσο το σύστημα
είναι ανοικτό ή κλειστό. Εξ
ορισμού, κάθε ζωντανό
σύστημα θεωρείται
ανοικτό.
Από την αναλυτική-αναγωγική, στην επαγωγική σκέψη
Η αναλυτική-αναγωγική σκέψη, που επικράτησε από τον 17ο
αιώνα στις φυσικές, αρχικά,
και στις υπόλοιπες επιστήμες στη συνέχεια, θεωρεί ότι για να κατανοήσουμε ένα
φαινόμενο, πρέπει να το αναλύσουμε στα επιμέρους τμήματά του, ενδεχομένως μάλιστα
όλο και βαθύτερα, σε κατώτερο και απλούστερο επίπεδο ανάλυσης. Άρα για να
κατανοήσουμε το όλο, πρέπει να αναλύσουμε τα μέρη. Αντίθετα, με την επαγωγική ή
ολιστική προσέγγιση, σκεφτόμαστε τα σύνολα παρά τα μέρη. Μελετάμε τη φύση και τη
συμπεριφορά ενός (υπο)συνόλου που μας ενδιαφέρει, και αν δεν έχουμε αποτελέσματα,
κοιτάμε στο μεγαλύτερο σύνολο, του οποίου αποτελεί μέρος (Lane, 2002). Έτσι εισάγεται η
έννοια και η ανάγκη της πολυεπίπεδης και της ολονικής εξέτασης κάθε συστήματος που
μας ενδιαφέρει συμβουλευτικά ή θεραπευτικά. Η εξέταση αυτή μας δίνει την δυνατότητα
να παρέμβουμε σε οποιοδήποτε επίπεδο του συστήματος ή ολονίου1
προκαλώντας αλλαγή
σε οποιοδήποτε άλλο (Παρίτσης, 2006).
Έμφαση στη δομή, στη δυναμική των σχέσεων, στις αλληλεπιδρά-
σεις και στο πλαίσιο
Τα ανθρώπινα προβλήματα δεν είναι πλέον ατομική, προσωπική υπόθεση, αλλά έχουν να
κάνουν με τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις μέσα σε ευρύτερα πλαίσια και περισσότερα
επίπεδα: ατομικό βιολογικό & ψυχολογικό υπόβαθρο, οικογένεια, σχολική κοινότητα,
ευρύτερες κοινωνικές και πολιτισμικές επιρροές (Παπαδιώτη-Αθανασίου, 2005). Ένα
1
Ολόνιο είναι ένα σύστημα που αποτελεί μέρος όμοιου συστήματος και μπορεί να περιλαμβάνει ένα
όμοιο σύστημα, δημιουργώντας μια ιεραρχία οργάνωσης ολονίων. Π.χ. ο άνθρωπος, ως νοήμων
σύστημα, περιλαμβάνει κύτταρα (νοήμονα υποσυστήματα) και είναι ο ίδιος μέρος του
υπερσυστήματος συλλογικής νοημοσύνης της οικογένειας ή της κοινότητας (Παρίτσης, 2006).
Διάγραμμα 1: Συστημικός χάρτης μιας οικογένειας

4. 4
πρόσωπο που εμφανίζει συμπτώματα (αναγνωρισμένος ασθενής) μπορεί να εκφράζει την
έλλειψη ισορροπίας ή τη δυσλειτουργία του συστήματος στο οποίο ανήκει. Λόγω αυτής της
πολλαπλότητας ερεθισμάτων, κάθε σύστημα, για να διατηρήσει της σταθερότητά του τείνει
να δημιουργεί υποσυστήματα, τα οποία πρέπει να είναι σαφώς, αλλά όχι άκαμπτα,
οριοθετημένα, για να είναι λειτουργικά. Έτσι, π.χ. στην οικογένεια, το γονεϊκό υποσύστημα
πρέπει να είναι σαφώς οριοθετημένο (ως προς τη λήψη αποφάσεων, τα καθήκοντα ή το
βαθμό και το είδος της επικοινωνίας κ.ά.) σε σχέση με το υποσύστημα των παιδιών, ώστε
να ελεγχθεί μια πιθανή δυσλειτουργία. Η οργάνωση και η δομή, η ιεραρχία και οι κανόνες,
τα όρια (σαφή ή ασαφή), η συμπληρωματικότητα και η αμοιβαιότητα των λειτουργιών των
μελών συνδιαμορφώνουν τη ζωή και την υγεία ενός συστήματος. Επιρροές αναζητούνται
και εντοπίζονται και διαγενεακά μέσω των προτύπων και των σχημάτων προγονικών
συστημάτων (οικογενειών) καταγωγής.
Διάγραμμα 2: Διάγραμμα επιρροής και αλληλεπιδράσεων
Κυκλική αιτιότητα, ομοιόσταση και ανατροφοδότηση
Δεδομένων των πολλαπλών αλληλεπιδράσεων και αλληλεξαρτήσεων των μελών,
αμφισβητείται ή και καταργείται η έννοια της γραμμικής αιτιότητας και της μιας αιτίας,
αφού κάθε άτομο επηρεάζει και επηρεάζεται από κάθε άλλο και κάθε σύστημα επηρεάζει
και επηρεάζεται από κάθε άλλο σύστημα. Έτσι, μελετάμε τα ζητήματα με όρους κυκλικής
και παράλληλης αιτιότητας και αποτελεσμάτων. Κάθε αλλαγή σε ένα μέλος του
συστήματος, π.χ. ένα μέλος της οικογένειας, θα επηρεάσει όλα τα άλλα μέλη του –
ολόκληρη την οικογένεια.
Τα συστήματα έχουν την τάση να αναζητούν την ομοιόσταση ή την ισορροπία, προκειμένου
να είναι σταθερά, χρησιμοποιώντας μηχανισμούς ανατροφοδότησης. Αυτοί, ενίοτε
διεύθυν ση
σχολείου
εκπαιδευτικό
προσωπικό
τεχν ικό
προσωπικό
βοηθητικό
προσωπικό
συν θήκες
εργασίας
μαθητές
γον είς
δημοτικές
αρχές
Υπουργείο
παιδείας
ν ομοθεσία
Ευρωπαϊκή
Έν ωση
αγορά
εργασίας
μισθολογική
πολιτική
σχολείο
οικον ομική
πολτική
Έν α διάγραμμα επιρροής για το σύστημα του σχολείου

5. 5
αποτρέπουν την αλλαγή, κάτι που μπορεί να καταλήξει το ίδιο προβληματικό για την
εξέλιξη του συστήματος.
Κύκλος ζωής ενός συστήματος & μεταβατικά στάδια
Η ανάγκη προσαρμοστικότητας, αλλαγής και εξέλιξης ενός συστήματος, προκειμένου να
διατηρηθεί η υγιής συνέχειά του, γίνεται φανερή στον κύκλο ζωής και τα μεταβατικά
στάδια από τα οποία διέρχεται ένα σύστημα. Ενδεικτικά στάδια του κύκλου αυτού π.χ. σε
μια οικογένεια, είναι η συμβίωση και ο γάμος, η γονεϊκότητα, η προσχολική & σχολική
ηλικία των παιδιών και οι πρώτοι αποχωρισμοί, η εφηβεία, η αποδέσμευση και
ανεξαρτησία των παιδιών, η μέση ηλικία όπου οι γονείς είναι πιθανώς πάλι μόνοι, η τρίτη
ηλικία με τις αλλαγές ρόλων (τα παιδιά φροντίζουν τους γονείς) και οι τελευταίοι
αποχωρισμοί. Ανάλογα με το στάδιο του κύκλου ζωής πρέπει να διαφοροποιούνται οι
σχέσεις και οι εξελικτικοί στόχοι των μελών και του συστήματος.
Τα υποκειμενικά βιώματα και οι εμπειρίες έχουν σημασία
Μέσα σε ένα σύστημα, κάθε μέλος έχει τη δική του, διαφορετική και δικαιολογημένη,
άποψη ή οπτική για την πραγματικότητα και την δική του περιγραφή του συστήματος, άρα
υπάρχουν πολλαπλές πραγματικότητες. Δεν υπάρχει αντικειμενικότητα καθαυτή. Κάθε
«αντικειμενική» περιγραφή (π.χ. η διαφορετική ματιά του κάθε μέλους ή του κάθε ειδικού)
λέει περισσότερα μάλλον για τον περιγράφοντα παρά για το περιγραφόμενο σύστημα. Ο
ίδιος ο σύμβουλος, σε κάποιες προσεγγίσεις, δεν θεωρείται εξωτερικός παρατηρητής αλλά
συ-ζητά και συν-κατασκευάζει την παρατηρούμενη πραγματικότητα ως (νέο) μέλος του
συστήματος. Τελικά, η κοινή πραγματικότητα προκύπτει ως κοινή συναίνεση από την
αλληλεπίδραση των μελών.
Λόγος και επικοινωνία
Ο λόγος ή η γλώσσα που χρησιμοποιούμε και τα νοήματα που της αποδίδουμε,
διαμορφώνουν και μαρτυρούν την πραγματικότητα μας. Με την κατάλληλη χρήση του
λόγου μπορούμε να διαμορφώσουμε νέα νοήματα και μέσω της συζήτησης να
διευκρινίσουμε και να αντιμετωπίσουμε τα ζητήματα – π.χ. ως προβλήματα ή ευκαιρίες.
Ελέγχοντας τα επίπεδα, τους διαύλους, τους τρόπους και τον βαθμό επικοινωνίας σε ένα
σύστημα, μπορούμε να μειώσουμε (ή αν χρειάζεται και να αυξήσουμε) την απόσταση
μεταξύ των μελών του και να διαμορφώσουμε νέες και πιο λειτουργικές κοινές αντιλήψεις
της πραγματικότητας.
Σκοποί και πεδία εφαρμογής
Οι σκοποί της συστημικής συμβουλευτικής και θεραπείας, ποικίλουν ανάλογα με τη σχολή
ή την προσέγγιση. Σε γενικές γραμμές, περιλαμβάνουν τη μείωση της έντασης και του
άγχους και την αύξηση του βαθμού διαφοροποίησης των μελών, ώστε οι καταστάσεις να
αντιμετωπίζονται πιο ώριμα, τον εμπλουτισμό των ικανοτήτων δημιουργίας σχέσεων, τη
διαμόρφωση περισσότερο σαφών, εύκαμπτων και ευέλικτων κανόνων και ρόλων και
λειτουργικών δομών, τη βελτίωση των ικανοτήτων υπεύθυνης και ανοικτής επικοινωνίας,
την ενίσχυση ικανοτήτων επίλυσης συγκρούσεων με σκοπό τις πιο ικανοποιητικές
διαπροσωπικές και διομαδικές εμπειρίες, την επανασυγγραφή της αφήγησης της
προσωπικής/οικογενειακής/συστημικής ιστορίας και την ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης, την
ενίσχυση των θετικών στοιχείων και την αξιοποίηση των δυνατοτήτων των μελών στα

6. 6
πλαίσια συγκεκριμένων και εφικτών στόχων που οδηγούν στην επιθυμητή κατάσταση και
ζωή του συστήματος.
Τα πεδία εφαρμογής της συστημικής συμβουλευτικής και θεραπείας περιλαμβάνουν τα
άτομα και τις οικογένειες, το σχολείο και την κοινότητα, την κοινωνική εργασία
(συνεργασία οικογένειας, κοινωνικών λειτουργών ψυχολόγων κ.ά.), την ιατρική και
ψυχιατρική (ολιστικές προσεγγίσεις, συστημική ψυχιατρική), τις επιχειρήσεις και τους
οργανισμούς (επίσημη και ανεπίσημη ιεραρχία και επικοινωνία, μεθοδολογίες
συστημάτων, στρατηγική θεώρηση, διαγράμματα και ανάδειξη σχέσεων), έως και την
πολιτική (συστημική λήψη αποφάσεων), την διοίκηση κρατών και την οργάνωση και
λειτουργία συνασπισμών και υπερεθνικών οργανισμών (von Schlippe & Schweitzer, 2008).
Αναφορές - Βιβλιογραφία
Carlson, J. – Sperry, L. – Lewis, J.A. (2005). Family therapy techniques – Integrating and
tailoring treatment. New York: Routledge
Goldenberg, I. & Goldenberg, H. (2005). Οικογενειακή θεραπεία – Μια επισκόπηση. Έλλην:
Αθήνα.
Lane, A. (2002). T551 Systems thinking and practice: A primer. Milton Keynes: The Open
University.
Lane, A. (2002). T552 Systems thinking and practice: Diagramming. Milton Keynes: The Open
University.
Παπαδιώτη-Αθανασίου Β. (2005). Οικογενειακή-συστημική θεραπεία. Βασικές
προσεγγίσεις, θεωρητικές θέσεις και πρακτική εφαρμογή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Παρίτσης, Ν. (2006). Συστημική ψυχιατρική τ. Β’: Θεραπεία και εξέλιξη ανθρώπινων
συστημάτων. Αθήνα: Βήτα Medical Arts
Παρίτσης, Ν. (2012). Συστημική ψυχιατρική τ. Α’: Η νοημοσύνη της ζωής. Αθήνα: Βήτα
Medical Arts
The Open University. T552 Systems thinking and practice: Diagramming tutorials.
http://systems.open.ac.uk/materials/T552/
von Schlippe, A., Schweitzer, J. (2008). Εγχειρίδιο της συστημικής θεραπείας και
συμβουλευτικής. Θεσσαλονίκη: University Studio Press