2. Γλώσσα
Η διάδοση της ελληνικής Κοινής
Ως ελληνιστική ή αλεξανδρινή κοινή ορίζεται η
απλοποιημένη αττική κυρίως διάλεκτος, η οποία
από τους χρόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου και
μέχρι περίπου τον 6ο αιώνα μ.Χ. γίνεται η
επίσημη γραπτή και προφορική γλώσσα στις
περιοχές της ανατολικής Μεσογείου. Η
χρησιμοποίησή της από γλωσσικά ανομοιογενείς
πληθυσμούς είχε ως αποτέλεσμα πολλά δομικά
στοιχεία της να υποστούν απλοποιήσεις και
γενικεύσεις, προκειμένου να διευκολυνθούν οι
επικοινωνιακές ανάγκες των νέων φορέων της.
Σε φωνολογικό επίπεδο καταργήθηκε η διάκριση
μεταξύ μακρών και βραχέων φωνηέντων, τα
οποία έγιναν πλέον ισόχρονα. Οι δίφθογγοι
μονοφθογγίστηκαν και συχνά ιωτακίστηκαν (π.χ.
οι δίφθογγοι οι, ει δεν προφέρονται πλέον οϊ, εϊ
αλλά ι). Η δασεία έπαψε να προφέρεται και ο
τονισμός των λέξεων από μουσικός μετατράπηκε
σε δυναμικό, η τονισμένη δηλαδή συλλαβή δεν
προφερόταν πια σε μουσικά υψηλότερο τόνο
αλλά πιο δυνατά από τις υπόλοιπες συλλαβές.
Πάπυρος με κείμενο από κωμωδία του
ποιητή Μενάνδρου, του πιο αγαπητού
κωμικού ποιητή των ελληνιστικών χρόνων.
3. Σε μορφοσυντακτικό επίπεδο εμφανίστηκαν έντονες τάσεις για περιφραστική δήλωση έναντι της
μονολεκτικής -που χαρακτήριζε τις διαλέκτους των κλασικών χρόνων- καθώς και για ένταξη σε
γενικότερα δομικά σχήματα, όπως είναι για παράδειγμα η δημιουργία κοινών καταλήξεων.
Σε λεκτικό επίπεδο παρατηρήθηκε η σημασιολογική διαφοροποίηση κάποιων λέξεων, ενώ
υιοθετήθηκαν και αρκετές ξένες, κυρίως εβραϊκές και λατινικές.
Χάλκινη ενεπίγραφη πλάκα από το ιερό του Διός στην
Ολυμπία (300-250 π.Χ.).
Φέρει τιμητικό ψήφισμα των Ηλείων για τον Τενέδιο
ολυμπιονίκη Δημοκράτη γραμμένο στην ηλειακή
διάλεκτο. Ο αθλητής είχε νικήσει στο αγώνισμα της
πάλης των ανδρών στους Ολυμπιακούς αγώνες. Η
Βουλή των Ηλείων τον τίμησε με πολλά προνόμια
ανακηρύσσοντάς τον πρόξενο και ευεργέτη με δικαίωμα
ατέλειας, εγκτήσεως και προεδρίας (δηλαδή του δόθηκε
απαλλαγή από τους φόρους, δυνατότητα κατοχής
ακινήτων στην περιοχή της Ηλείας και συμμετοχής σε
εορτές και θυσίες). Στο τριγωνικό αέτωμα
απεικονίζονται σύμβολα των Τενεδίων και του θεού
Διονύσου, ένα τσαμπί σταφύλι και δύο διπλοί πελέκεις.
Ο Παυσανίας (6.17.1) αναφέρει ότι στο ιερό της
Ολυμπίας υπήρχε άγαλμα του Δημοκράτους.
Ύψος 57 εκ., πλάτος 26 εκ.
4. Η συνάντηση ελληνικής και εβραϊκής λογοτεχνίας
έδωσε πλούσιους καρπούς. Περίφημη είναι η
μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης στην
ελληνιστική Κοινή στην Αλεξάνδρεια από τα μέσα
του 3ου αι. και εξής, ένα κείμενο που είναι
ευρύτερα γνωστό ως Εβδομήκοντα. Η μετάφραση
αυτή έγινε από Εβραίους της Αλεξάνδρειας, που
κατείχαν περισσότερο την ελληνιστική Κοινή
παρά την εβραϊκή, με αποτέλεσμα αυτή να είναι
πολύ περισσότερο ελεύθερη δημιουργία παρά
πιστή απόδοση του πρωτοτύπου. Δύο μεγάλες
μορφές της ελληνοεβραϊκής γραμματείας, που
άκμασε στα μέσα του 1ου αι. μ.Χ., είναι ο Φίλων ο
Αλεξανδρεύς (ή Ιουδαίος) και ο Φλάβιος Ιώσηπος.
Ο πρώτος ήταν φιλόσοφος και προσπάθησε να
συγκεράσει την ελληνική με την εβραϊκή
φιλοσοφία, ενώ ο δεύτερος ασχολήθηκε με την
εβραϊκή ιστορία.
Η περίοδος της ελληνιστικής κοινής είναι
ιδιαίτερα σημαντική για την εξέλιξη της ελληνικής
γλώσσας, καθώς σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα
διαμορφώθηκαν οι δομές εκείνες που θα
επηρεάσουν καθοριστικά τη μεταγενέστερη νέα
ελληνική. Πάπυρος της Οξυρρύγχου με απόσπασμα από
τα «Ομηρικά σχόλια», τέλη 1ου αι. π.Χ.
5. Αττικισμός
Το κίνημα του Αττικισμού αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα
γλωσσικά φαινόμενα της Ελληνιστικής περιόδου. Οι εκπρόσωποι
του ρεύματος αυτού, το οποίο έκανε την εμφάνισή του τον 1ο
αιώνα, θεωρούσαν ότι η αναγέννηση των ελληνικών γραμμάτων
μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με τη χρησιμοποίηση της αττικής
διαλέκτου του 5ου αιώνα. Αποτέλεσμα των επιρροών που
άσκησαν οι αττικιστές στους σύγχρονούς τους πνευματικούς
κύκλους υπήρξε η έντονη διαφοροποίηση ανάμεσα στον
προφορικό λόγο της εποχής τους -στην ελληνιστική κοινή- και
στο γραπτό, ο οποίος προσπάθησε να μιμηθεί την κλασική αττική
διάλεκτο.
Το κίνημα του Αττικισμού επηρέασε πολλές μορφές
τέχνης πέρα από τη λογοτεχνία. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα αποτέλεσε η γλυπτική στο χώρο της οποίας
αναβίωσε η κλασική τέχνη του 5ου-4ου αι. μέσω των έργων
της νεοκλασικής αυτής τεχνοτροπίας. Στην εικόνα
επιτύμβια στήλη πολεμιστή από τη Ρόδο σε νεοκλασικό
στυλ του «Αττικισμού».
6. Αυτή ακριβώς η διαφοροποίηση συνιστά
και την απαρχή του γλωσσικού
ζητήματος, που εξακολούθησε να
υφίσταται μέχρι και τους νεότερους
χρόνους της ελληνικής ιστορίας. Οι
προτροπές στα συγγράμματα των
αττικιστών για χρήση γλωσσικών
στοιχείων που προέρχονταν από την
κλασική αττική διάλεκτο και όχι από τη
σύγχρονη ελληνιστική κοινή, αποτελούν
μία επιπλέον μαρτυρία για την
προφορική γλώσσα εκείνης της εποχής.
Ενδεικτικά αναφέρεται ένα παράδειγμα
από το έργο Eκλογή ρημάτων και
ονομάτων αττικών 230, του Φρύνιχου:
"Πάντοτε μη λέγε αλλ' εκάστοτε και
διαπαντός".
Απόσπασμα από τον Mythographus
Homericus σε πάπυρο της
Οξυρύγχου.
7. Φιλολογία
Στην Αλεξάνδρεια, κατά τον 3ο αιώνα, συγκροτήθηκε για πρώτη φορά η φιλολογία ως αυτοτελής
επιστήμη. Η ανάπτυξή της προήλθε κυρίως από την προσπάθεια των λογίων της εποχής να διασώσουν,
να μελετήσουν και να εκδώσουν τα κείμενα των κλασικών ποιητών και πεζογράφων της αρχαιότητας.
Η υποστήριξη των Πτολεμαίων υπήρξε καθοριστική, ιδιαίτερα η ίδρυση από τον Πτολεμαίο Β'
Φιλάδελφο της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, στην οποία εργάστηκαν διαπρεπείς λόγιοι .
«Η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας». Φανταστική αναπαράσταση της εξωτερικής όψης.
8. Πολλές εικασίες γίνονται μεταξύ των σύγχρονων μελετητών σχετικά με τον τρόπο απόκτησης των
βιβλίων εκ μέρους των Πτολεμαίων. Βασισμένοι σε αρχαίες ανεκδοτολογικές αφηγήσεις, οι
μελετητές συγκλίνουν σε δύο κυρίως τρόπους απόκτησης: τον πυρήνα της Βιβλιοθήκης φαίνεται
να αποτέλεσε η προσωπική βιβλιοθήκη του Αριστοτέλη που κληροδοτήθηκε στον Θεόφραστο και
από εκεί σε κάποιον Νηλέα από τον οποίο πιθανότατα την αγόρασε ο Πτολεμαίος Φιλάδελφος∙ ο
διάδοχός του, Πτολεμαίος Ευεργέτης, την επαύξησε σημαντικά, κατάσχοντας οποιοδήποτε βιβλίο
βρισκόταν σε όποιο πλοίο περνούσε από το λιμάνι της Αλεξάνδρειας. Έτσι, σύμφωνα με
εκτιμήσεις η Βιβλιοθήκη κατείχε 500.000-700.000 παπυρικούς κυλίνδρους μέχρι την καταστροφή
της από φωτιά το 47 π.Χ. όταν ο Ιούλιος Καίσαρας κατέκτησε την Αλεξάνδρεια.
Το υψηλότερο αξίωμα στη Βιβλιοθήκη ήταν αυτό του
βιβλιοθηκάριου, το οποίο ανέθετε με προσωπική του
απόφαση ο βασιλιάς σε επιφανή μέλη του Μουσείου.
Πρώτος βιβλιοθηκάριος ήταν ο Ζηνόδοτος ο Εφέσιος
και τον διαδέχτηκαν ο Απολλώνιος Ρόδιος, ο
Ερατοσθένης ο Κυρηναίος, ο Αριστοφάνης ο
Βυζάντιος και ο Αρίσταρχος από τη Σαμοθράκη. Μία
από τις σημαντικότερες μορφές, ο Καλλίμαχος ο
Κυρηναίος, δεν έγινε ποτέ επίσημα βιβλιοθηκάριος,
αλλά ήταν η ψυχή στην οργάνωση της Βιβλιοθήκης
στα χρόνια του Πτολεμαίου Φιλάδελφου. Στην εικόνα
νόμισμα του Πτολεμαίου Β’ Φιλάδελφου.
9. Το πρώτο ζήτημα που είχαν να αντιμετωπίσουν οι
Αλεξανδρινοί φιλόλογοι ήταν η έκδοση του ομηρικού
κειμένου. Η πρώτη επίσημη καταγραφή των ομηρικών επών
είχε γίνει στα μέσα του 6ου αι. από τον Πεισίστρατο για να
αποτελέσει τη βάση των ραψωδικών απαγγελιών στα
Παναθήναια∙ και ήδη από τον 4ο αι. ο επικός ποιητής και
λόγιος Αντίμαχος ο Κολοφώνιος φαίνεται ότι επιχείρησε να
δώσει μια «διορθωμένη» έκδοση. Όμως ο πρώτος κριτικός
εκδότης των επών είναι και ο πρώτος βιβλιοθηκάριος της
βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, ο Ζηνόδοτος ο Εφέσιος
(330-260). Ο Ζηνόδοτος προέβη σε δραστική διόρθωση του
ομηρικού κειμένου χρησιμοποιώντας δύο κυρίως μεθόδους:
τη σύγκριση διαφορετικών εκδόσεων μεταξύ τους και τον
«οβελισμό», δηλαδή την απάλειψη, εκείνων των στίχων που
κατά την κρίση του δεν ταίριαζαν με τη γλώσσα ή το
περιεχόμενο του ομηρικού κειμένου. Έτσι όμως κατέληξε
να διαγράψει πάρα πολλούς στίχους, ένα σφάλμα που
διόρθωσαν με τις δικές τους κριτικές εκδόσεις οι δύο
μεγάλοι ομηριστές, ο Αριστοφάνης Βυζάντιος (265-190) και
ο Αρίσταρχος από τη Σαμοθράκη (215-144).
Η ενασχόληση των Αλεξανδρινών λογίων δεν περιορίζεται εδώ. Ο Ζηνόδοτος ήταν αυτός που
χώρισε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε 24 ραψωδίες, ενώ ο Αρίσταρχος αναγνώρισε την
υφολογική και θεματική ενότητα των ομηρικών επών και έγραψε πομνήματα για κάθεὑ
είδους ομηρικά προβλήματα. Στην εικόνα πάπυρος με κείμενο της Οδύσσειας.
10. Ορισμένοι από τους περισσότερο διακεκριμένους λόγιους της Ελληνιστικής περιόδου υπήρξαν οι
Ζηνόδοτος και Αρίσταρχος ο Σαμοθράξ, που εξέδωσαν τα ομηρικά έπη, ενώ επιπλέον στον πρώτο
αποδίδεται και η διαίρεσή τους σε 24 ραψωδίες. Ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος εισήγαγε τα σημεία
της προσωδίας, της στίξης, των τόνων και της δασείας, ενώ το έργο Τέχνη Γραμματική του
Διονύσιου Θρακός (170-90) αποτελεί την πρώτη ελληνική γραμματική.
Οι λεγόμενες «Στήλες της Ροζέτα σε
μικρογραφία» με την επιγραφή:
«Ο Βασιλιάς της Άνω και Κάτω Αιγύπτου,
Πτολεμαίος, γιος του Βασιλιά Πτολεμαίου,
και η Κυρία των δύο περιοχών, Βερενίκη,
οι ευεργέτες θεοί: προς τον Αθώρ στον
Ουρανό».
Οι ακρογωνιαίοι λίθοι από τον Ναό του
Αθώρ στις Κουσαί της Αιγύπτου έχουν
ονομαστεί "στήλες της Ροζέτα σε
μικρογραφία", επειδή είναι δίγλωσσες με
παρόμοιο κείμενο στα ιερογλυφικά και στα
Ελληνικά. Πρόκειται για στήλες με μέση
αιγυπτιακή και ελληνική γραφή σε
αδιαφανές τυρκουάζ και κόκκινο γυαλί
(βασιλεία του Πτολεμαίου Δ’, 221-208
π.Χ. ).Τόσο η Στήλη της Ροζέτας όσο και οι
παρούσες πλάκες φέρουν το όνομα του
Πτολεμαίου, που είναι η πρώτη λέξη που
αποκωδικοποιήθηκε. (5x11 εκ., μονή στήλη,
11. Εκτός από την έκδοση των ομηρικών επών, ιδιαίτερες
δυσκολίες παρουσίαζε και η μελέτη των δύο άλλων
ειδών ποιητικού λόγου, της δραματικής και της λυρικής
ποίησης. Ξέρουμε για παράδειγμα πως εξειδικευμένοι
μελετητές της τραγωδίας και της κωμωδίας στα πρώιμα
αλεξανδρινά χρόνια υπήρξαν αντίστοιχα ο Αλέξανδρος
Αιτωλός και ο Λυκόφρονας από τη Χαλκίδα. Ο
Καλλίμαχος και αργότερα ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος
ασχολήθηκαν με την ταξινόμηση των έργων των
λυρικών ποιητών σε είδη και βιβλία και τη μελέτη των
σύνθετων μετρικών μορφών τους. Ειδικά ο τελευταίος
υπήρξε ίσως ο πιο συστηματικός μελετητής της
τραγωδίας, και σε αυτόν οφείλουμε τις αρχαίες
ποθέσειςὑ που περιελάμβαναν τη σύνοψη των
τραγωδιών, τα πρόσωπα και λεπτομέρειες της πρώτης
παράστασής τους.
Μία ξεχωριστή ενασχόληση των φιλολόγων ήταν η
λεξικογραφία, και κυρίως η θήρευση και εξήγηση σπάνιων
λέξεων αντλημένων από λογοτεχνικά κείμενα ή διαλέκτους,
των λεγόμενων γλωσσ ν. Με αυτές ασχολήθηκε ο Φιλίταςῶ
από την Κω στο σύγγραμμά του τακτοι γλ σσαι, αλλά καιἌ ῶ
πολλοί λόγιοι ποιητές που βρέθηκαν υπό την επίδρασή του,
όπως ο Καλλίμαχος και ο Απολλώνιος Ρόδιος. Στην εικόνα
πάπυρος με την τραγωδία Ελένη του Ευριπίδη.
12. Από τη λαμπρή πόλη των Πτολεμαίων, την Αλεξάνδρεια, δεν μπορούσε να λείπει και ένα ίδρυμα
που θα την καθιστούσε πολιτιστικό κέντρο του αρχαίου κόσμου. Το ίδρυμα αυτό ονομάστηκε
«Μουσείο», δηλαδή τέμενος των Μουσών και των τεχνών που αυτές αντιπροσωπεύουν.
Εμπνευσμένο από τις αρχές του αριστοτελικού Λυκείου, το Μουσείο ιδρύθηκε από τον Πτολεμαίο
Α΄ Σωτήρα με βάση τις οδηγίες του Δημήτριου του Φαληρέα, μαθητή του Θεοφράστου και ενός
από τους πρώτους Περιπατητικούς. Ο «κλειστός κύκλος» των τρόφιμων του Πτολεμαϊκού
Μουσείου είχε στη διάθεσή του, εκτός από χρήματα και δωρεάν διαβίωση, όλα τα μέσα για την
καλλιέργεια των γραμμάτων και την επιστημονική έρευνα. Για τους επιστήμονες (γιατρούς,
βιολόγους, μαθηματικούς, αστρονόμους) υπήρχαν εργαστήρια ανατομίας, αίθουσες με φυτικά και
ζωικά δείγματα, επιστημονικά όργανα.
Αργυρό νόμισμα του Πτολεμαίου Α’ Σωτήρος, με κεφαλή
του Αλεξάνδρου εμπρός και την ένοπλο Αθηνά πίσω.
13. Για τους λόγιους οι
Πτολεμαίοι δημιούργησαν,
όπως είδαμε, και τη
Βιβλιοθήκη, όπου
συγκέντρωσαν όλα τα
βιβλία και τα έργα που
κυκλοφορούσαν στον
αρχαίο κόσμο.
Ο διττός χαρακτήρας του
Μουσείου, που από τη μία
πλευρά ήταν πνευματικό
και ερευνητικό ίδρυμα και
από την άλλη φιλοδοξούσε
να στεγάσει όλη την
παγκόσμια γνώση στη
Βιβλιοθήκη, εξέφραζε όσο
τίποτε άλλο το όραμα του
Αριστοτέλη για την
ανθρώπινη παιδεία.
Η σύγχρονη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας στην αιγυπτιακή
πόλη αναβιώνει το πνεύμα του πρωτοποριακού αρχαίου
ιδρύματος.
14. Εξίσου σπουδαίο πνευματικό κέντρο,
ιδιαίτερα κατά το 2ο αιώνα π.Χ., υπήρξε η
Πέργαμος στη Μικρά Ασία, όπου κατά τη
διάρκεια της βασιλείας του Ευμένη Β'
τελειοποιήθηκε η χρήση της περγαμηνής ως
βασικού υλικού γραφής. Η περγαμηνή, που
κατασκευαζόταν από κατεργασμένα δέρματα
ζώων, σταδιακά αντικατέστησε τον πάπυρο.
Τύπος περγαμηνής της Β. Ευρώπης
παρασκευασμένης από αιγόδερμα στο
στάδιο κατά το οποίο τεντώνεται σε
ξύλινο πλαίσιο. Σύμφωνα με τη
μαρτυρία τού Πλινίου (Historia
naturalis 13.21), η περγαμηνή οφείλει
την κατασκευή της στην προσωρινή
διακοπή εισαγωγής τού παπύρου από
την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου τον 2ο
αι. Η εξάρτηση από την Αίγυπτο ως
αποκλειστική πηγή εισαγωγής τού
παπύρου φέρεται να οδήγησε τον
ηγεμόνα της Περγάμου Ευμένη Α΄
(263-241 ) στην απόφαση να προωθήσει
την παραγωγή περγαμηνής ως
υποκατάστατου τού παπύρου.
15. Στη λογοτεχνία ο συγκερασμός ελληνικού και αιγυπτιακού στοιχείου παρατηρείται στην ιστοριογραφία.
Έτσι, ο Εκαταίος από τα Άβδηρα (360-290) έγραψε το εθνογραφικό έργο Αιγυπτιακά με θέμα τον
πολιτισμό, τα ήθη και τα έθιμα και τη γεωγραφία της Αιγύπτου. Σε αυτόν βασίστηκε ο ιστορικός
Μανέθων (ή Μανέθως), που στα δικά του Αιγυπτιακά ασχολήθηκε με την παλαιότερη ιστορία της
Αιγύπτου και των φαραώ.
Μία αντίστοιχη περίπτωση είναι αυτή του ιερέα, αστρονόμου και ιστορικού Βηρωσσού, ο οποίος
άκμασε στη Βαβυλώνα στις αρχές του 3ου αι. Γράφοντας υπό την πατρονία του Σελευκίδη μονάρχη
Αντίοχου του Α΄ Σωτήρα, συνέθεσε τα Βαβυλωνιακά, μια αφήγηση για την ιστορία του κόσμου από τη
δημιουργία μέχρι τα χρόνια του Αλεξάνδρου. Η συμβολή του Βηρωσσού είναι ότι συνδύασε ελληνικές
ιστοριογραφικές μεθόδους με βαβυλωνιακές και ασσυριακές πηγές.
Στον Μεγασθένη (350-290), σατράπη που είχε ορίσει ο ίδιος ο Αλέξανδρος και διπλωμάτη στην αυλή
του Σέλευκου, οφείλουμε το σημαντικότερο σύγγραμμα της αρχαιότητας για την Ινδία. Τα Ινδικά του
Μεγασθένη, γραμμένα με βάση τις προσωπικές μαρτυρίες του ίδιου και αυτόπτες μάρτυρες που
συνάντησε κατά το παραμονή του στην Ινδία, είναι μια εθνογραφική ιστορία που καλύπτει τα πολιτικά
και κοινωνικά γεγονότα, τα ήθη και τις παραδόσεις, τις θρησκείες και τους μύθους της Ινδίας. Το έργο
αυτό επηρέασε πολλούς μεταγενέστερους ιστορικούς, μεταξύ αυτών και τον Αρριανό.
Η οροσειρά Καρακόρουμ στη βόρειο Ινδία με
ψηλότερη κορυφή στα 8611μ.. Ο ελληνικός
στρατός του Αλεξάνδρου έφτασε στις υπώρειές
της.
16. Λογοτεχνία
Η επική ποίηση
Η επική ποίηση, ένα από τα τρία βασικά γένη
της ποίησης μαζί με τη δραματική και τη λυρική,
γίνεται πεδίο αισθητικών αντιπαραθέσεων κατά
την ελληνιστική περίοδο. Το έπος
αμφισβητήθηκε κυρίως από τον λόγιο ποιητή και
εμπνευστή της νεωτερικής ποιητικής Καλλίμαχο
τον Κυρηναίο, ο οποίος απέρριπτε την αφήγηση
ηρωικών πράξεων σε πολλούς στίχους ∙
σύμφωνα μάλιστα με την αρχαία βιογραφική
παράδοση, η άρνησή του να συγγράψει ηρωικό
έπος τον έφερε σε ευθεία σύγκρουση με τον
νεότερο σύγχρονό του, ίσως και μαθητή του,
Απολλώνιο τον Ρόδιο.
Κατά την ελληνιστική εποχή λοιπόν, κατά την
οποία αναθεωρούνται τα παραδοσιακά
λογοτεχνικά είδη και εισάγονται νέες ποιητικές
φόρμες, ο Απολλώνιος ο Ρόδιος αποτελεί μια
εξαιρετική περίπτωση επικού ποιητή που θέλησε
να μιμηθεί δημιουργικά την παράδοση του
ομηρικού έπους. Έγραψε τα Αργοναυτικά, ένα
έπος σε 4 βιβλία συνολικά 6000 περίπου στίχων,
στο οποίο αφηγείται την αργοναυτική
εκστρατεία στο σύνολό της.
Ιάσων και Μήδεια. Ελαιογραφία του John
William Waterhouse (1907). Είναι ένας
πίνακας προ-Ραφαηλιτικής τεχνοτροπίας.
Απεικονίζει την πριγκίπισσα της Κολχίδας,
Μήδεια, να προετοιμάζει ένα μαγικό φίλτρο για
τον Ιάσoνα, ώστε εκείνος να μπορέσει να
ολοκληρώσει τους άθλους που του έθεσε ο
πατέρας της, o Αιήτης.
17. Ο καμβάς των Αργοναυτικών είναι αναμφίβολα ομηρικός. Ο Απολλώνιος γράφει σε δακτυλικό
εξάμετρο και ομηρική διάλεκτο, αξιοποιώντας όλα τα παραδοσιακά στοιχεία του έπους, όπως η
λογοτυπική γλώσσα, το προοίμιο, οι παρομοιώσεις, οι περιγραφές και οι τυπικές σκηνές. Ακόμη και
θεματικά ο Απολλώνιος τονίζει τους δεσμούς του με την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, με την πρώτη όταν
ενθέτει στο έπος του καταλόγους με ονόματα ηρώων ή περιγράφει μάχες και με τη δεύτερη όταν
αφηγείται τον νόστο των Αργοναυτών ξαναγράφοντας τις βασικές περιπέτειες του Οδυσσέα
«Χάρτης της Αργοναυτικής εκστρατείας». Aνατύπωση από το Parergon του Ortelius, 1624.
18. Ωστόσο, τα Αργοναυτικά αποτελούν και δείγμα
μοντέρνου έπους, με κύριο γνώρισμα την υποχώρηση
του ηρωικού στοιχείου (ο Ιάσονας είναι το πρότυπο του
αντιήρωα καθώς έρχεται σε αντίθεση με αρχαϊκούς
ήρωες όπως ο Ηρακλής), αφού η αληθινή
πρωταγωνίστρια του έπους είναι η Μήδεια. Παράλληλα,
η έμφαση στο θέμα του έρωτα και την ψυχοπαθολογία
του φέρνει πολύ κοντά τον Απολλώνιο στη Μήδεια του
Ευριπίδη . Δύο ακόμη στοιχεία, η λογιότητα που
αποτυπώνεται σε μυθολογικές και γεωγραφικές
παρεκβάσεις καθώς και σε μια σειρά από αίτια, και
επίσης οι έμμεσες αναφορές (κυρίως δια του
προσωπείου του Απόλλωνα) στον Πτολεμαίο
Φιλάδελφο παραπέμπουν σαφέστατα στην αλεξανδρινή
ποιητική.
Εκτός από τον Απολλώνιο, στον οποίο ανήκει το
μοναδικό ολοκληρωμένο ηρωικό έπος της αρχαιότητας
ανάμεσα στον Όμηρο και στην Αινειάδα του Βιργιλίου,
υπήρξαν και άλλοι ποιητές που έγραψαν έπη, δηλαδή
εξαμετρικά ποιήματα, με μυθολογικό θέμα. Στον απόηχο
των Αργοναυτικών γράφεται το πιο γνωστό από αυτά, το
χαμένο πλέον μυθολογικό έπος Ηράκλεια, του Ριανού
από την Κρήτη (γεν. 275).
«Μήδεια», έργο της της Έβελυν ντε Μόργκαν (1855-1919).
19. Το ελληνιστικό διδακτικό έπος με τη
μεγαλύτερη απήχηση στην αρχαιότητα
είναι χωρίς αμφιβολία τα Φαινόμενα του
Άρατου απο τους Σόλους (γεν. το 315 π.Χ.)
γραμμένο σε 1154 εξαμετρικούς στίχους.
Τα Φαινόμενα συνδυάζουν δύο
επιστημονικές περιοχές, την αστρονομία
(την οποία ο Άρατος άντλησε από πεζές
πραγματείες του αστρονόμου του 4ου αι.
Εύδοξου από την Κνίδο) και τη
μετεωρολογία (πρότυπο υπήρξε πιθανότατα
ο Θεόφραστος και γενικότερα η παράδοση
της περιπατητικής σχολής). Ο κεντρικός
ρόλος του ύμνου στον Δία στο προοίμιο του
έργου, καθώς και η μυθολογική παρέκβαση
για τη Δίκη, αποτελούν αδιάψευστες
μαρτυρίες της στενής εξάρτησης του
Αράτου από τον Ησίοδο. Τα Φαινόμενα
επαινέθηκαν από τον Καλλίμαχο τον
Κυρηναίο γιατί ενσάρκωναν το ιδεώδες της
λεπτότητας, ενώ έγιναν αντικείμενο
μίμησης από τους Ρωμαίους, μεταξύ αυτών
τον Λουκρήτιο στο φιλοσοφικό του έπος
De rerum natura και από τον Βιργίλιο στα
Γεωργικά.
Οι αστερισμοί του βόρειου ημισφαιρίου κατά
τον Albrecht Dürer (1515).
Επάνω αριστερά απεικονίζεται ο Άρατος.
20. Ένας άλλος λόγιος ποιητής της
ελληνιστικής εποχής, ο Νίκανδρος από
την Κολοφώνα, που άλλοι τον
χρονολογούν τον 2ο και άλλοι τον 1ο αι.
π.Χ., έγραψε δύο διδακτικά έπη με θέμα
τα δηλητήρια και τα αντίδοτά τους.
Πρόκειται για τα εξαμετρικά ποιήματα
Θηριακά και Αλεξιφάρμακα, που είναι
περίφημα όχι τόσο για τις εξειδικευμένες
πληροφορίες που παρέχουν σχετικά με την
τοξικολογία και την ιατρική, όσο για το
σκοτεινό τους ύφος και την εξαιρετικά
δύσκολη "ομηρίζουσα" γλώσσα στην
οποία είναι γραμμένα.
Εικονογράφηση από βυζαντινό
χειρόγραφο του 10ου αι. με τα
Θηριακά του Νικάνδρου.
21. Από τα ελληνιστικά ιστορικά έπη, κάποια από τα οποία είχαν και εθνογραφικό/γεωγραφικό
προσανατολισμό, δεν σώθηκαν παρά μόνο τίτλοι και αποσπάσματα. Κυριότερος εκπρόσωπος
αυτού του τύπου της επικής ποίησης είναι ο Ριανός από την Κρήτη (γεν. 275 π.Χ.) που έγραψε
σχετικά με την ιστορία μεγάλων ελληνικών φύλων και περιοχών. Χαρακτηριστικοί τίτλοι των
επών του που αναπτύσσονταν σε πολλά βιβλία είναι τα Θεσσαλικά, τα Αχαϊκά, τα Ηλιακά και τα
Μεσσηνιακά. Στο μεταίχμιο ιστορικού έπους και αιτιολογίας βρίσκεται μια άλλη κατηγορία
ελληνιστικών ποιημάτων με θέμα την κτίση πόλεων. Η ποίηση κτίσεων, όπως ονομάστηκε,
αφηγείται μύθους και ιστορίες που εξηγούν («αιτιολογούν») την ίδρυση μιας πόλης και
συγγενεύει με την ιστοριογραφία. Η μεγαλύτερη συλλογή ποιημάτων κτίσης αποδίδεται στον
Απολλώνιο Ρόδιο, ο οποίος έγραψε για την ίδρυση της Καύνου, της Κνίδου, της Ρόδου, της
Αλεξάνδρειας και της Ναυκράτεως.
Τα ερείπια της ελληνιστικής
πόλης Καύνου στη Μικρά Ασία.
22. Ο ύμνος ανήκει σε ένα από τα παλαιότερα και δημοφιλέστερα
λογοτεχνικά είδη της αρχαιότητας, καθώς η πρώιμη παραγωγή
του αρχίζει από τον 7ο π.Χ. αι. και φτάνει μέχρι το Βυζάντιο.
Πρόκειται για εξαμετρικά ποιήματα λατρευτικού χαρακτήρα
προορισμένα για την εξύμνηση ενός θεού. Από την ελληνιστική
εποχή σώζονται ακέραιοι αρκετοί ύμνοι, οι πιο γνωστοί από τους
οποίους είναι οι έξι ύμνοι του Καλλίμαχου από την Κυρήνη (Ε ςἰ
Δία, Ε ς πόλλωνα, Ε ς ρτεμιν, Ε ς Δ λον, Ε ς λουτρ τ ςἰ Ἀ ἰ Ἄ ἰ ῆ ἰ ὰ ῆ
Παλλάδος και Ε ς Δήμητρα). Με βάση τη μορφή τους, οι ύμνοιἰ
του Καλλιμάχου διακρίνονται σε δύο ομάδες, τους κλητικούς ή
ραψωδικούς που στηρίζονται στην τριτοπρόσωπη αφήγηση και
δίνουν έμφαση στην αρεταλογία του θεού, και τους μιμητικούς,
οι οποίοι αναπαριστούν ζωντανά σε πρώτο πρόσωπο μια
θρησκευτική τελετή προς τιμήν του θεού και εστιάζουν σε ένα
κεντρικό μυθολογικό επεισόδιο. Οι ύμνοι είναι γραμμένοι σε
επική-ιωνική διάλεκτο και δακτυλικό εξάμετρο, εκτός από τον
πέμπτο (Ε ς λουτρ τ ς Παλλάδος) που γράφεται σε δωρικήἰ ὰ ῆ
διάλεκτο και ελεγειακό δίστιχο. Ένα από τα φιλολογικά
προβλήματα που συνδέονται με τους καλλιμαχικούς ύμνους
αφορά τις περιστάσεις της παράστασής του, το κατά πόσον
δηλαδή είχαν συντεθεί για να πλαισιώσουν λατρευτικές τελετές
και επομένως απηχούσαν ένα γνήσιο θρησκευτικό συναίσθημα ή
αν προορίζονταν για απαγγελία σε κλειστές συνάξεις όπως ήταν
τα συμπόσια ή ακόμα και για ιδιωτική ανάγνωση.
Πάπυρος με στίχους από το ποίημα του Καλλιμάχου «Αιτία».
Έκδοση: B.P. Grenfell & A.S. Hunt, T The Oxyrhynchus Papyri vol. XVII no. 2079 fr. 1.
23. Εκτός από τους καλλιμαχικούς ύμνους, η
ελληνιστική εποχή έχει να επιδείξει σημαντική
παραγωγή στο λογοτεχνικό αυτό πεδίο. Πολλά
ποιήματα ακολουθούσαν τις συμβάσεις του
υμνικού είδους χωρίς να μπορούν να
θεωρηθούν αυτόνομοι «ύμνοι». Ένα τέτοιο
παράδειγμα είναι το ειδύλλιο 22 του Θεοκρίτου
που είναι αφιερωμένο στους Διόσκουρους. Σε
άλλους ύμνους είναι εμφανής η επίδραση της
ελληνιστικής φιλοσοφίας. Χαρακτηριστικά
παραδείγματα είναι ο Ύμνος στον Δία του
Κλεάνθη αλλά και το υμνικό προοίμιο, πάλι
αφιερωμένο στον Δία, από τα Φαινόμενα του
Αράτου, όπου αναγνωρίζονται οι βασικές
αρχές της στωικής φιλοσοφίας.
Η Θέτις και ο Δίας από τον ουκρανό
ζωγράφο του νεοκλασικισμού Anton
Losenko (1737–1773).
24. Λυρική ποίηση
Το επίγραμμα έγινε λογοτεχνικό,
αυτονομήθηκε δηλαδή από το μνημείο και
παγιώθηκε ως λογοτεχνικό είδος, κατά την
ελληνιστική εποχή, οπότε και απέκτησε τα
τυπικά χαρακτηριστικά του: προσωπικός ή
συναισθηματικός τόνος, παιγνιώδης έκφραση,
εντυπωσιακή ή πνευματώδης κορύφωση,
θεματική διεύρυνση. Ειδικά τα θέματα
εμπλουτίστηκαν σε τέτοιο βαθμό ώστε πλέον
τα επιγράμματα ήταν εκτός από αναθηματικά
και επιτύμβια, ερωτικά, περιγραφικά (με
επίκεντρο τη λεπτομερειακή περιγραφή έργων
τέχνης γνωστή ως κφρασις), συμποτικά (μεἔ
εμφανή την επίδραση της αρχαϊκής
συμποτικής ποίησης), παραινετικά,
σκωπτικά/σατιρικά και φιλολογικά.
Η Ερατώ, μούσα της λυρικής
ποίησης. Πίνακας του Sir Edward
John Poynter.
25. Συνηθίζουμε να διακρίνουμε τους επιγραμματοποιούς της ελληνιστικής εποχής σε «σχολές»
ανάλογα με την λογοτεχνική παράδοση που ακολουθούσαν ή τον τόπο καταγωγής τους: την
Ιωνική-Αλεξανδρινή, τη Δωρική-Πελοποννησιακή και τη Φοινικική. Οι εκπρόσωποι της πρώτης
σχολής διακρίνονται για την καλλιτεχνική τους εκλέπτυνση και την έμφαση σε ερωτικά και
συμποτικά θέματα∙ ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος, ο Ποσείδιππος από την
Πέλλα και ο Ασκληπιάδης από την Σάμο. Στη Δωρική-Πελοποννησιακή σχολή πάλι δεσπόζουν
θέματα της καθημερινότητας και λυρικές περιγραφές της φύσης∙ θυμόμαστε κυρίως δύο γυναίκες
επιγραμματοποιούς, την Ανύτη και τη Νοσσίδα, καθώς και τον Λεωνίδα από τον Τάραντα. Στη
Φοινικική σχολή τέλος ανήκουν ο Αντίπατρος, ο Μελέαγρος και ο Φιλόδημος (ακμή 2ος-1ος αι.),
οι οποίοι επηρεάστηκαν ιδιαίτερα από τη ρητορική.
Η στοά των Ερμών στην σπουδαία
ελληνική πόλη Κυρήνη της
Λιβύης.
26. Η άνθηση του επιγράμματος κατά την ελληνιστική,
ελληνορωμαϊκή και πρώιμη βυζαντινή περίοδο ήταν
τόσο εκρηκτική ώστε γράφτηκαν χιλιάδες
επιγράμματα για κάθε είδους περίσταση. Είναι
πιθανό ότι ήδη κατά την ελληνιστική εποχή το
επίγραμμα προοριζόταν για ανάγνωση και πολύ
νωρίς κυκλοφορούσε σε βιβλία ή και συλλογές. Η
παλαιότερη συλλογή που γνωρίζουμε καταρτίστηκε
από τον ποιητή Μελέαγρο από τα Γάδαρα γύρω στο
80 και ονομάστηκε Στέφανος. Ακολούθησαν πολλές
ακόμη είτε θεματικές είτε κατά ποιητή, μέχρι που τον
10ο αι. ο βυζαντινός λόγιος Κωνσταντίνος Κεφαλάς
συνένωσε υλικό από παλαιότερες συλλογές και το
έργο του συμπλήρωσε τον 14ο αι. ο Μάξιμος
Πλανούδης: οι συλλογές τους αποτέλεσαν τη βάση
της επονομαζόμενης Παλατινής ή Ελληνικής
Ανθολογίας που περιλαμβάνει περισσότερα από 3700
επιγράμματα κατανεμημένα θεματικά σε 16 βιβλία.
Η Παλατιανή Ανθολογία στη
στερεότυπη έκδοση της Λειψίας.
27. Οι Ίαμβοι του Καλλίμαχου του Κυρηναίου είναι μια συλλογή 13
ποιημάτων γραμμένα σε διάφορα μέτρα (ιαμβο-τροχαϊκά ή λυρικά) και
διαλέκτους. Οι καλλιμαχικοί Ίαμβοι διακρίνονται για τη θεματική και
υφολογική ποικιλία τους, αφού απομακρύνονται σημαντικά από τα
αρχαϊκά πρότυπα, τον Ιππώνακτα και τον Αρχίλοχο. Σε αυτή την
ετερόκλητη συλλογή φιλοξενούνται ποιήματα λογοτεχνικής πολεμικής (Ία.
1 και 13), αίνοι εμπνευσμένοι από τους μύθους του Αισώπου (Ία. 2),
προσωπικές επιθέσεις σε συγχρόνους (Ία. 4), περιγραφές έργων τέχνης
όπως του αγάλματος του Δία στην Ολυμπία (Ία. 6) και αιτιολογικές
αφηγήσεις (Ία. 7 και 10).
Πάπυρος με στίχους από τον πρώτο Ίαμβο του
Καλλιμάχου.
Έκδοση: B.P. Grenfell & A.S. Hunt, The
Oxyrhycnhus Papyri: Part XI, Λονδίνο: The
Egypt Exploration Society, 1915.
28. Στο ίδιο κλίμα κινείται και ο κωμικός ποιητής Μάχων από την Κόρινθο που έδρασε στην Αλεξάδρεια
στα μέσα του 3ου αι. Ανάμεσα στα έργα του είναι και ένα ιαμβικό ποίημα με τον τίτλο Χρε αι,ῖ
δηλαδή «Χρήσιμα ανέκδοτα», με σχόλια για τη συμπεριφορά εταιρών και παρασίτων σε κωμικούς
και άσεμνους τόνους.
Καθαρή σάτιρα κατά ποιητών, φιλοσόφων, αλλά και λογοτεχνικών ειδών έγραψε ο σκεπτικός
φιλόσοφος Τίμων ο Φλειάσιος (320-230). Το δημοφιλέστερο έργο του είναι μια συλλογή λιβέλλων,
γραμμένων σε εξαμέτρους, με τον τίτλο Σίλλοι. Η ουσία του σκωπτικού του πνεύματος
αντικατοπτρίζει την τάση κριτικής και αμφισβήτησης των πάντων, μια τάση χαρακτηριστική των
σκεπτικών φιλοσόφων. Ο Τίμων συνέθεσε επίσης επικές παρωδίες, ένα είδος που καλλιεργήθηκε με
μεγάλη επιτυχία από τον Αρχέστρατο από τη Γέλα (μέσα 4ου αι.) και κυρίως τον Μάτρωνα από την
Πιτάνη (τέλη 4ου αι.). Και οι δύο έγραψαν σε εξαμέτρους γαστρονομικά ποιήματα που παρωδούσαν
σκηνές, χαρακτήρες αλλά και συγκεκριμένους στίχους από το ομηρικό και ησιόδειο έπος.
Αργυρό τετράδραχμο από τη Γέλα της Σικελίας, πόλη με σημαντική
λογοτεχνική παράδοση, ήδη από τους κλασικούς χρόνους.
29. Δραματική ποίηση
Κωμωδία
Η Αρχαία Κωμωδία, όπως τη γνωρίζουμε
από τον Αριστοφάνη, είναι γέννημα της
κλασικής πόλεως και οργανικό κομμάτι
της δημόσιας ζωής των Αθηναίων. Όταν
όμως η πόλη-κράτος εκλείπει μετά τις
κατακτήσεις του Αλεξάνδρου, ο πολίτης
χάνει την ταυτότητά του και στρέφεται
στην ιδιωτική του ζωή∙ τώρα πια τη θέση
της πόλης παίρνει ο ο κος, η οικογένειαἴ
με τα προβλήματά της. Μέσα από το
πνεύμα ενός ολοένα αυξανόμενου
ατομισμού γεννιέται η Νέα Κωμωδία, η
οποία άνθησε μετά τον θάνατο του
Αλεξάνδρου το 323 μέχρι και τα τέλη του
3ου αι. π.Χ. με επίκεντρο και πάλι την
Αθήνα.
Προτομή του Αριστοφάνους.
30. Οι δραματικές πολιτικές, ιδεολογικές αλλά και
καλλιτεχνικές αλλαγές που σημειώνονται αυτήν
την περίοδο σημαδεύουν τη φυσιογνωμία του
λογοτεχνικού αυτού είδους. Επηρεασμένη από
έργα όπως οι Χαρακτήρες του Θεοφράστου, η Νέα
Κωμωδία παρουσιάζει ανθρώπινους τύπους με
παγιωμένα και αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά: η
εταίρα, ο στρατιώτης, ο παράσιτος, ο τεχνίτης, ο
μάγειρας κ.ά. Οι υποθέσεις αντλούνται από τη ζωή
των καθημερινών ανθρώπων, αυτών που με
σύγχρονους όρους θα ονομάζαμε «μικροαστούς»∙
επαναλαμβανόμενα κωμικά μοτίβα και τυπικές
σκηνές όπως η αναγνώριση χαμένων παιδιών
αποτελούν τον κανόνα. Τεχνικά τα περισσότερα
έργα της Νέας Κωμωδίας διακρίνονταν σε πέντε
πράξεις, στις οποίες παρεμβάλλονταν άσματα του
χορού, συνήθως άσχετα προς την κυρίως υπόθεση.
Πολύτιμες μαρτυρίες για τον τρόπο παράστασης
της μοντέρνας αυτής κωμωδίας μας αποτελούν τα
τυποποιημένα προσωπεία (ο γραμματικός
Πολυδεύκης στο νομαστικόν περιγράφειὈ
αναλυτικά 44 τέτοιες μάσκες) και τα απλά
κοστούμια (από τα οποία είχαν αφαιρεθεί τα
άσεμνα «αξεσουάρ» όπως ο φαλλός που
γνωρίζουμε από την Αρχαία Κωμωδία).
«P.Oxy. II.211». Πάπυρος Οξυρρύγχου με στίχους
(976-1008) από την Περικειρομένη του
Μενάνδρου.
31. Τέτοιου τύπου αστικές κωμωδίες με
σαφέστατο ηθογραφικό προσανατολισμό
συνέγραψε και παρουσίασε στο αθηναϊκό
κοινό ο κωμωδιογράφος Μένανδρος. Ο
Μένανδρος (344-292 π.Χ.), γέννημα-θρέμμα
της Αθήνας στα ταραγμένα χρόνια της
μακεδονικής κυριαρχίας, έγραψε περισσότερες
από 100 κωμωδίες∙ αν και δημοφιλής στην
αρχαιότητα, το έργο του σταμάτησε να
αντιγράφεται στο Βυζάντιο, οπότε και τα
μοναδικά αποσπάσματα των κωμωδιών του
σώζονται σε παπύρους. Η τύχη, ο έρωτας, τα
ανθρώπινα ελαττώματα, οι αξίες της
οικογένειας αποτελούν τον βασικό άξονα των
κωμωδιών του. Τα καλύτερα σωζόμενα έργα
του είναι ο Δύσκολος, μια κωμωδία ηθών με
πρωταγωνιστή τον μισάνθρωπο Κνήμωνα και
οι πιτρέποντεςἘ με θέμα ένα έκθετο βρέφος και
τη διεκδίκηση των περιουσιακών του
στοιχείων από δύο δούλους .
Άλλοι εκπρόσωποι της Νέας Κωμωδίας, από
τους οποίους σώζονται κυρίως τίτλοι και
αποσπάσματα, είναι ο Φιλήμονας, ο Δίφιλος
και ο Μάχων. Η Νέα Κωμωδία αποτέλεσε το
πρότυπο για τη ρωμαϊκή κωμωδία, που φέρει
τη σφραγίδα του Πλαύτου και του Τερέντιου.
Τοιχογραφία του Μενάνδρου από την
«Οικία του Μενάνδρου» στην Πομπηία. 1ος
αι. π.Χ. – 1ος αι. μ.Χ.
32. Τα ελάχιστα δείγματα πρωτότυπης θεατρικής
δημιουργίας κατά την ελληνιστική περίοδο δεν
χωράνε στα κλασικά καλούπια. Μια
χαρακτηριστική αλλαγή είναι η συγγραφή
τραγωδιών στο πλαίσιο της ελληνιστικής αυλής,
συχνά προς τιμήν του μονάρχη-μαικήνα των
τεχνών, με συγκεκαλυμμένα εγκωμιαστική
πρόθεση. Η τραγική «Πλειάδα» που έδρασε
στην Αλεξάνδρεια κατά τον 3ο αι. υπό την
πατρονία του Πτολεμαίου Β΄ του Φιλάδελφου
αριθμούσε επτά διακεκριμένα μέλη-ποιητές
τραγωδιών, μεταξύ των οποίων πιο ονομαστοί
ήταν ο Λυκόφρονας από τη Χαλκίδα και ο
Αλέξανδρος ο Αιτωλός. Ένα δείγμα γραφής
«εγκωμιαστικής» τραγωδίας είναι οι
Κασσανδρε ς του Λυκόφρονα, ένα ιστορικόῖ
δράμα για τον Κάσσανδρο.
Τοιχογραφία που απεικονίζει σκηνή από την
Ιφιγένεια εν Ταύροις. Από την οικία του L.
Caecilius Iucundus στην Πομπηία, 1ος αι. μ.Χ.
Ύψος: 112, πλάτος: 87 εκ. «Τρίτου ρυθμού». Η
Ιφιγένεια, ως ιέρεια στην Ταυρίδα, αναγνωρίζει
μεταξύ των ξένων τον αδελφό της, Ορέστη
(φαίνεται μερικώς κάτω αριστερά).
33. Πήλινο πλακίδιο από ελληνιστικό τάφο
στην Αμφίπολη. Στην κυανόχρωμη
επιφάνειά του είναι επικολλημένα
προσωπεία ηθοποιών που παριστάνουν
τύπους της Νέας Κωμωδίας. (3ος αιώνας
π.Χ. Ύψος 10 εκ., πλάτος 10 εκ.)
Το μικρό πλακίδιο φέρει έξι επίθετα
πλαστικά προσωπεία διατεταγμένα σε δύο
σειρές των τριών με πολύ καλή
διατήρηση των χρωμάτων. Το πρώτο
ζεύγος αποτελούν δύο ανδρικά
προσωπεία, ένα που ανήκει σε γεροντικό
τύπο και ένα σε νεανικό. Το δεύτερο
αποτελούν δύο προσωπεία που αποδίδουν
τύπους νέων γυναικών και το τρίτο
αποτελείται από ένα προσωπείο δούλου
και ενός γυναικείου γεροντικού τύπου.
Ελληνιστική τραγωδία
Σε αντίθεση με την κωμωδία που ανανεώθηκε χάρη στον Μένανδρο και τους συγχρόνους του, δεν
συνέβη το ίδιο και με την τραγωδία που φαίνεται να έχασε τον βηματισμό της μετά τον θάνατο
του τελευταίου μεγάλου τραγικού, του Ευριπίδη, το 406 π.Χ. Η παρακμή του είδους
αντικατοπτρίζεται στο γεγονός ότι από τον 4ο αι. και μετά γράφονταν λίγες τραγωδίες, και ο
βασικός κορμός των παραστάσεων αφορούσε την επανάληψη των μεγάλων τραγωδιών του 5ου αι.
με την ταυτόχρονη άνοδο των ηθοποιών σε βάρος των δημιουργών.
34. Η τραγωδία στα ελληνιστικά χρόνια χαρακτηρίζεται από διαφορετικές τάσεις: πρώτον, οι
παραστάσεις τραγωδιών φαίνεται ότι εστίαζαν στο πάθος, δηλαδή στη συναισθηματική
φορτισμένη παρουσίαση ακραίων ή αποτρόπαιων πράξεων επί σκηνής∙ δεύτερον, οι τραγικοί
ποιητές αυτή την εποχή ήταν συχνά και φιλόλογοι που μελετούσαν και σχολίαζαν τη δραματική
παραγωγή του «χρυσού αιώνα» της Αθήνας, με χαρακτηριστικούς εκπροσώπους τους ποιητές της
«Πλειάδας» που ήταν ταυτόχρονα και λόγιοι του Αλεξανδρινού Μουσείου∙ και τρίτον, αυτή την
εποχή αναπτύχθηκε μια ιδιαίτερη μορφή δράματος προορισμένη αποκλειστικά για ανάγνωση και
όχι για παράσταση.
Σε αυτήν την τελευταία κατηγορία ίσως ανήκουν και οι τρεις πιο γνωστές (και πολύ διαφορετικές
μεταξύ τους) ελληνιστικές τραγωδίες. Ένα ιστορικό δράμα βασισμένο στην ηροδότεια αφήγηση
για τον Γύγη και τη γυναίκα του Κανδαύλη σε ιαμβικούς τριμέτρους∙ ένα ιαμβικό ποίημα
γραμμένο σε αινιγματικό ύφος με θέμα την προφητεία της Κασσάνδρας σχετικά με τον Τρωικό
πόλεμο, η Αλεξάνδρα του Λυκόφρονα σε 1474 στίχους∙ και η τραγωδία ξαγωγή του ΕζεκιήλἘ
γραμμένη από Ιουδαίο της Αλεξάνδρειας, η οποία πραγματευόταν σε δραματική μορφή την έξοδο
των Εβραίων από την Αίγυπτο υπό τον Μωυσή
Η σύγχρονη βιβλιοθήκη της
Αλεξάνδρειας εγκαινιάστηκε το
2002 και φιλοδοξεί να
συγκεντρώσει την παγκόσμια γνώση
και σοφία, όπως η αρχαία πρόγονός
της.
35. Φλύακες
Φλύακες ονομάζεται ένα είδος κωμικής τραγωδίας (εναλλακτικά λαροτραγ δία) το οποίοἱ ῳ
άνθησε στις ελληνικές αποικίες της Κάτω Ιταλίας κατά τον 4ο αι. π.Χ. Οι φλύακες αποτελούσαν
παρωδίες μυθολογικών θεμάτων, με έντονο το στοιχείο της καρικατούρας και του μπουρλέσκ, και
με χαρακτήρες προερχόμενους τόσο από τον ελληνικό μύθο όσο και από την κωμωδία. Σε μεγάλο
βαθμό οι ιλαροτραγωδίες αυτές ήταν αυτοσχεδιαστικές και είτε είχαν μυθολογικό θέμα είτε
πραγματεύονταν σκηνές από την καθημερινή ζωή.
Κατωϊταλικός κρατήρας (από την
Απουλία), 400-390 π.Χ. Αποδίδεται
στον ζωγράφο της Ομάδας
"Κοννακίς". Ύψος: 31,5 εκ.
Ο κρατήρας διακοσμείται με
ηθοποιό, γνωστό ως φλύακα, ο
οποίος φέρει χαρακτηριστική
ενδυμασία και προσωπείο. Η στενή
του ενδυμασία δεν αρκεί για να
καλύψει την προσομοιούμενη
γύμνια του. Πάνω από τον αριστερό
ώμο έχει ρίξει έναν υπερμεγέθη
μανδύα και μας δημιουργείται η
εντύπωση ότι ο ηθοποιός πρόκειται
να σκοντάψει σε αυτόν.
36. Πληροφορίες σχετικά με τους φλύακες και τον τρόπο παράστασής τους αντλούμε από
κατωϊταλικά αγγεία. Ο σημαντικότερος ποιητής φλυάκων είναι ο Ρίνθων από τον Τάραντα (ή
κατά μια άλλη εκδοχή από τις Συρακούσες), ο οποίος τελειοποίησε καλλιτεχνικά ένα αρχικά
χοντροκομμένο λαϊκό είδος. Από τις μαρτυρίες σχετικά με το έργο του φαίνεται ότι παρουσίαζε
παρωδίες τραγωδιών κυρίως του Ευριπίδη. Η επιγραμματοποιός Νοσσίς έγραψε έναν επιτάφιο για
τον Ρίνθωνα και τους εκλεπτυσμένους του φλύακες. ο είδος είχε μεγάλη απήχηση στην Καμπανία
κατά τον 3ο αι. και ήταν το πρότυπο για την ατελλανή φάρσα η οποία βασιζόταν σε
στερεοτυπικούς χαρακτήρες. Μέσω της ατελλανής φάρσας οι φλύακες αποτέλεσαν πηγή
έμπνευσης και για τον Ρωμαίο κωμωδιογράφο Πλαύτο.
Ερυθρόμορφος κρατήρας από το
Paestum, Sant'Agata dei Goti,
350-340 π.Χ.
Ύψος 37 εκ.
Απεικονίζει χαρακτηριστική
σκηνή ιλαροτραγωδίας: τρεις
άντρες (ο Γυμνίλος, ο Κόσιος και ο
Καρίων) κλέβουν τον τσιγκούνη
Χαρίνο μέσα στο σπίτι του.
37. Μίμος
Ο μ μος είναι ένα θεατρικό είδος λαϊκής προέλευσης και αυτοσχεδιαστικού χαρακτήρα πουῖ
γεννήθηκε στη Σικελία τον 5ο αι. παράλληλα με τη σικελική κωμωδία. Και αν πρόδρομος του
είδους θεωρείται ο κωμικός ποιητής Επίχαρμος από τα σικελικά Μέγαρα (ακμή πρώτο μισό του
5ου αι.), η παγίωση του μίμου συνδέεται με τον Σώφρονα από τις Συρακούσες. Ο Σώφρων
παρουσίαζε χαρακτήρες και καταστάσεις του καθημερινού βίου σε διαλογική-θεατρική μορφή και
σε ένα είδος ρυθμικής πρόζας∙ λέγεται μάλιστα ότι ο Πλάτωνας θαύμαζε σε τέτοιο βαθμό τους
κομψούς, καλογραμμένους μίμους του Σώφρονα με τη γλαφυρή σκιαγράφηση των ανθρωπίνων
ηθών ώστε τους χρησιμοποίησε ως πρότυπο για τους διαλόγους του.
Αργυρό νόμισμα του βασιλέως των Συρακουσών Ιέρωνος Β’ (274-216).
38. Αριστουργηματικά δείγματα ελληνιστικού μίμου αποτελούν τα διαλογικά ειδύλλια του Θεοκρίτου από
τις Συρακούσες που απαθανατίζουν σκηνές από την καθημερινή ζωή και τους ταπεινούς της
εκπροσώπους. Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν και βουκολικοί μίμοι (Ειδ. 4 ο διάλογος μεταξύ δύο
βοσκών, του Βάττου και του Κορύδωνα), οι αστικοί μίμοι του Θεοκρίτου με τη ζωηρή αναπαράσταση
των ηθών αποτελούν τα γνησιότερα παραδείγματα της ρεαλιστικής αυτής τέχνης. Ανάμεσα σε αυτά
ξεχωρίζει το Ειδ. 15 Συρακόσιαι δωνιάζουσαι όπου δύο λαϊκές γυναίκες της Αλεξάνδρειας, ηἢ Ἀ
Γοργώ και η Πραξινόη, πηγαίνουν να συμμετάσχουν σε μια γιορτή προς τιμήν του Άδωνη,
απαθανατίζοντας ταυτόχρονα τη ζωή της ελληνιστικής μεγαλούπολης στα χρόνια των Πτολεμαίων
Το θέατρο των Συρακουσών, χώρος
άνθησης του ελληνικού πολιτισμού
της Δύσης.
39. Ο μιμίαμβος είναι ένα υβριδικό λογοτεχνικό είδος
ελληνιστικής επινόησης, το οποίο συνδυάζει τα
χαρακτηριστικά του ιάμβου (ιππωνάκτειο ύφος και μέτρο,
άσεμνο περιεχόμενο, σκωπτική διάθεση) με αυτά του μίμου
(διαλογικό ποίημα μεταξύ δύο προσώπων με έντονη
ηθογράφηση και θέματα αντλημένα από την καθημερινή ζωή).
Ο Ηρώνδας (ή Ηρώδας) που άκμασε στα μέσα του 3ου αι.
έγραψε μια συλλογή 8 μιμιάμβων σε θεατρική μορφή. Οι
μιμίαμβοι αναπαριστούν σκηνές από την καθημερινότητα των
φαυλοτέρων, η σκιαγράφηση χαρακτήρων και καταστάσεων
είναι ακραία ρεαλιστική, η γλώσσα τολμηρή, ο τόνος άσεμνος.
Ορισμένοι ανθρώπινοι τύποι που εμφάνιζε, όπως ο δούλος, η
μαστροπός, ο προαγωγός, η ερωμένη, ο αυστηρός δάσκαλος
και η λαϊκή γυναίκα συγγενεύουν με το είδος της Νέας
Κωμωδίας και εμπνέονται από τους Χαρακτήρες του
Θεοφράστου. Ερώτημα παραμένει αν οι Μιμίαμβοι του
Ηρώνδα προορίζονταν για κάποιο είδος λαϊκής παράστασης ή
απλώς για ανάγνωση. Η γοητεία τους ωστόσο άγγιξε ακόμη
και τον Κωνσταντίνο Καβάφη που τους αφιέρωσε το ανέκδοτο
ποίημά του «Οι Μιμίαμβοι του Ηρώδου».
Χαρακτήρας της Νέας Κωμωδίας σε ειδώλιο των
ελληνιστικών χρόνων.
40. Η διασταύρωση των ειδών
Ο όρος διασταύρωση των ειδών ("Kreuzung der
Gattungen") επινοήθηκε από τον Γερμανό φιλόλογο
Wilhelm Kroll το 1924, ο οποίος θέλησε με αυτόν
τον τρόπο να περιγράψει τον συνδυασμό
διαφορετικών υφολογικών, θεματικών και
στιλιστικών γνωρισμάτων για τη δημιουργία νέων
λογοτεχνικών ειδών. Η τάση να καταστρατηγούνται
τα όρια των κλασικών ειδών της επικής, λυρικής και
δραματικής ποίησης είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη
μεταξύ των υποστηρικτών της αλεξανδρινής
νεωτερικότητας. Ο Καλλίμαχος εισηγείται την
πολυείδεια στην ποίηση στον προγραμματικό 13ο
Ίαμβο
Η Θάλεια, μούσα της κωμωδίας, κρατά θεατρική
μάσκα. Λεπτομέρεια από τη «Σαρκοφάγο των
Μουσών», έργο των ρωμαϊκών χρόνων.
41. Ένας τομέας στον οποίο είναι εμφανέστατη η
διασταύρωση των ειδών είναι η ποιητική
φόρμα, με κύρια συνέπεια την αποσύνδεση των
ειδών από τις παραδοσιακές συμβάσεις
διαλέκτου, μέτρου και μουσικής. Αποκομμένοι
από τις συνθήκες σύνθεσης και παράστασης
της λυρικής ποίησης όπως εφαρμόζονταν κατά
την αρχαϊκή και κλασική εποχή (η μουσική
είχε αυτονομηθεί από το μέτρο, ενώ συχνά το
λυρικό «τραγούδι» προοριζόταν μόνο για
απαγγελία), οι ελληνιστικοί ποιητές δεν ήταν
υποχρεωμένοι να ακολουθούν τους αυστηρούς
κανόνες του πινδαρικού ή αλκμανικού
λυρισμού. Αντίθετα, συνηθίζεται αυτήν την
εποχή να συνδυάζονται λυρικά μέτρα μεταξύ
τους όχι μόνο στο πλαίσιο μιας ποιητικής
συλλογής όπως οι Ίαμβοι του Καλλιμάχου
αλλά ακόμη και στα όρια του ίδιου ποιήματος∙
δεν είναι τυχαία εξάλλου η επινόηση νέων
μετρικών μορφών που παίρνουν το όνομά τους
από τους ελληνιστικούς ποιητές που τις
χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά (ο φαλαίκειος
από τον επιγραμματοποιό Φάλαικο, ο
ασκληπιάδειος από τον επιγραμματοποιό
Ασκληπιάδη και ο σωτάδειος από τον σατιρικό
Σωτάδη).
Η Δήμητρα θρηνεί για την απώλεια της
Περσεφόνης. Ζωγραφικός πίνακας του 1906
από την αγγλίδα ζωγράφο Evelyn de
Morgan (κίνημα Προ-Ραφαηλιτών),
εμπνευσμένος από τον 6ο ύμνο του
Καλλιμάχου προς τη Δήμητρα.
42. Η επική ποίηση υφίσταται παρόμοιες μεταλλάξεις,
αφού ο δακτυλικός εξάμετρος χρησιμοποιείται σε
νεόκοπα ελληνιστικά είδη όπως το ειδύλλιο και το
επύλλιο, ενώ δεν απαντά σε παραδοσιακές μορφές
όπως ο αφηγηματικός ύμνος (χαρακτηριστικό
παράδειγμα ο 5ος ύμνος του Καλλιμάχου Ε ςἰ
λουτρ τ ς Παλλάδος που γράφεται σε ελεγειακόὰ ῆ
δίστιχο και δωρική διάλεκτο). Παρόμοια το δράμα
γίνεται συχνά ποίηση βιβλίου (Lesedrama όπως η
Αλεξάνδρα του Λυκόφρωνα) και πεδίο τολμηρών
πειραματισμών (παράδειγμα η ανάμιξη μίμου και
ιάμβου από τον Ηρώνδα).
Η «Αλεξάνδρα» του Λυκόφρονα σε έκδοση του
1546 βασισμένη στη συλλογή του Ιωάννη
Τζέτζη, έλληνα λογίου της μεσαιωνικής εποχής
(12ος αι. μ.Χ.)
43. Ειδύλλιο
Ενώ ο όρος ειδύλλιο και ειδυλλιακός στην
καθομιλουμένη φέρνουν στον νου εξιδανικευμένες
καταστάσεις σχετικές με τον έρωτα και τη φύση,
στην ιστορία της λογοτεχνίας ο τεχνικός όρος
ε δύλλιον είναι ταυτισμένος με έναν και μόνονἰ
ποιητή, τον Θεόκριτο από τις Συρακούσες (ακμή
300-260). Ο όρος που αρχικά σήμαινε «μικρό
ποίημα» χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους
εκδότες και υπομνηματιστές για να περιγράψει τη
συλλογή των 31 ολιγόστιχων ποιημάτων που
σώθηκαν με το όνομα του Θεοκρίτου (8 από αυτά
θεωρούνται νόθα).
Ο Θεόκριτος (315-260 ) ήταν ένας από τους
σημαντικότερους ποιητές της Ελληνιστικής
εποχής. Με το ποιητικό του έργο, ο Θεόκριτος
αποτέλεσε τον ιδρυτή της αποκαλούμενης και
βουκολικής ποίησης. Σε αρκετά ποιήματα των
Ειδυλλίων η θεματολογία βασίζεται στον
ποιμενικό βίο, ενώ τα υπόλοιπα στηρίζονται σε
θέματα μυθικού ή ερωτικού περιεχομένου, χωρίς
να απουσιάζουν και ύμνοι ή ποιήματα επικού
χαρακτήρα. Στην εικόνα αναγεννησιακό
χειρόγραφο του Θεοκρίτου με εικόνες από τον
Άλμπρεχτ Ντύρερ.
44. Τα ειδύλλια που συγκροτούν το θεοκρίτειο corpus είναι αδύνατον να ενταχθούν σε ένα είδος
ποίησης με βάση ενιαία κριτήρια. Αν εξαιρέσουμε το μέτρο που είναι κοινό σε ολόκληρη τη
συλλογή και είναι ο δακτυλικός εξάμετρος (εκτός από τα Ειδύλλια 29 και 30 που είναι γραμμένα
σε αιολικά μέτρα), όλα τα υπόλοιπα μικρά αυτόνομα ποιήματα του Θεοκρίτου παρουσιάζουν
μεγάλη ειδολογική ποικιλία. Χαρακτηριστικό είναι, για παράδειγμα, ότι ο Θεόκριτος αξιοποιεί
όλες τις ποιητικές διαλέκτους–τη δωρίζουσα και τη δωρική, την επικο-ιωνική, την αιολική, και
τους αναμεταξύ τους συνδυασμούς. Επίσης χρησιμοποιεί μια σειρά από παραδοσιακές φόρμες
όπως ο ύμνος (Ειδ. 22 Διόσκουροι), ο επιθαλάμιος (Ειδ. 18 λένης πιθαλάμιος) και ο θεατρικόςἙ Ἐ
μίμος (Ειδ. 2 Φαρμακεύτρια, 14 Α σχίνας κα Θυώνιχος και 15 Συρακόσιαι δωνιάζουσαι),ἰ ὶ ἢ Ἀ
αλλά επινοεί και καινούριες, όπως είναι το αλεξανδρινής κοπής επύλλιο (Ειδ. 13 λας και 24Ὕ
ρακλίσκος). Και η θεματική του είναι ποικίλη: τα ειδύλλιά του πραγματεύονται την καθημερινήἩ
ζωή της υπαίθρου και της πόλης, φωτίζουν άγνωστες πτυχές γνωστών μύθων όπως είναι η παιδική
ηλικία του Ηρακλή, έχουν ερωτικό θέμα ή αφιερώνονται σε ισχυρούς μονάρχες-πάτρονες της
εποχής (το Ειδ. 16 στον Ιέρωνα τον Β΄ των Συρακουσών και το Ειδ. 17 στον Πτολεμαίο Β΄).
Αργυρό νόμισμα των
Συρακουσών την κατά
την τελευταία διετία
της ανεξαρτησίας της
πόλης (214-212).
Στην εμπρός
επιφάνεια η κεφαλή
της θεάς Δήμητρας
και στην πίσω
τέθριππο άρμα.
45. Ο Θεόκριτος ωστόσο συνδέεται άρρηκτα με το είδος της βουκολικής ποίησης. Η βουκολική ποιητική
εστιάζει στην περιγραφή ενός ευτοπικού, εξιδανικευμένου κόσμου ποιμένων, αιπόλων και βουκόλων
όπου βασιλεύει η φύση, η ποίηση και ο έρωτας. Οι ποιητικές αρχές του βουκολισμού είναι εμφανείς
από τους πρώτους κιόλας στίχους του προγραμματικού πρώτου ειδυλλίου του Θεοκρίτου Θύρσις ἢ
ιδήὨ
Οι απαρχές του βουκολικού είδους είναι βαθιά ριζωμένες σε λαϊκές παραδόσεις της Σικελίας, στη
λατρεία του Διονύσου και της Άρτεμης, στη δωρική κωμωδία και τον μίμο∙ ωστόσο ο Θεόκριτος
μεταφέρει στα βουκολικά του ειδύλλια την καλλιτεχνική τελειότητα και την αισθητική εκλέπτυνση
που καμία σχέση δεν έχουν με τις λαϊκές καταβολές της ποίησής του αλλά πολύ περισσότερο με το
κομψό και λόγιο περιβάλλον της ελληνιστικής Αλεξάνδρειας. Ο βουκολισμός, που μετεξελίχθηκε σε
ποιμενική ποίηση από τον Βιργίλιο στις Εκλογές του, αποτέλεσε για όλη τη μετέπειτα δυτική
λογοτεχνία το συνώνυμο της ουτοπικής ποίησης.
«Et in Arcadia ego». Βοσκοί στην Αρκαδία. Ελαιογραφία του Nicolas Poussin, 1637-1638.
46. Επίλλυο
Η λέξη πύλλιον (δηλ. «μικρό έπος») χρησιμοποιήθηκε ως τεχνικός γραμματολογικός όρος απόἐ
φιλολόγους του 19ου αι. για να περιγράψει ένα σύντομο αφηγηματικό ποίημα σε δακτυλικό εξάμετρο
με μυθολογικό θέμα. Παρόλο λοιπόν που ο όρος είναι άγνωστος με αυτή τη σημασία στην αρχαιότητα,
το είδος καλλιεργήθηκε σε μεγάλη έκταση κατά την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή περίοδο.
Οι Μούσες Κλειώ, Ευτέρπη και Θάλεια σε πίνακα του Ευστάθιου Λε Σιέρ (1640).
47. Βασικό μορφολογικό γνώρισμα του επυλλίου, πέρα από τον δακτυλικό εξάμετρο, είναι η ολιγοστιχία
(ένα επύλλιο μπορεί να περιλαμβάνει από μερικές δεκάδες μέχρι λίγες εκατοντάδες στίχους). Το θέμα
είναι ένα απόκρυφο επεισόδιο από τη ζωή ενός ήρωα, ενώ η πραγμάτευσή του περιλαμβάνει, εκτός από
την καθαυτό αφήγηση, και άλλα επικά χαρακτηριστικά όπως η λεπτομερειακή περιγραφή ή κφρασιςἔ
ενός έργου τέχνης, η λόγια παρέκβαση και η παρεμβολή ευθέος λόγου.
Το διονυσιακό θέατρο των Αθηνών όπως θα έδειχνε κατά το 2ο αι. σε γκραβούρα του 19ου αι.
48. Απόσπασμα από τον πρόλογο των Αιτίων
(fr. 178 Pf.) του Καλλίμαχου σε πάπυρο
της Οξυρρύγχου του 2ου αι. μ.Χ.
Ο Καλλίμαχος συνέθεσε το πιο διάσημο
επύλλιο της αρχαιότητας, την κάλη, σεἙ
περισσότερους από 1000 στίχους. Η υπόθεση
αντλείται από έναν ατθιδογράφο, τον Φιλόχορο,
αλλά το επεισόδιο είναι πρακτικά άγνωστο πριν
από τον Καλλίμαχο: μια γυναίκα από την
Αττική, η γερόντισσα Εκάλη, φιλοξενεί τον
Θησέα όταν αυτός πηγαίνοντας στον
Μαραθώνα πέφτει σε καταιγίδα και
αναγκάζεται να ζητήσει καταφύγιο στη
φτωχική καλύβα της. Η κάλη παρουσιάζει μιαἙ
σειρά από καινοτομίες, σημαντικότερες από τις
οποίες είναι η αντιηρωική θεματική, η εστίαση
σε μια εκπρόσωπο του ταπεινού καθημερινού
βίου και η αιτιολογία, οι οποίες εγκαινιάζουν το
νεωτερικό αντι-έπος.
49. Ως επύλλια αναγνωρίζονται από την έρευνα
και ορισμένα ειδύλλια του Θεοκρίτου. Ίσως
το μικρότερο σωζόμενο επύλλιο είναι ο
λας (Ειδύλλιο 13) που πραγματεύεται σεὝ
μόλις 75 στίχους την αρπαγή ενός ωραίου
νέου και σύντροφου του Ηρακλή, του Ύλα,
από τις Νύμφες∙ καθώς το επεισόδιο
διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια της
Αργοναυτικής εκστρατείας το ποίημα
αποτελεί μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία για
υπερτόνιση του συναισθηματικού και
ειδυλλιακού σε βάρος του ηρωικού
στοιχείου. Το Ειδ. 24 ρακλίσκος αφηγείταιἩ
μια διάσημη ιστορία, πώς ο Ηρακλής έπνιξε
τα ερπετά που έστειλε η Ήρα στην κούνια
του όταν ήταν ακόμη βρέφος. Περισσότερο
μανιεριστικό εμφανίζεται ένα άλλο επύλλιο
του βουκολικού corpus, η Ε ρώπη τουὐ
Μόσχου, που περιγράφει την αρπαγή της
Ευρώπης από τον Δία μεταμφιεσμένο σε
ταύρο
Η αρπαγή της Ευρώπης από τον Δία μεταμορφωμένο σε ταύρο. Πίνακας του Simon Vouet, 1640.
50. Ελεγεία
Αρχικά λεγος ονομαζόταν ένα είδος θρηνητικούἔ
τραγουδιού, ωστόσο στη συνέχεια ο όρος λεγείαἐ
δήλωνε γενικότερα κάθε ποίημα γραμμένο σε
ελεγειακό μέτρο (δηλαδή στο λεγόμενο «ελεγειακό
δίστιχο» αποτελούμενο από έναν δακτυλικό
εξάμετρο και έναν δακτυλικό πεντάμετρο). Ήδη από
τα μέσα του 7ου αι. και καθόλη τη διάρκεια της
αρχαϊκής εποχής η ελεγειακή ποίηση γνωρίζει
μεγάλη άνθηση στην Ιωνία παράλληλα με την
καθαυτό εξαμετρική∙ είναι μια ποίηση κατάλληλη
για κάθε είδους κοινωνική περίσταση και με ποικίλο
περιεχόμενο-συμποτικό και γνωμικό όπως του
Θεόγνη, προτρεπτικό όπως του Καλλίνου και του
Τυρταίου, σατιρικό όπως του Ξενοφάνη, πολιτικο-
φιλοσοφικό όπως του Σόλωνα.
Η μούσα της ελεγειακής ποίησης Ευτέρπη
σε πίνακα του ελβετού ζωγράφου Jakob
Emanuel Handmann (1718–1781).
51. Η ελληνιστική περίοδος βρίσκει στην ελεγεία το όχημα
της νεωτερικότητας. Στον προγραμματικό Πρόλογο των
Αιτίων, ο Καλλίμαχος εισάγει την περίφημη σύγκριση
μεταξύ της «καλής» και της «κακής» ελεγείας, μια
σύγκριση που θα μπορούσε να αφορά μια σειρά από
πολύστιχες και πιο σύντομες ερωτικές ή/και
μυθολογικές ελεγείες όπως η Ναννώ του Μίμνερμου
(τέλη 7ου αι.), η Λύδη του Αντιμάχου (τέλη 4ου αι.)
και η Δήμητρα του Φιλίτα (4ος-3ος αι.)∙ αυτός ο
τελευταίος, ο Φιλίτας από την Κω, θεωρείται και ο
εμπνευστής της ελληνιστικής ελεγείας με τον
εκλεπτυσμένο, λόγιο χαρακτήρα. Ο Καλλίμαχος δίνει
τη δική του εκδοχή για το ύφος και το περιεχόμενο της
ελεγειακής ποίησης με το έργο του Αίτια σε 4 βιβλία.
Εδώ φιλοξενούνται αυτοτελή αφηγηματικά ποιήματα
με μυθολογικό θέμα και αιτιολογική αιχμή, ενταγμένα
σε μια χαλαρά αρθρωμένη συλλογή καταλογικού
χαρακτήρα. Ανάμεσα στις καλλιμαχικές ελεγείες
ξεχωρίζουν η ερωτική ιστορία του Ακόντιου και της
Κυδίππης και η «Κόμη της Βερενίκης», ένα ποίημα για
τον καταστερισμό του πλοκάμου της Βερενίκης της Β΄,
συζύγου του Πτολεμαίου Γ΄ του Ευεργέτη.
Το έργο του Καλλιμάχου σε έκδοση του 1755 από
τη Σκωτία.
52. Η ελεγεία στο πλαίσιο της καλλιμαχικής ποιητικής σύντομα απέκτησε κάποια διακριτά
χαρακτηριστικά: η ελληνιστική ελεγεία πραγματεύεται «ρομαντικά» επεισόδια από τον ελληνικό
μύθο, με έμφαση στη σκιαγράφηση των ανθρωπίνων συναισθημάτων και με μία λόγια επένδυση
μυθολογικού ή αιτιολογικού προσανατολισμού. Μια σειρά από καταλογικές συνθέσεις
αποτελούμενες από ελεγείες επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Το Λεόντιον του Ερμησιάνακτα σε 3
βιβλία και οι ρωτες Καλοί του Φανοκλή αφηγούνται διάσημους έρωτες σε καταλογικάἝ ἢ
αρθρωμένες ελεγείες. Υπήρχαν ωστόσο και ενιαία ελεγειακά ποιήματα, όπως η Ηριγόνη του
Ερατοσθένη.
Η ελληνιστική ελεγεία σύντομα μεταφέρθηκε στη Ρώμη. Μεσολαβητής ήταν πιθανότατα ο
Παρθένιος από τη Νίκαια (1ος αι.) που συνέλεξε υλικό για ελεγείες σε μια πεζή συλλογή με τον
τίτλο ρωτικά Παθήματα. Η υποκειμενική ερωτική ελεγεία του Κορνήλιου Γάλλου, και αργότεραἘ
του Προπέρτιου και του Οβιδίου, ήταν πιθανότατα μετεξέλιξη της αλεξανδρινού τύπου ελεγείας.
Κεφαλή Μέδουσας από το
μεγάλο ιερό-μαντείο του
Απόλλωνα στα Δίδυμα της
Μιλήτου, ο οποίος
ανακαινίσθηκε και
διακοσμήθηκε κατά την
ελληνιστική εποχή.
53. Πεζογραφία
Ιστοριογραφία
Το εύρος που έπρεπε να καλύψουν οι ιστοριογράφοι της ελληνιστικής περιόδου είναι τεράστιο,
καθώς κατά τους τρεις τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες ο ελληνικός κόσμος γνώρισε
κοσμογονικές αλλαγές: εκστρατεία και κατακτήσεις του Αλεξάνδρου, ελληνιστικά βασίλεια των
διαδόχων και άνοδος της Ρώμης μέχρι την εγκαθίδρυση της αυτοκρατορίας σε όλη τη Μεσόγειο.
Αν σε αυτά τα γεγονότα προσθέσουμε τις τεράστιες πολιτισμικές αλλαγές που συντελέστηκαν
αφενός από την επαφή διαφορετικών παραδόσεων (ελληνική, ιουδαϊκή, αιγυπτιακή, ασιατική,
ρωμαϊκή) και αφετέρου από την ίδρυση μητροπόλεων του πνεύματος με κορυφαία την
Πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια, είναι ευεξήγητο γιατί η ελληνιστική ιστοριογραφία επεκτάθηκε σε
τόσο διαφορετικά είδη και στιλ.
Χάλκινο νόμισμα του Πτολεμαίου Δ' Φιλοπάτορος (221-204).
54. Ήδη από τον 4ο αι. η ρητορική άρχισε να ασκεί ισχυρή επίδραση στον ιστοριογραφικό λόγο, μια
τάση που γενικεύτηκε κατά τους επόμενους αιώνες. Η ρητορική αυτή έμφαση είχε ως αποτέλεσμα
την εγκατάλειψη των αυστηρών μεθοδολογικών κανόνων που είχε θεσπίσει για παράδειγμα ο
Θουκυδίδης και τη στροφή σε μια περισσότερο αφηγηματική, παθητική και ψυχαγωγική συνάμα,
ιστορική συγγραφή. Έτσι κάπως γεννήθηκε, με εμπνευστή τον Δούρη από τη Σάμο (τέλη 4ου-αρχές
3ου αι.), η λεγόμενη τραγική ή δραματική ιστοριογραφία, η οποία προκειμένου να συναρπάσει το
κοινό της συμπεριέλαβε ζωντανές περιγραφές, παθητικές αναπαραστάσεις μαχών, ψυχολογικά
πορτρέτα των κεντρικών ηρώων, εκπληκτικά περιστατικά και ανεκδοτολογικές ιστορίες. Στην
πραγματικότητα η τραγική ιστοριογραφία δεν είχε διδακτικό στόχο μέσω της εύρεσης της αλήθειας
αλλά αποσκοπούσε στην ψυχαγωγία του κοινού όπως ακριβώς και η τραγωδία.
Το Ηραίο της Σάμου, ο σημαντικότερος
θρησκευτικός χώρος του νησιού κατά την
αρχαιότητα.
55. Δύο ακόμη σημαντικά είδη ιστοριογραφίας ευδοκίμησαν κατά την ελληνιστική περίοδο, άμεσα
επηρεασμένα από τις σύγχρονες πολιτικές συνθήκες. Η ισχυρή προσωπικότητα του Αλεξάνδρου
και οι περιπετειώδεις εκστρατείες του δημιούργησαν μια ξεχωριστή γενιά συγγραφέων, τους
ιστορικούς του Αλεξάνδρου. Ήταν επίσημοι ιστορικοί, με πιο γνωστό τον Καλλισθένη από την
Όλυνθο (4ος αι.), που σκοπό είχαν να ανασυνθέσουν σε μυθιστορηματικού τύπου αφηγήσεις με
πλήθος φανταστικών στοιχείων τη βιογραφία του μεγάλου στρατηλάτη. Τέλος, η ρωμαϊκή
κυριαρχία έκανε τον σημαντικότερο ιστορικό της περιόδου, τον Πολύβιο από τη Μεγαλόπολη
(203-120), να εισηγηθεί την παγκόσμια ιστοριογραφία και να επιχειρήσει να αναπαραστήσει
πιστά, σαν νέος Θουκυδίδης, σε 40 βιβλία ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο μέσα από το πρίσμα
της ανόδου της Ρώμης.
Ψηφιδωτό δάπεδο από οικία της Ολύνθου (4ος αι.).
56. Χρονογραφία και εθνογραφία
Ένα ιστοριογραφικό είδος που γνώρισε μεγάλη άνθηση κατά τον 4ο και 3ο αι. είναι το τοπικό
χρονικό. Από έμμεσες κυρίως μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι γράφτηκαν περισσότερα από 300 έργα με
επίκεντρο την ιστορία ελληνικών πόλεων από την ίδρυσή τους (η οποία συχνά καλυπτόταν από
την αχλή του μύθου) μέχρι την εποχή του εκάστοτε συγγραφέα. Χαρακτηριστική του είδους ήταν
η χρονογραφική δομή, σύμφωνα με την οποία τα ιστορικά γεγονότα χρονολογούνται με βάση τη
διαδοχή των βασιλέων ή άλλων τοπικών αρχόντων. Ειδικά η Αθήνα αποτέλεσε το αντικείμενο
μιας ξεχωριστής κατηγορίας συγγραμμάτων, της Ατθιδογραφίας, με εκπροσώπους τον Ελλάνικο
(τέλη 5ου αι.), τον Κλείδημο (ακμή 350) και τον Φιλόχορο (3ος αι.).
Η Ακρόπολις των Αθηνών.
57. Μια ιδιαίτερη περίπτωση είναι ο Τίμαιος από το Ταυρομένιο (350-260), συγγραφέας μιας τοπικής
ιστορίας για τη Σικελία σε 38 βιβλία (Σικελικα στορίαι). Ο Τίμαιος ήταν ένας λόγιος ιστορικός πουὶ Ἱ
ασχολήθηκε συστηματικά με ζητήματα χρονολόγησης (με το πιο σημαντικό έργο του,
λυμπιονίκαι, κατάρτισε πίνακες χρονολόγησης με βάση τους Ολυμπιονίκες, τους άρχοντες καιὈ
τους επώνυμους ιερείς). Παρά τη μεγάλη επίδραση που άσκησε στους συγχρόνους του, ο Τίμαιος
επικρίθηκε αργότερα από τον Πολύβιο για τη μεροληψία του και τον προπαγανδιστικό τόνο του
έργου του, και είναι πράγματι πιθανό ότι τον ενδιέφερε λιγότερο η ιστορική αλήθεια και
περισσότερο η ρητορική και συγκινησιακή πλευρά των αφηγήσεών του. Κατά τους επόμενους δύο
αιώνες αυτού του τύπου η χρονογραφία ευδοκίμησε ιδιαίτερα, αφού γράφτηκαν μια σειρά από λόγια
έργα με τη μορφή χρονικών που ξεκινούσαν από το απώτερο παρελθόν (συνήθως την άλωση της
Τροίας) και κατέληγαν στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή αργότερα στην άνοδο της Ρώμης∙
μεταξύ των χρονικογράφων ξεχωρίζουν ο Ερατοσθένης, ο Αγαθοκλής και ο Απολλόδωρος.
Το αρχαίο ελληνικό θέατρο της Ταορμίνα (Ταυρομένιο).
58. Εθνογραφικό προσανατολισμό είχε ένα άλλο είδος ιστοριογραφίας, που ασχολούνταν με την
ιστορία, τη θρησκεία, τη γεωγραφία, τους πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς, τα ήθη και τα
έθιμα μη ελληνικών περιοχών. Εμπνευσμένοι από τους εθνογραφικούς λόγους του Ηροδότου και
παρακινημένοι από τους ελληνιστικούς μονάρχες, λόγιοι συγγραφείς ανέλαβαν να γράψουν την
επίσημη ιστορία λαών με τους οποίους ήρθαν σε στενή επαφή οι Έλληνες μετά τις κατακτήσεις
του Αλεξάνδρου. Ο Μεγασθένης, διορισμένος σατράπης από τον ίδιο τον Αλέξανδρο, έγραψε μια
ιστορία της Ινδίας στα τέλη του 4ου αι. Με την Αίγυπτο ασχολήθηκε ο Εκαταίος από τα Άβδηρα
στα χρόνια του Πτολεμαίου του Α΄ και στη συνέχεια ο Αιγύπτιος Μανέθωνας επί βασιλείας του
Πτολεμαίου του Β΄, ενώ ο Σελευκίδης Αντίοχος ο Α΄ ανέθεσε στον ιερέα Βηρωσσό τη συγγραφή
των Βαβυλωνιακ ν μια ιστορία του κόσμου με βάση ασσυριακές και βαβυλωνιακές πηγές.ῶ
Ψηφιακή αναπαράσταση του
Φάρου της πτολεμαϊκής
Αλεξάνδρειας, ενός από τα 7
θαύματα του αρχαίου
κόσμου.
