Tahqiq manuskrip - Dr. Jamalluddin Hashim

1. PANDUAN TAHQIQ
MANUSKRIP
OLEH ;
Dr. Jamalluddin Bin Hashim
Fakulti Pengajian Kontemporari Islam,
Universiti Sultan Zainal Abidin
INTERNATIONAL SEMINAR ON ISLAMIC MANUSCRIPTS,
JABATAN AL-QURAN DAN AL-HADITH, APIUM
1-2 JULAI 2013

2. Pendahuluan

3. Sejarah Kajian
Manuskrip Di
Nusantara

4. Kenapa
perlunya
tahqiq?

5. Kepentingan
Menghidupkan
Warisan
Melayu Islam

6. Tahqiq/Filologi

7. Objek Tahqiq
/ Filologi

8. Mutu
manuskrip

9. Kriteria
seorang
pentahqiq
manuskrip

10. Rekabentuk
kajian
manuskrip

11. Prosedur
tahqiq

12. Langkah pertama :
1- Mengenalpasti manuskrip
yang ingin dikaji.
2- Mengesan lokasi
manuskrip dan berusaha
mengumpulnya.

13. Langkah kedua :
Kerja-kerja suntingan teks.
1- Memilih satu naskhah sebagai
teks induk.
2- Berikan sesuatu kod pengenal
bagi setiap naskhah yang
digunakan.

14. 3- Naskhah
pilihan dijadikan
dasar untuk
ditransliterasikan.

17. 4- Meletakkan
perbezaan
halaman
naskhah

18. • Dan telah dinyatakannya akan /A3/ kami daripada segala jalan [dengan
anugeraha-Nya dan dijadikannya kami daripada segala orang] yang menuntut
/D3/.
•ِ‫ب‬ْ‫ا‬َّ‫ه‬َ‫الو‬ ِ‫ح‬ْ‫ت‬َ‫ف‬ِ‫ب‬ ْ‫ا‬َ‫ن‬َ‫ر‬ ْ‫ُو‬‫د‬ُ‫ص‬ َ‫ح‬َ‫َر‬‫ش‬ ِ‫ه‬ِ‫ف‬ْ‫ط‬ُ‫ل‬ِ‫ب‬ َ‫و‬.
• Dan dengan karunia-Nya dibukakannya hati kami dengan buka yang amat
mengurniai.
•ْ‫ا‬َ‫ن‬َ‫ب‬ ْ‫و‬ُ‫ل‬ُ‫ق‬ ِ‫ه‬ ِ‫ض‬ْ‫ي‬َ‫ف‬ِ‫ب‬ َ‫ر‬َّ‫و‬َ‫ن‬ َ‫و‬/B3/ِ‫ر‬ْ‫ا‬َ‫و‬ْ‫ن‬َ‫أل‬‫ا‬ ِ‫ق‬ْ‫ا‬َ‫ْر‬‫ش‬ِ‫إ‬ِ‫ب‬.
• Dan diterangkannya dengan limpah anugeraha-Nya hati kami dengan
cemerlang segala cahayanya /C2/.
•َّ‫ت‬َّ‫س‬‫ال‬ ُ‫م‬ْ‫ي‬ ِ‫َر‬‫ك‬‫ال‬ ‫ا‬ً‫ن‬ِ‫ط‬ْ‫ا‬َ‫ب‬ َ‫و‬ ‫ا‬ً‫ر‬ِ‫ه‬ْ‫ا‬َ‫ظ‬ َ‫و‬ ‫ا‬ً‫ر‬ ِ‫آخ‬ َ‫و‬ ً‫ال‬َّ‫و‬َ‫أ‬ ُ‫د‬ْ‫م‬َ‫ح‬‫ال‬ ُ‫ه‬َ‫ل‬َ‫و‬ُ‫ر‬ْ‫ا‬.
• Dan bagi-Nya jua segala puji, pada awal dan pada akhir, dan pada zahir dan
pada batin, ialah Tuhan yang mengasihani, lagi yang amat menutup dosya
hamba-Nya.
•ِ‫ك‬ِ‫س‬ْ‫ا‬َ‫ن‬َ‫م‬‫ال‬ َ‫ة‬َ‫د‬ْ‫ُم‬‫ع‬ ْ‫ا‬َ‫ن‬َ‫ل‬ َ‫ر‬َّ‫س‬َ‫ي‬ ْ‫ن‬َ‫أ‬ ‫ى‬َ‫ل‬َ‫ع‬ ُ‫ه‬ُ‫ر‬ُ‫ك‬ْ‫ش‬َ‫ن‬ َ‫و‬.
• Dan mengucap syukurlah kami akan dia bahawa dimudahkannya akan kami
pada perpegangan segala perintah agama /E3/.
•‫ك‬ِ‫ل‬ْ‫ا‬َ‫س‬ ِ‫ُل‬‫ك‬ِ‫ل‬َ‫و‬ ْ‫ي‬ِ‫ل‬ ِ‫هللا‬ َ‫ن‬ِ‫م‬ ٌ‫ل‬ْ‫ض‬َ‫ف‬ ‫ا‬َ‫ذ‬َ‫ه‬َ‫و‬.

19. 5- Melakukan
perbandingan
naskah

20. Dan telah dinyatakannya[1] akan
/A3/ kami daripada[2] segala jalan
[dengan anugeraha-Nya dan
dijadikannya kami daripada segala
orang[3]][4] yang menuntut /D3/.
[1] Pada B : [dinyatakan]
[2] Tiada pada B, C, D dan E.
[3] Tiada pada C.
[4] Tiada pada A.

21. Sungguhnya[1] telah meminta[2] [daripada
aku][3] oleh[4] [setengah daripada segala
sahabatku yang besar-besar][5] pada
menghimpunkan suatu kitab pada
menyatakan ilmu fiqh atas mazhab......
[1] Pada A dan B : [sanya]
[2] Pada A : [minta]. Pada B : [menuntut]
[3] Pada A, B dan E : [padaku]. Pada C : [pada aku]
[4] Tiada pada A, B dan C.
[5] Pada A, B, D dan E : [seorang sahabatku yang besar]

22. 6-
Memasukkan
tanda-tanda
bacaan

23. Bermula, /B6/ tiada sah mengambil[1]
wuduk, dan mandi junub, dan memasuh[2]
sesuatu[3] yang kena[4] najis, melainkan
dengan air yang mutlaq, yakni air yang[5]
semata-mata /A7/, yaitu air hujan, atau air
sungai, atau air[6] mata air[7], [atau air
embun, atau air beku[8],][9] atau air peluh[10]
yang diambil daripada huwab[11] air yang
suci lagi[12] menyucikan jikalau daripada air
laut sekalipun.[13]

24. Maka adalah[1] air[2] itu terbahagi
[kepada empat bahagi][3] :
Pertama : Air mutlaq .
Kedua : Air makruh /D7/ .
Ketiga : Air musta’mal.
Keempat : Air mutannajis[4].
[1] Tiada pada A, B, D dan E.
[2] Tiada pada A.
[3] Tiada pada D. Pada B, C dan E : [atas empat bahagi]
[4] Pada A, B, C dan E : [najis]. Lihat Ibn Hajar al-
Haytami (1987), op. cit., h. 15-21.

25. 7- Mempastikan
kesahihan isi
kandungan teks

26. Dan demikian lagi, jika berubah air itu
sebab masuk daun kayu, jika luluh-
lantaklah[1] daun[2] kayu itu, jikalau[3]
tiada musimnya luruh sekalipun, tiada
ngapa.[4]
[1] Luluh-lantak : hancur sama sekali. Lihat R. J. Wilkinson (1953), A Malay-
English Dictionary (Romanised), j. 2. London : MacMillan & Co. Ltd, h. 709.
Kamus Dewan, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 2007, h. 964.
[2] Pada E : [‫داون‬ ‫]دار‬
[3] Pada A : [jika]
[4] Lihat Ibn al-Naqib (1985), op. cit., h. 20. Ibn Hajar al-Haytami (1987), op.
cit., h. 18. al-Khatib al-Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 118. Ibn Hajar al-
Haytami (2005), op. cit., j. 1. h. 21. al-Ardabili (2006), op. cit., j. 1. h. 15.

27. Fa'idah : Air zam-zam itu[1] terlebih
utama daripada air Hawd al-Kawthar[2]
karena dada[3] Nabi [salla Allah ‘alayh
wa sallam][4] dibasuh dengan air itu[5].[6]
[1] Tiada pada A, C, D dan E.
[2] Pada A dan C : [Kawthar]. Pada B dan D : [Ka al-Kawthar]. Hawd al-Kawthar
: Kolam daripada sungai di dalam syurga. Lihat R. O. Winsteadt et al. (1921),
op. cit., h. 112. al-Marbawi (t.th), op. cit., j. 2. h. 201.
[3] Pada A, D dan E : [ada]. Dada : hati. Lihat R. J. Wilkinson (1985), Manuskrip
Klasik Kamus Jawi Melayu Inggeris (A Classic Jawi Malay- English Dictionary,
Melaka : Penerbit Baharudinjoha, h. 283.
[4] Pada C : [‘alayh al-Salam]
[5] Pada A : [itu pada bukit Jabal Nur]
[6] Lihat al-Khatib al-Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 120. Ibn Hajar al-Haytami
(1996), op. cit., j. 1. h. 128.

29. Adapun, jika ada bau najis itu pada
tangannya, maka [tangan jua najis][1],
bukan pada[2] tempat farjnya. Tetapi
[tiada sunat][3] mencium tangannya[4].[5]
[1] Pada A, B dan C : [yaitu najis jua]. Pada D : [dapat jua najis
pada tangan]
[2] Tiada pada A, B, C dan E.
[3] Pada A : [sunat]. Pada D : [tiada wajib]
[4] Pada B dan D : [tangan]
[5] Lihat Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 74. al-Khatib al-
Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 165. Ibn Hajar al-Haytami (1996),
op. cit., j. 1. h. 284. Ibn Hajar al-Haytami (2005), op. cit., j. 1. h.
75. al-Ardabili (2006), op. cit., j. 1. h. 39.

30. Tetapi, jika[1] ada air itu terjemur dalam bajana emas,
atau[2] perak, atau kayu, atau tanah, jika di benua
Makkah sekalipun, tiada makruh memakai dia. Dan jika
ada air itu terjemur pada benua yang /E8/ [ugahari
panas][3], atau karena memasuh[4] kain, tiada makruh.
Dan apabila /D11/ sejuk air itu, maka[5] hilanglah
karahiyahnya[6].[7]
[1] Pada B : [jikalau]
[2] Pada B : [dan]
[3] Pada B, C, D dan E: [panas ugahari]
[4] Pada C, D dan E : [membasuh]
[5] Tiada pada A, B dan C.
[6] Karahiyahnya : iaitu hukum makruhnya.
[7] Lihat Ibn al-Naqib (1985), op. cit., h. 19-20. Ibn Hajar al-Haytami (1987), op.
cit., h. 19. al-Khatib al-Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 119. al-Ansari (1998), op.
cit., j. 1. h. 11. Ibn Hajar al-Haytami (2005), op. cit., j. 1. h. 23.

31. Dan [demikian lagi][1], jikalau jatuh najis ke dalam air[2]
dua qullah yang berubah dengan suatu[3] benda yang
suci, /A15/ maka ditaqdirkan dan dibandingkan[4] [pada
air yang][5] tiada berubah [sebab benda yang suci itu.
Jika ditaqdirkan dan dibandingkan tiada berubah air itu
sebab jatuh najis itu][6], maka tiadalah air itu najis. Dan
jika ....
[1] Tiada pada A.
[2] Pada A, D dan E : [air yang]
[3] Pada C : [sesuatu]
[4] Pada D : [bandingkan]
[5] Tiada pada C.
[6] Pada A : [sebab benda yang suci itu jika ditaqdirkan dan dibandingkan tiada
berubah sebab jatuh najis itu]. Pada B : [sebab jatuh benda yang suci itu]. Pada
C : [sebab jatuh najis]. Pada E : [sebab jatuh najis itu].

33. [1] Pada B : [Minhaj]
[2] Pada C : [Sharh]
[3] Pada C : [Imam Shaykh]
[4] Pada semua naskhah dicatat dengan [Abi Zakariyya Yahya]. Setelah
semakan dilakukan didapati bahawa kunyah dan nama sebenar beliau
ialah Abi Yahya Zakariyya…….. Lihat Muhy al-Din ‘Abd al-Qadir al-
‘Aydarusi (1985), Tarikh al-Nur al-Safir ‘An Akhbar al-Qarn al-‘Ashir,
Beirut : Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, h. 258. Najm al-Din Muhammad b.
Muhammad al-Ghazzi (1997), al-Kawakib al-Sa'irah Bi A'yan al-Mi'ah al-
‘Ashirah, j. 1. Beirut : Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, h. 198.
[5] Tiada pada A.
.....dan seperti kitab Manhaj[1] al-Tullab dengan
Sharhnya[2] Fath al-Wahhab bagi Shaykh[3] /C4/
al-Islam Imam {Abi Yahya Zakariyya}[4] Ansari radiy
Allah /B5/ ‘anhu[5], ........

34. ‫ادتين‬ ‫ل‬‫ل‬‫الش‬ ‫لد‬‫ل‬‫به‬ ‫لدن‬‫ل‬‫الب‬ ‫لاداب‬‫ل‬‫عب‬ ‫لل‬‫ل‬‫أفض‬‫ة‬ ‫ل‬‫ل‬‫الص‬‫أف‬ ‫ا‬ ‫ل‬‫ل‬‫ففرض‬‫لل‬‫ل‬‫ض‬
‫بللالهل‬ ‫ال‬ ‫االشللت‬ ‫يللرد‬ ‫وال‬ ‫التطللو‬ ‫أفضللل‬ ‫للا‬ ‫وتطوع‬ ‫الفللروو‬‫م‬
‫كفاية‬ ‫فرو‬ ‫ما‬ ‫ألن‬ ‫القرآن‬ ‫وحفظ‬(‫القويم‬ ‫اج‬ ‫المن‬212)

35. Bermula, {sembahyang}[1] itu terafdal daripada /E120/ segala
ibadat badan kemudian daripada mengucap dua kalimah
syahadah. [Maka, sembahyang fardu terlebih afdal daripada
segala fardu yang lain. Dan sembahyang sunat itu terlebih afdal
daripada segala sunat yang lain][2]. Tetapi, menuntut[3] ilmu dan
menghafazkan Qur'an itu terafdal lagi fardu kifayah jua.[4]
[1] Semua naskhah mencatatkan perkataan “sembahyang sunat”. Menurut
penulis, perkataan yang lebih tepat adalah “sembahyang” sahaja tanpa “sunat”
supaya makna teks lebih sempurna dan juga untuk disesuaikan dengan
maksud asal rujukan-rujukan pengarang :
]‫الشهادتين‬ ‫بعد‬ ‫البدن‬ ‫عبادات‬ ‫أفضل‬‫الصالة‬‫ير‬ ‫و‬ ‫التورو‬ ‫أفضرل‬ ‫وتووعهرا‬ ‫الفررو‬ ‫أفضل‬ ‫ففرضها‬‫شرتاال‬ ‫ا‬ ‫رد‬
‫كفاية‬ ‫فر‬ ‫ألنهما‬ ‫القرآن‬ ‫وحفظ‬ ‫بالعلم‬[
Lihat Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 212.
[2] Tiada pada A, C, D dan E.
[3] Pada E : [menuntup]
[4] Lihat Ibn al-Naqib (1985), op. cit., h. 90. Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit.,
h. 212. al-Khatib al-Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 449. Ibn Hajar al-Haytami
(1996), op. cit., j. 2. h. 512. Ibn Hajar al-Haytami (2005), op. cit., j. 1. h. 244.

36. 8- Memasukkan
tajuk dalam teks

37. Firman Allah Ta‘ala :
“Kami turunkan air dari[3] langit yang suci lagi menyucikan”.
[Kegunaan air mutlaq dan jenis-jenisnya]
Bermula, /B6/ tiada sah mengambil[4] wuduk, dan mandi junub,
dan memasuh[5] sesuatu[6] yang kena[7] najis, melainkan
dengan air yang mutlaq, yakni air yang[8] semata-mata /A7/,
yaitu air hujan, atau air sungai, atau air[9] mata air[10], [atau air
embun, atau air beku[11],][12] atau air peluh[13] yang diambil
daripada huwab[14] air yang suci lagi[15] menyucikan jikalau
daripada air laut sekalipun.[16]
[Pembahagian air]
Maka adalah[17] air[18] itu terbahagi [kepada empat bahagi][19] :
Pertama : Air mutlaq .
Kedua : Air makruh /D7/ .
Ketiga : Air musta’mal.
Keempat : Air mutannajis[20].

38. 9- Menyatakan
nama dan no
surah al-Quran

39. Kitab al-Taharah
Ini suatu[1] kitab pada menyatakan taharah.
‫تعاىل‬ ‫هللا‬ ‫قال‬:﴿ 
 
﴾[2]
Firman Allah Ta‘ala :
“Kami turunkan air dari[3] langit yang suci lagi
menyucikan”.
[1] Tiada pada A, B, D dan E.
[2] Surah al-Furqan : 48
[3] Pada A : [daripada]. Pada D : [di]

40. 10- Takhrij
hadith

41. ….dan masyhurkan[1] kiranya[2] kitab ini kepada segala negeri
Islam supaya beroleh pahala, seperti sabda Nabi salla Allah ‘alayh
wa sallam :
(ِ‫ه‬ِ‫ل‬ِ‫اع‬َ‫ف‬َ‫ك‬ِ‫خ‬‫ْي‬َ‫خ‬‫اْل‬ ‫ى‬َ‫ل‬َ‫ع‬ ُّ‫ال‬َّ‫الد‬)[3]
Yakni :
“Barang siapa[4] yang menunjukkan atas kebajikan itu serasa[5] ia
berbuat dia”.
[1] Pada A : [masyhur]
[2] Tiada pada C.
[3] Lihat Abu ‘Isa Muhammad b. ‘Isa Al-Tirmidhi (1996), al-Jami‘ al-Kabir, Bab Ma Ja' al-Dal ‘Ala al-
Khayr Ka Fa‘ilihi, Beirut : Dar al-Gharb al-Islami, no. hadith 2670, j. 4, h. 403-404. Beliau berkata :
Hadith ini gharib. Hadith ini juga terdapat dalam lafaz yang lain tetapi maknanya sama seperti di
atas iaitu : (‫لىنث‬ ‫دفانلده‬ ‫دلىنادخيرفلهىنثدمأن‬ ‫دل‬ ‫.)من‬ Lihat Muslim b. al-Hajjaj (2006), Sahih Muslim, Bab Fadl al-
Sadaqah Fi Sabil Allah Wa Tad‘ifiha, Riyadh : Dar Taybah, no. hadith 1893, j. 2, h. 914. Abu Dawud,
Sulayman b. al-Ash‘ath (1998), Sunan Abi Dawud, Bab Fi al-Dal ‘Ala al-Khayr, Jeddah : Dar al-
Qiblah Li al-Thaqafah al-Islamiyyah, no. hadith 5088, j. 5, h. 408. Al-Tirmidhi (1996), op. cit., Bab Ma
Ja' al-Dal ‘Ala al-Khayr Ka Fa‘ilihi, no. hadith 2671, j. 4, h. 404-405.
[4] Tiada pada A, B, D dan E.
[5] Pada D dan E : [serasa-rasa]. Serasa : seakan-akan; seolah-olah; seperti. Lihat William Marsden
(1812), op. cit., h. 166. Lihat Kamus Dewan, 1993, h. 1032.

42. Fa'idah : Warid[1] dalam[2] hadith[3] : “Barang siapa kemudian daripada salam
sembahyang Jumaat belumpai[4] /E147/ lagi ia[5] mengubahkan tempat
kedudukannya, maka ia memaca[6] Fatihah dan surah[7] al-Ikhlas[8] dan
mu‘awwizatayn[9] tiap-tiap suatu[10] surah tujuh[11] /D232/ kali, nescaya diampun
Allah Ta‘ala[12] [segala dosyanya[13] yang telah lalu, dan yang[14] lagi akan
datang, dan dianugerahi Allah Ta‘ala[15]][16] [akan dia][17] pahala sebilang-
bilang[18] yang membawa iman akan[19] Allah Ta‘ala dan akan Rasul-Nya, dan
dipeliharakan[20] Allah Ta‘ala akan[21] akhiratnya[22], [dan dunianya][23], dan isi
rumahnya, dan anaknya”.[24]
[24] Lihat Abu Usamah Salim b. ‘Id al-Hilali (1413H), Sahih Kitab al-Adhkar Wa Da‘ifihi Li
al-Imam Abi Zakariyya Muhy al-Din Yahya b. Sharaf al-Nawawi, Bab al-Adhkar al-
Mustahabbah Yawm al-Jumu‘ah Wa Laylatiha Wa al-Du‘a', Madinah : Maktabah al-
Ghuraba' al-Athariyah, no. hadith 501, h. 451. Ahmad b. Muhammad al-Daynuri Ibn al-
Sunni (2004), ‘Amal al-Yawm Wa al-Laylah, Bab Ma Yaqul Ba‘ Salah al-Jumu‘ah, Beirut :
Dar Ibn Hazm, no. hadith 376, h. 137. Muhammad b. ‘Ali b. Muhammad ‘Allan al-Bakri al-
Siddiqi al-Shafi‘i (2004), al-Futuhat al-Rabbaniyyah ‘Ala al-Adhkar al-Nawawiyyah, j. 4.
Beirut : Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, h. 162-163. Al-Suyuti (1427H), op. cit., no. hadith 8900,
j. 2, h. 636. al-Munawi (t.th), op. cit, j. 6, h. 203-204. Menurut Ibn Hajar al-‘Asqalani,
sanad hadith ini tersangat lemah.

43. 11- Menghuraikan
nama-nama
individu dsb

44. ......Demikianlah kata Shaykh
Ibn Ma‘n[1]. ..
[1] Pada D dan E : [Hajar]. Ibn Ma‘n ialah Muhammad b.
Sa‘id b. Ma‘n al-Quraydi al-Lihji al-Yamani al-Shafi‘i.
Tetapi beliau lebih dikenali dengan panggilan Ibn Ma‘n.
Dilahirkan pada tahun 497H dan meninggal dunia pada
tahun 576H. Beliau merupakan seorang ahli fiqh dan
ahli hadith. Antara karangan-karangan beliau ialah al-
Mustasfa Fi Dhikr Sunan al-Mustafa, Mukhtasar Ihya'
‘Ulum al-Din dan lain-lain lagi. Lihat al-Baghdadi (1955),
op. cit., j. 2. h. 99. ‘Umar Rida Kahalah (1993), op. cit., j.
3. h. 325.

45. 12-
Menghuraikan
maksud ayat
dan istilah sukar

46. Diwana : berkelana; bertualang. Pada diwana ini
terdapat ciri-ciri orang yang tidak tahu arah tujuan
perjalanannya. Lihat Kamus Dewan, 1993, h.
1390. Aboe Bakar et al. (2001), op. cit., h. 173-
174.
‫فال‬(ُ‫ر‬ُ‫ص‬ْ‫ق‬َ‫ي‬‫م‬ِ‫ئ‬‫ا‬َ‫ه‬)‫و‬ ‫يتوجه‬ ‫أين‬ ‫يدري‬ ‫من‬ ‫وهو‬‫تردده‬ ‫وال‬ ‫إن‬
‫حرام‬ ‫غر‬ ‫لاير‬ ‫النفس‬ ‫إتعاب‬ ‫إذ‬ ‫معصية‬ ‫سفره‬ ‫ألن‬(‫الم‬‫نهاج‬
‫ص‬ ‫القويم‬263)

48. Pada D : [‫]بوجرور‬ dan E : [ ‫وو‬‫خ‬‫.]بو‬ Cuwar :
perbuatan mengikat sesuatu supaya
tidak bergerak dengan menganjur ke
atas atau memanjang ke depan.
Maksudnya bercuwar di sini ialah
anggota tubuh yang dibelat (‫.)جبيررة‬ Lihat
R. J. Wilkinson (1985), op. cit., h. 271.
Kamus Dewan, 1993, h. 232. al-
Marbawi (t.th), op. cit., j. 1. h. 90.

49. (‫و‬‫يمنع‬‫الصبي‬‫المميز‬)‫ولو‬‫جنبا‬
(‫من‬‫حمله‬‫ومسه‬‫للدراسة‬)‫لحاجة‬
‫تعلمه‬‫ومشقة‬‫استمراره‬‫متوهرا‬–
‫المنهاج‬،‫القويم‬‫ص‬61-

50. Pada A, D dan E : [sendirinya
menderas]. Pada B : [menderas
sendirinya]. Menderas : mengaji;
belajar. Lihat R. O. Winsteadt et
al. (1921), op. cit., h. 131. al-
Marbawi (t.th), op. cit., j. 1. h.
200.

51. [1] Pada A : [‫.]سرامسره‬ Pada D : [sarap]. Pada E :
[sampah]. Serasah : segala jenis kotoran
(sampah, tahi binatang, ikan busuk, ranting daun
dan lain-lain) yang boleh dijadikan baja, pupuk.
Lihat R. O. Winsteadt et al. (1921), op. cit., h. 77.
R. J. Wilkinson (1985), op. cit., h. 377. Kamus
Dewan, 1993, h. 1181. Kamus Bahasa Melayu
Nusantara, 2003, h. 2496.

52. [1] Pada D : [ ‫.]بربنرر‬ Pada E :
[berantai]. Tempat berbantai :
tempat menyembelih (lembu,
kerbau dan sebagainya. Lihat
Kamus Besar Bahasa Indonesia,
1989, h. 78. Kamus Dewan, 1993,
h. 94. Kamus Bahasa Melayu
Nusantara, 2003, h. 230

53. [1] Pada D : [padang]. Pahuk atau pahak ( ‫)فراه‬ : lembah;
tanah rendah. Lihat William Marsden (1812), op. cit., h.
214. Frank A. Sweetenham (1887), op. cit., h. 77. R. J.
Wilkinson (1903), op. cit., h. 452. R. J. Wilkinson (1932),
op. cit., j. 2. h. 195
[1] Pada A : [serokan]. Pada B : [seru-serokan]. Serokan :
teluk kecil; aliran air; parit; terusan. Pahuk yang
berserokan : lembah yang berteluk. Perbuatan ini
makruh kerana menganggu kekhusyukan sembahyang
jika air bah tiba-tiba muncul. Lihat R. O. Winsteadt et al.
(1921), op. cit., h. 87. Kamus Dewan, 1993, h. 1187. Ibn
Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 197-198. Aboe
Bakar et al. (2001), op. cit., h. 873. Kamus Bahasa
Melayu Nusantara, 2003, h. 2506.

54. 13- Melakukan
komentar
tertentu

55. Dan makruh sembahyang pada tempat orang[1] membuang
serasah[2], dan pada tempat permandian[3], dan pada tempat
berbantai[4], dan pada[5] jalan raya, dan pada pahuk[6] yang[7]
berserokan[8], dan pada tempat perhentian, atau kandang unta
atau kerbau atau lembu, dan[9] pada[10] rumah berhala, dan
pada[11] tempat /C153/ kubur /A173/ [melainkan pada kubur][12]
segala nabi[13].[14]
Dan makruh sembahyang di atas kaabah.[15]
[3] Perkataan “permandian” ialah terjemahan (‫)الحمرام‬ yang maksud asalnya ialah
tempat mandi wap. Tetapi dalam kitab-kitab fiqh perkataan (‫رام‬‫ر‬‫)الحم‬ merujuk
kepada tempat untuk mandi. Dimakruhkan sembahyang di sini kerana ianya
tempat disukai syaitan kerana aurat manusia dibuka padanya. Lihat al-Kaf
(2003), op. cit., h. 254. al-Banjari (t.th), op. cit., j. 1. h. 247.
[15] Kerana perbuatan ini menceroboh kehormatannya. Lihat Ibn al-Naqib
(1985), op. cit., h. 66. Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 198. al-Khatib al-
Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 425. Ibn Hajar al-Haytami (2005), op. cit., j. 1. h.
153.

57. [1] Ini bukan lafaz hadith, tetapi
olahan daripada kenyataan
berikut :
‫فصل‬‫في‬‫المسح‬‫على‬‫الخفين‬.‫وأحاديث‬‫ها‬
،‫شهيرة‬‫قيل‬‫بل‬،‫متواترة‬‫حتى‬‫يكفر‬‫ب‬‫ها‬
‫جاحده‬.
Lihat Ibn Hajar al-Haytami
(1987), op. cit., h. 54.

58. Dan sunat ia menilik dalam sembahyang[1] itu kepada /E95/
tempat sujudnya jikalau buta, atau[2] yang sembahyang
dalam[3] kelam[4] sekalipun, melainkan pada hampir kaabah,
maka hendaklah ia menilik kepadanya jua.[5]
___________________
[1] Pada B : [sembahyangnya]
[2] Pada C : [dan]. Pada E : [‫]تو‬
[3] Pada D : [di dalam]
[4] Pada C : [kelam kabut]
[5] Pendapat yang muktamad bagi yang sembahyang di hadapan kaabah
ialah memandang ke arah tempat sujud. Lihat Ibn Hajar al-Haytami
(1987), op. cit., h. 148. al-Khatib al-Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 390.
Ibn Hajar al-Haytami (1996), op. cit., j. 2. h. 312. al-Ansari (1998), op. cit.,
j. 1. h. 85. Ibn Hajar al-Haytami (2005), op. cit., j. 1. h. 202. al-Ardabili
(2006), op. cit., j. 1. h. 136.

59. Perhatian :
Masalah catatan
pada nota kaki.

60. 14- Menyediakan
satu susunan
indeks
15- Menyediakan
lampiran naskhah

61. Langkah ketiga :
Menyediakan “pengantar
penyuntingan” atau “catatan
pendahuluan“

62. Kesimpulan

63. Sekian
Terima kasih