3. Bakit kadalasan ang labis na
pagmamahal at proteksyon ang
nasasadlak sa tao sa kasawian?

4. Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa
itaas ng hapag. Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong
nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi
naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari
Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasunduan ng
kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng ama.
Sinabi ni Maria na ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking
kanyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa
kanya, ang kamatayan o ang kumbento.
Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang
sinabi, kaya humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng
malakas habang binibigyan diin niya ang walang kapantay na
pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pahintulutan na
pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan. Umalis
si Pari Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at pabulong
na sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya sa
Diyos na siya ang parusahan at huwag ang walang malay niyang anak
na nangangailangan ng kanyang pagkalinga. Damdam na damdam
ng pari ang kasiphayuang dinaranas ni Maria.

6. Paano gigisingin ang susunod na salinlahi
na ipagpatuloy ang ipinakikipaglaban
ng mga nagmamahal sa bayan?

7. May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy ang
nakatayo sa libis ng isang bundok. Sa dampa ay mayroong
nakatirang mag-anak na tagalog na nabubuhay dahil sa
pangangaso at pangangahoy. Sa lilim ng isang puno mayroong
isang matanda na gumagawa ng walis. Sa isang tabi naman
mayroong isang dalaga na naglalagay ng mga itlog ng manok,
gulay at dayap sa isang bilao. Sa di-kalayuan, may isang
batang lalaki at batang babae ang naglalaro sa tabi ng isang
payat at putlain. Ang batang nakaupo sa nakabuwal na kahoy
ay si Basilio, may sugat ito sa paa. Inaaliw siya ng dalawang
batang naglalaro. Nang utusan ng matanda ang apong
dalaga na ipagbili ang mga nagawang walis, sinabi niya kay
Basilio na may dalawang buwan na ang nakakaraan nang ito
ay kanilang matagpuang sugatan at kalingain pagkatapos.
Isinalaysay naman ang tungkol sa buhay nilang mag-anak.
Kaya, nang ito ay magpaalam na uuwi na sa kanila, siya ay
pinayagan ng matanda at ipinagbaon pa niya ng pindang na
usa para sa kanyang inang si Sisa.

8. Samantala, noche buena na, ngunit ang mga
taga-San Diego ay nangangatog sa ginaw
bunga ng hanging amihan na nagmumula sa
hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na
masayang-masaya ang mgat tao. Ngunit
ngayon lungkot na lungkot ang buong bayan.
Wla man lamang nakasabit na mga parol sa
bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan ni
Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla.
Kausap ng kapitan si Don Filipo na
napawalang sala sa mga bintang na laban
dito nang mamataan nila si Sisa na isa ng
palaboy. Pero, hindi naman nananakit ng
kapwa.

9. Ang pinsan nitong si Victoria at si Iday. Si
sinang ay tumanggap ng liham buhat
kay Maria subalit hindi niya ito
binubuksan sa takot na malaman ang
nilalaman. Habag na habag ang
magkakaibigan sa magkasintahang
Maria at Ibarra. May kumalat namang
balita na ang pagkakaligtas ni Kapitan
Tiyago mula sa bibitayin ay utang niya
kay Linares.

10. Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang
kanyang ina. Paika-ika niyang tinalunton ang landas
patungo sa tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang
ina, umaawit ng walang katuturan. Inutusan ng babaing
nasa durungawan ang sibil na papanhikin si Sisa. Subalit
nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas ito ng takbo.
Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng
alilang babaing nasa daan. Nasapol sa ulo si Basilio pero
hindi ito tumigil sa pagsunod sa inang tumatakbo.
Nakarating sila sa may guabat. Pumasok sa pinto ng
libingan ng matandang kastila si Sisa. Ito ay nasa tabi ng
punong baliti. Pilipt na binubuksan ito ni Basilio. Nakita niya
ang isang sanga ng baliting nakakapit sa kinaroroonan ng
ina. Kaagad niya itong niyakap at pinaghahagkan
hanggang sa mawalan ng ulirat.

11. Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si Basilio,
unti-unting nagbalik ang katinuan ng kanyang isip.
Nakilala rin niya ang anak. Napatili ito ng malakas at
biglang napahandusay sa ibabaw ng ank. Nawalan
ng malay. Nang magbalik naman ng ulirat si Basilio
at nakita ang ina, kumuha ito ng tubig at winisikan sa
mukha. Dinaiti niya ang kanyang taynga sa dibdib ni
Sisa. Sinakmal ng matinding pagkasindak si Basilio.
Patay na ang kanyang ina. Buong higpit na niyakap
niya ang malamig na bangkay ng ina at
napahagulgol ng malaks, pasubsob sa ina. Nang
mag-angat siya ng ulo, nakita niya ang isang taong
nagmamasid sa kanya. Tumango si Basilio nang
tanungin siya ng tao kung anak siya ng namatay.

12. Hinang-hina ang lalaking sugatan, hindi niya matutulungan si Basilio
na mailibing si Sisa. Sa halip pinagbilinan niya si Basilio na mag-
ipon ng maraming tuyong kahoy at ibunton sa bangkay ng
kanyang ina at pagkaraan sila ay silaban hanggang sa maging
abo ang kanilang katawan. Itinagubilin rin ng lalaki kay Basilio
ang malaking kayamanan na nakabaon sa may puno ng balite.
Kay Basilio na raw ito kung walang ibang dumating na tao
upang gamitin niya sa pag-aaral. Ang lalaking sugatan na
kausap ni Basilio na dalawang araw ng hindi kumakain at sa
wari ay malapit ng mamamatay ay si Elias. At lumakad na si
Basilio upang manguha ng panggatong. Si Elias ay tumanaw
naman sa dakong silangan at nagwikang higit pa sa isang
dalangin. Siya ay babawian ng buhay nang di nakikita ang
pagbubukang-liwayway ng bayang kanyang minamahal. Sa
mga mapalad, huwag lamang daw limutin nang ganap ang
mga nasawi sa dilim ng gabi. Sa pagkakatingala niya sa langit,
kumibot hanggang sa unti-unting nabuwal sa lupa.

13. Nang magmamadaling-araw, namalas ng
buong bayan ng San Diego ang isang
malaking siga na nagmumula sa may
lugar na kinamatayan ni Sisa at Elias.
Sinisi pa ni Manang rufa ang gumawa ng
siga na hindi raw marunong mangilin sa
araw ng pagsilang ni Hesus.

15. Bakit dumarating sa buhay ng tao ang
isang masamang kapalaran?

16. Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan
na si Padre Damaso sa Maynila. Di nagtagal, aiya ay
inilipat ng padre provincial sa isang malayong
probinsiya. Kinabukasan, siya ay nakitang bangkay
sa kanyang higaan. Sa pagsusuri ng doktor, sama ng
loob o bangungot ang sanhi ng kanyang
ikinamatay.
Sa kabilang dako, si Pari Salvi habang hinihintay niya
ang pagiging obispo ay nanungkulan pansamantala
sa kumbento ng Sta. Clarang pinasukan ni Maria
Clara. Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego at
nanirahan na sa Maynila.

17. Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si
Maria, si Kapitan Tiyago ay dumanas ng sapin-saping
paghihirap ng damdamin, nangayayat ng husto, naging
mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga kainuman.
Pagkagaling niya sa kumbento, sinabihan niya si Tiya
Isabel na umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego
sapagkat gusto na lamang mabuhay mag-isa. Ang lahat
ng mga santo at santang kanyang pinipintakasi at nalimot
na niya. Ang kanyang inaatupag ay ang paglalaro ng
liyempo, sabong at paghitit ng marijuana. Madalas
tuwing takip-silim ay makikita siya sa tindahan ng intsik sa
Sto. Cristo. Di nagtagal, napapayaan niya ang kanyang
katawan at kabuhayan. Ang kanyang dating
marangyang tahanan ay mayroong nakasulat sa pintuan
na: Fumadero Publico de Anfion. Ganap na siyang
nalimot ng mga tao. Wala ni isa mang nakakaalala sa
kanya, siya na isang tanyag at dating iginagalang.

18. Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya
Victorina upang mapagbuti ang
pagbabalatkayo niyang siya’y taga-
Andalucia. Siya ngayon ang
nangungutsero. Si Don Tiburcio ay hindi
na niya pinakikilos. Nagsasalamin na ito.
Hindi na rin siya natatawag bilang
"doktor" para mag-gamot. Wala na rin
siyang ngipin.