RealEDU Download: https://drive.google.com/file/d/1WrCqOtGGwLBWuHJZBR9EffgCoARrPtMq/view?usp=sharing

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y DƯỢC

DƯƠNG THỊ PHƯƠNG THẢO
NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT VÀ ĐÁNH
GIÁ SƠ BỘ CHẤT LƯỢNG DƯỢC LIỆU CỦA
SÂM BỐ CHÍNH (ABELMOSCHUS SAGITTIFOLIUS
(KURZ) MERR.) Ở VIỆT NAM
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC NGÀNH DƯỢC
Hà Nội – 2021

2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y DƯỢC

DƯƠNG THỊ PHƯƠNG THẢO
NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT VÀ ĐÁNH
GIÁ SƠ BỘ CHẤT LƯỢNG DƯỢC LIỆU CỦA
SÂM BỐ CHÍNH (ABELMOSCHUS SAGITTIFOLIUS
(KURZ) MERR.) Ở VIỆT NAM
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
(NGÀNH DƯỢC HỌC)
Khóa: QH 2016Y
Giảng viên hướng dẫn: PGS.TS. Đinh Đoàn Long
PGS.TS. Phạm Thanh Huyền
Hà Nội – 2021

3. LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thiện tốt khóa luận này, em đã nhận được rất nhiều lời động viên cùng
sự giúp đỡ tận tình của tất cả mọi người. Lời đầu tiên em xin bày tỏ sự kính trọng và
lời cảm ơn chân thành tới PGS.TS. Đinh Đoàn Long - Phó Hiệu trưởng Trường Đại
học Y dược (Đại học Quốc Gia Hà Nội) và PGS.TS Phạm Thanh Huyền - Trưởng
khoa Tài nguyên dược liệu (Viện Dược liệu), những người đã trực tiếp hướng dẫn,
giúp đỡ, luôn động viên, chu đáo và tạo điều kiện tốt nhất cho em. Thầy, Cô đã tạo
cảm hứng cho em để em có thể nỗ lực, cố gắng nhiều hơn trong việc học tập và hoàn
thành khóa luận này.
Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Phạm Thị Hồng Nhung (Bộ môn
Y dược học cơ sở, Trường Đại học Y dược) đã tận tình giúp đỡ, hỗ trợ em trong suốt
quá trình thực hiện khóa luận tại Trường. Cô đã truyền tải cho em nhiều kinh nghiệm
và bài học bổ ích giúp em có thể vận dụng tốt vào quá trình hoàn thiện và trau dồi
bản thân, khiến em tự tin hơn trong mọi công việc.
Em xin chân thành cảm ơn ThS. Phạm Thị Ngọc, ThS. Lại Việt Hưng, ThS.
Nguyễn Quỳnh Nga và các cán bộ, anh, chị tại Viện Dược liệu, đặc biệt là Khoa Tài
nguyên dược liệu đã luôn giúp đỡ, chỉ bảo tận tình em trong quá trình thực hiện khóa
luận tại Viện Dược liệu. Em cũng xin cảm ơn các cán bộ tại Khoa Hóa phân tích –
Tiêu chuẩn đã giúp đỡ em nhiệt tình để em có thể nhanh chóng hoàn thiện và thu thập
số liệu đầy đủ cho khóa luận. Tại đây, em đã tích lũy được nhiều kiến thức bổ ích và
được cảm nhận sự say mê với công tác nghiên cứu dược liệu Việt Nam.
Em xin trân trọng cảm ơn các Thầy, Cô giảng viên Trường Đại học Y dược
(Đại học Quốc gia Hà Nội), đặc biệt là các Thầy, Cô bộ môn Y dược học cơ sở đã
luôn quan tâm, hỗ trợ và khích lệ em trong suốt quá trình học tập, hoàn thành khóa
luận và trau dồi kiến thức tại trường. Hơn hết, em xin dành lời cảm ơn sâu sắc đến
Ban Giám hiệu Trường Đại học Y dược đã luôn tạo điều kiện tốt nhất cho sinh viên
chúng em để chúng em có nhiều cơ hội học tập và rèn luyện bản thân. Em tin với
những kiến thức và kinh nghiệm mà Thầy, Cô đã truyền tải, chúng em sẽ vững tin
hơn trên con đường gắn bó với nghề.
Em xin chân thành cảm ơn đề tài “Nghiên cứu bảo tồn nguồn gen cây thuốc
đặc hữu, quý, hiếm của vùng Đông Nam Bộ tại Khu bảo tồn thiên nhiên văn hóa
Đồng Nai”, mã số: NVQG-2017/23 đã hỗ trợ hoàn thiện nghiên cứu này.

4. Em cũng xin gửi lời cảm ơn và sự yêu thương tới gia đình, người thân, bạn bè
đã luôn tạo điều kiện, quan tâm, khích lệ, động viên em trong suốt quá trình học tập
và hoàn thiện bản thân cũng như hoàn thành khóa luận này.
Trong quá trình làm thực nghiệm và thực hiện khóa luận tại Viện Dược liệu,
em đã luôn học hỏi và cố gắng để hoàn thành khóa luận này. Nhưng do kiến thức còn
hạn hẹp và nhiều thiếu sót nên khóa luận của em không tránh khỏi những sai sót cần
bổ sung và hoàn chỉnh. Em kính mong nhận được sự góp ý của các Thầy, Cô cùng
anh, chị để khóa luận của em được hoàn thiện hơn.
Cuối cùng em xin kính chúc thầy, cô luôn mạnh khỏe, công tác tốt, và luôn là
những người giúp đỡ các thế hệ sinh viên sau này để các em là những người có ích
cho đất nước và xã hội.
Em xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày tháng năm 2021
Sinh viên
Dương Thị Phương Thảo

5. DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT
Từ viết tắt Tên đầy đủ
cs Cộng sự
DĐVN V Dược điển Việt Nam V
EtOH Ethanol
SBC Sâm bố chính
TT Thuốc thử

6. DANH MỤC CÁC HÌNH
Trang
Hình 1.1. Vị trí phân bố chi Abelmoschus trên thế giới..............................................3
Hình 1.2. Vị trí phân bố loài A. sagittifolius trên thế giới .........................................8
Hình 1.3. Cấu trúc các hợp chất có trong rễ củ Sâm bố chính ...................................9
Hình 1.4. Các sản phẩm trên thị trường chứa Sâm bố chính ....................................12
Hình 3.1. Hình dạng cây Sâm bố chính ....................................................................22
Hình 3.2. Hình dạng và lát cắt rễ củ Sâm bố chính...................................................22
Hình 3.3. Hình dạng lá Sâm bố chính.......................................................................23
Hình 3.4. Hình dạng hoa Sâm bố chính ....................................................................23
Hình 3.5. Hình dạng quả Sâm bố chính ....................................................................24
Hình 3.6. Cách sắp xếp hạt và hình dạng hạt Sâm bố chính.....................................24
Hình 3.7. Cấu tạo vi phẫu thân Sâm bố chính...........................................................25
Hình 3.8. Cấu tạo vi phẫu gân lá Sâm bố chinh........................................................26
Hình 3.9. Cấu tạo vi phẫu phiến lá............................................................................27
Hình 3.10. Cấu tạo vi phẫu rễ Sâm bố chính ............................................................27
Hình 3.11. Bột rễ dược liệu Sâm bố chính................................................................28
Hình 3.12. Thành phần bột rễ củ Sâm bố chính........................................................28
Hình 3.13. Kết quả phản ứng màu định tính dược liệu.............................................29
Hình 3.14. Bột dược liệu quan sát dưới ánh sáng tử ngoại.......................................29

7. DANH MỤC CÁC BẢNG
Trang
Bảng 2.1. Kí hiệu mẫu và địa điểm thu mẫu.............................................................14
Bảng 3.1. Kết quả xác định tro toàn phần.................................................................30
Bảng 3.2. Kết quả xác định tro không tan trong acid hydroclorid............................30
Bảng 3.3. Kết quả xác định chất chiết được trong dược liệu....................................31

8. MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT
DANH MỤC CÁC HÌNH
DANH MỤC CÁC BẢNG
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN.....................................................................................3
1.1. Tổng quan về chi Abelmoschus..................................................................3
1.1.1. Vị trí phân bố và các loài thuộc chi.....................................................3
1.1.2. Đặc điểm thực vật................................................................................5
1.1.3. Lịch sử nghiên cứu ..............................................................................6
1.2. Tổng quan về loài Sâm bố chính................................................................7
1.2.1. Đặc điểm thực vật................................................................................7
1.2.2. Tình hình nghiên cứu trên thế giới......................................................7
1.2.3. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam.....................................................10
1.2.4. Một số bài thuốc y học cổ truyền chứa Sâm bố chính ......................12
CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...................14
2.1. Đối tượng nghiên cứu...............................................................................14
2.2. Phương pháp nghiên cứu..........................................................................15
2.2.1. Phương pháp kế thừa tài liệu.............................................................15
2.2.2. Phương pháp thu thập mẫu vật..........................................................15
2.2.3. Phương pháp nghiên cứu hình thái so sánh.......................................15
2.2.4. Phương pháp nghiên cứu giải phẫu...................................................15
2.2.5. Phương pháp phân tích bột dược liệu................................................16
2.2.6. Phương pháp đánh giá chất lượng dược liệu.....................................17
2.3. Hóa chất, trang thiết bị sử dụng ...............................................................19
2.3.1. Hóa chất sử dụng...............................................................................19
2.3.2. Trang thiết bị sử dụng........................................................................19
CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU..............................................................21
3.1. Thu thập mẫu và thẩm định tên khoa học ................................................21

9. 3.2. Đặc điểm hình thái loài Sâm bố chính .....................................................21
3.3. Đặc điểm vi phẫu loài Sâm bố chính .......................................................25
3.3.1. Thân...................................................................................................25
3.3.2. Lá.......................................................................................................26
3.3.3. Rễ.......................................................................................................27
3.4. Đặc điểm bột dược liệu ............................................................................28
3.5. Đánh giá chất lượng dược liệu .................................................................29
3.5.1. Định tính............................................................................................29
3.5.2. Độ ẩm ................................................................................................30
3.5.3. Tro toàn phần.....................................................................................30
3.5.4. Tro không tan trong acid hydroclorid ...............................................30
3.5.5. Định lượng.........................................................................................31
CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN ......................................................................................32
4.1. Về đặc điểm thực vật .....................................................................................32
4.1.1. Về thẩm định tên khoa học và đặc điểm hình thái .................................32
4.1.2. Về đặc điểm vi phẫu...............................................................................33
4.2. Về đánh giá chất lượng dược liệu..................................................................34
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................37
TÀI LIỆU THAM KHẢO

10. 1
MỞ ĐẦU
Việt Nam nằm trong vùng nhiệt đới gió mùa, các mùa trong năm thay đổi nên
có thể nhận thấy nước ta chứa hệ thực vật vô cùng phong phú, đa dạng và độc đáo.
Thực vật ở nước ta không chỉ được dùng làm lương thực cho con người mà còn là
kho thuốc quý giá, tạo ra nguồn dược liệu rất đa dạng và hữu ích. Những dược liệu
này được dùng trong Đông y từ thời xưa đến nay vẫn được người dân rất tin tưởng
sử dụng vì có nguồn gốc tự nhiên và tốt cho sức khỏe. Hiện nay trên thế giới cũng
như ở Việt Nam, xu hướng nghiên cứu đa dạng các loài thực vật, sử dụng sản phẩm
có nguồn gốc thiên nhiên ngày càng phát triển. Do vậy, nghiên cứu và phân loại các
giống loài phục vụ phát triển thuốc, các sản phẩm chữa bệnh từ thực vật là một trong
những xu hướng đang được quan tâm hiện nay.
Chi Abelmoschus là một trong những chi thực vật chứa nhiều loài có khả năng
cao phục vụ chăm sóc sức khỏe. Trên thế giới, chi Abelmoschus gồm khoảng 15 loài
thực vật, có nguồn gốc từ khu vực nhiệt đới Châu Phi, Châu Á và miền bắc nước Úc
[38]. Trong đó một số loài như A. manihot, A. crinitus, A. esculentus, A. moschatus,…
đã được nghiên cứu có tác dụng chống oxy hóa, kháng khuẩn và trên các bệnh như
đái tháo đường, viêm cầu thận mạn tính [20, 23, 26]. Những phát hiện này đều được
cho là có tiềm năng phát triển thành các dạng thuốc có khả năng điều trị bệnh. Ở Việt
Nam, chi Abelmoschus có 5 loài, phân bố rộng khắp vùng núi thấp phía Bắc, được sử
dụng khá phổ biến. Trong đó loài A. sagittifolius được coi là loài đặc hữu ở Việt Nam
với tên gọi Sâm bố chính, Thổ hào sâm, Nhân sâm Phú Yên,…
Sâm bố chính (Abelmoschus sagittifolius (Kurz) Merr.) thuộc chi
Abelmoschus, họ Bông (Malvaceae). Rễ loài cây này trong y học cổ truyền được sử
dụng như một vị thuốc bổ cho cơ thể, dùng khi cơ thể suy nhược, kém ăn, kém ngủ,
thần kinh suy nhược,… Ở Trung Quốc, người ta xem rễ, lá như có tác dụng tư âm
thanh nhiệt, bài nung bạt độc, rễ và lá dùng chữa lao phổi, ho do phổi khô, sản hậu
tiện bí, thần kinh suy nhược, mụn nhọt sưng lở [3]. Ở Việt Nam, Sâm bố chính được
sử dụng như một loài dược liệu quý, tuy nhiên hiện nay vẫn chưa có những nghiên
cứu đầy đủ để chứng minh những công dụng của loài cây này. Sâm bố chính đã được
mô tả về hình thái nhưng vẫn dễ nhầm lẫn với một số loài cùng chi Đậu bắp
(Abelmoschus) do có những đặc điểm tương đồng như cây thân cỏ; lá chia thùy chân
vịt, có lông nhám; quả nang, hình thoi, hình bầu dục hay thuôn dài, thường có chóp
nhọn, khi chín mở ở lưng thành 5 mảnh quả, có lông cứng,… Ngoài tự nhiên, hình
thái của Sâm bố chính cũng khá biến đổi tùy khu vực, cây có thể có dạng học đứng

11. 2
hay trườn, phân nhánh ít hay nhiều, lá đa hình, hoa có các màu khác nhau. Bên cạnh
đó, đặc điểm vi phẫu và thành phần bột dược liệu theo tiêu chuẩn của Dược điển Việt
Nam của loài cây này còn chưa được nghiên cứu và mô tả chi tiết. Chính vì vậy,
chúng tôi tiến hành nghiên cứu “Nghiên cứu đặc điểm đặc điểm thực vật và đánh
giá sơ bộ chất lượng dược liệu loài Sâm bố chính (Abelmoschus sagittifolius
(Kurz) Merr.) ở Việt Nam” với mục tiêu:
1) Mô tả đặc điểm thực vật của loài Sâm bố chính chi tiết và hoàn chỉnh;
2) Đánh giá sơ bộ chất lượng dược liệu Sâm bố chính theo các chỉ tiêu trong Dược
điển Việt Nam V.
Những kết quả thu được là những dẫn liệu bổ sung cho các mô tả trong nước
về loài Sâm bố chính (Abelmoschus sagittifolius (Kurz) Merr.), đồng thời đây cũng
là dẫn liệu khoa học phục vụ công tác chuẩn hóa dược liệu, tạo tiền đề cho việc phát
triển Sâm bố chính ở Việt Nam.

12. 3
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN
1.1.Tổng quan về chi Abelmoschus
1.1.1. Vị trí phân bố và các loài thuộc chi
Chi Abelmoschus có nguồn gốc từ khu vực nhiệt đới châu Phi, châu Á và miền
Bắc Úc, phân bố hầu hết ở khắp các nơi trên thế giới [39] (hình 1.1). Các loài thuộc
chi Abelmoschus được định danh và phân loại theo các khóa phân loại phù hợp. Dựa
vào các đặc điểm khác nhau về hình thái lá, màu sắc, kích thước, cách sắp xếp cánh
hoa để phân loại thành các loài [38]. Theo “The Catalogue of Life” (2014), chi
Abelmoschus có các loài được định danh tên khoa học như: Abelmoschus angulosus;
Abelmoschus caillei; Abelmoschus crinitus; Abelmoschus enbeepeegearensis; Đậu
bắp (Abelmoschus esculentus); Abelmoschus ficulneus; Abelmoschus hostilis;
Abelmoschus manihot; Abelmoschus moschatus; Abelmoschus muliensis;
Abelmoschus palianus; Sâm bố chính (Abelmoschus sagittifolius)… Bên cạnh đó,
cũng có khoảng 18 thứ thuộc chi Abelmoschus hoặc tên đồng nghĩa với 10 loài nói
trên. Trong các loài thuộc chi Abelmoschus, loài Sâm bố chính (Abelmoschus
sagittifolius) được biết đến là loài đặc hữu của Việt Nam, có giá trị cao về dược liệu
và đặc điểm phân bố, sinh thái [41].
Hình 1.1. Vị trí phân bố chi Abelmoschus trên thế giới
Nguồn: The International Plant Names Index and World Checklist of Selected Plant
Families 2021.

13. 4
Theo “Plants of the World” [39], chi Abelmoschus có 11 loài được chấp nhận
và định danh bao gồm:
Abelmoschus angulosus Wall. ex Wight & Arn.;
Abelmoschus caillei (A.Chev.) Stevels;
Abelmoschus crinitus Wall.;
Abelmoschus enbeepeegearensis KJ John, Scariah, Nisar, KV Bhat & SR
Yadav;
Abelmoschus esculentus (L.) Moench;
Abelmoschus ficulneus (L.) Wight & Arn.;
Abelmoschus hostilis (Wall. Ex Mast.) MS Khan & MS Hussain;
Abelmoschus manihot (L.) Medik.;
Abelmoschus moschatus Medik.;
Abelmoschus muliensis KM Feng;
Abelmoschus palianus Sutar, KV Bhat & SR Yadav;
Abelmoschus sagittifolius (Kurz) Merr.
Ở Việt Nam, theo nghiên cứu của Đỗ Thị Xuyến [18], chi Abelmoschus có 4
loài, 1 phân loài và 1 thứ phân bố khá phổ biến trong cả nước.
Khóa định loại các loài thuộc chi Abelmoschus ở Việt Nam
1A. Đài phụ 4 - 6 hình trứng, rộng 0,5 - 10 mm. Hoa màu vàng đậm…….3. A. manihot
2A. Cây có lông thưa màu trắng, mềm hay gần như nhẵn……...........3a. ssp. manihot
2B. Cây có lông dày đặc, màu vàng, cứng………..........................................3b. ssp.
tetraphyllus var. pungens
1B. Đài phụ 6 - 20, hình dải hay mũi giáo; rộng 0,1 - 0.3 mm. Hoa màu vàng nhạt,
trắng ngà, hồng hay màu đỏ.
3A. Đài phụ (10) 12 - 20, rộng, 0,1 - 0,2 mm. Quả gần hình cầu, dài 3(4) cm........1.
A. crinitus
3B. Đài phụ 6 - 10, rộng 0,2 - 0,3 mm. Quả hình thoi, bầu dục, thuôn dài, dài 4 - 25
cm.
4A. Cuống hoa 1 - 2 cm, cuống quả 3-5 cm. Cây thường nhẵn hay có lông rất
ngắn. Quả hình thuôn dài 10 - 25 cm………………………………….2. A. esculentus
4B. Cuống hoa 3 - 5(7) cm, cuống quả 7-20 cm. Cây thường có lông cứng dày
màu vàng. Quả hình thoi hay hình bầu dục, dài 4-8 cm.

14. 5
5A. Cây cao 1 - 2(3,5) m, rễ không bao giờ phình thành củ. Hoa màu vàng nhạt,
gốc cánh hoa mặt trong màu nâu hay tím. Quả dài 5 - 8 cm. Hạt nhẵn..................4. A.
moschatus
5B. Cây cao 0,3 - 0,5(0,7) m, rễ thường phình to thành củ. Hoa màu đỏ,
hồng, hiếm khi vàng, gốc cánh hoa mặt trong màu đỏ hay hồng. Quả dài 4 - 5 cm.
Hạt thường có lông tơ .………………………………………………5. A. sagittifolius
Theo “Hệ thống phân loại về ngành Ngọc lan (Magnoliophyta)” của tác giả A.
Takhtajan [32], chi Abelmoschus là một trong các chi điển hình thuộc họ Bông
(Malvaceae). Ở Việt Nam, trong công trình “Một số dẫn liệu mới về chi Đậu bắp
(Abelmoschus Medic.) ở Việt Nam” [18], tác giả Đỗ Thị Xuyến cũng đã đặt chi
Abelmoschus thuộc Họ Bông (Malvaceae), phù hợp với các dẫn liệu của nhiều tài liệu
nghiên cứu trước đó của Phạm Hoàng Hộ [8], Võ Văn Chi [2]. Do đó, nghiên cứu
này chúng tôi đã lựa chọn hệ thống phân loại của Takhtajan để xác định vị trí của chi
Abelmoschus trong thang hệ thống phân loại.
1.1.2. Đặc điểm thực vật
Theo Đỗ Thị Xuyến [18] kết hợp với tài liệu của Peter H. Raven và cs [34],
chi Abelmoschus có những đặc điểm thực vật đặc trưng. Tuy nhiên mỗi loài trong chi
đều có những đặc điểm riêng biệt để dễ dàng nhận biết và phân biệt. Đặc điểm đăc
trưng của chi được mô tả chi tiết trong khóa phân loại bao gồm: Cây thân cỏ hay bụi
nhỏ, cao đến 3,5 m; có loài rễ phát triển thành củ. Lá hình tim, hình tròn, xoan tròn
hay hình mũi tên; kích thước thường lớn, thường chia thùy chân vịt, 3-7 thùy nông
hay sâu tới 1/2 chiều dài của lá; gốc lá tròn, hình tim hay mũi giáo; chóp lá tù tròn
hay nhọn; thường có lông nhám, hiếm khi nhẵn; cuống lá dài. Lá kèm hình chỉ, hình
dùi hay mũi giáo, có lông. Cụm hoa thường đơn độc ở nách lá hay chùm ở đỉnh cành,
nhiều khi phát hoa dày ở đỉnh cành tạo chùm giả. Hoa to, thường màu vàng, hiếm khi
màu đỏ, có thể đổi màu tùy theo thời gian hoa nở. Đài phụ thường nhiều, hình dải,
hình mũi giáo, hay hình trứng rộng, có lông dày đặc. Đài hình mo, chóp có 5 răng rất
nhỏ, có khi gần như nguyên, có lông màu vàng phủ dày, thường sớm rụng. Cánh hoa
5, hình trứng hay hình bầu dục. Nhị nhiều, ống chỉ nhị ngắn hơn tràng, không lông,
các bao phấn bao phủ từ gốc đến ngọn của ống chỉ nhị, chỉ nhị phần tự do thường
hình đầu. Quả nang, hình thoi, hình bầu dục hay thuôn dài, thường có chóp nhọn, khi
chính nở ở lưng thành 5 mảnh quả, có lông cứng. Hạt hình thận hay hình cầu, thường
nhẵn. Ít khi có lông rải rác, có vân dạng nốt sần hay dạng tuyến.

15. 6
1.1.3. Lịch sử nghiên cứu
Các loài thuộc chi Abelmoschus hiện nay còn chưa được nghiên cứu nhiều,
hầu hết mới chỉ sử dụng như những dược liệu cổ truyền. Một số loài còn được sử
dụng làm thức ăn từ những bộ phận như thân, lá, quả. Các nghiên cứu chuyên sâu về
các loài này cho thấy chúng có chứa các hoạt chất tiềm năng để nghiên cứu tác dụng
sinh học, góp phần phát triển trong tương lai.
Loài Abelmoschus esculentus (L.) Moench được các nhà khoa học nghiên cứu
cho thấy rằng chứa nhiều chất dinh dưỡng khác nhau và các chất hóa thực vật quan
trọng, có tác dụng chống oxy hóa, chống viêm và điều hòa miễn dịch, kháng khuẩn,
chống ung thư, điều trị tiểu đường, bảo vệ cơ quan và các hoạt động thần kinh [23,
33]. Hơn nữa, loài này còn có tác dụng hạ lipid máu, ức chế trypsin, tạo huyết khối,
chống kết dính và chống mệt mỏi [24]. Một polysaccharide từ loài cây này được
nghiên cứu cho thấy có tác dụng chống trầm cảm, chống viêm và tái cân bằng hệ sinh
thái đường ruột trên mô hình chuột [35]. Một nghiên cứu khác xác định tác dụng của
chiết xuất methanol vỏ đậu bắp (Abelmoschus esculentus L.) trên chuột bị ngộ độc
gan do natri nitrit gây ra. Các hàm lượng flavonoid và tổng lượng phenolic, sinh hóa
huyết thanh và mô học gan đã được kiểm tra. Kết quả cho thấy chiết suất từ vỏ đậu
bắp có tiềm năng như một chất bảo vệ gan tự nhiên chống lại sự tiếp xúc với natri
nitrit [33]. Một tác dụng khác của loài này được cho là tác dụng chống khối u của
một lectin mới được phát hiện, được phân lập từ đậu bắp, Abelmoschus esculentus
(AEL), đã được nghiên cứu trên tế bào ung thư vú ở người (MCF7) và tế bào nguyên
bào sợi ở da (CCD-1059 sk). AEL gây ra sự ức chế tăng trưởng tế bào đáng kể (63%)
trong các tế bào MCF7 [28].
Loài Abelmoschus manihot (Linnaeus) Medicus là một loài cây thuốc cổ
truyền đã được dùng nhiều ở Trung Quốc. Loài này đã được đưa vào sử dụng như
một phương pháp y học cổ truyền để điều trị bệnh thận mạn tính ở Trung Quốc với
thành phần có tác dụng chính là flavonoid [20]. Bên cạnh đó, tác dụng của loài này
cho thấy có hiệu quả và là chiến lược điều trị đầu tay cho bệnh nhân mắc đái tháo
đường type 2 [21]. Một nghiên cứu đã đánh giá hiệu quả của Abelmoschus manihot
trong điều trị bệnh võng mạc do đái tháo đường type 2 cho thấy sự cải thiện rõ rệt
tình trạng bệnh [36].
Một nghiên cứu trên lá và hạt của loài Abelmoschus moschatus Medik. cho
thấy có hoạt tính chống oxy hóa đáng kể và đóng vai trò như chất chống gốc tự do,
có thể là chất chống oxy hóa chính. Chiết xuất từ lá và hạt bằng cồn hydroalcoholic

16. 7
cũng nhận thấy có khả năng chống tăng sinh hai dòng tế bào ung thư ở người là ung
thư biểu mô tuyến trực tràng (COLO-205) và u nguyên bào võng mạc (Y79) [22].
Nghiên cứu trên chuột cho rằng chiết xuất từ hạt của loài A. moschatus làm cải thiện
đáng kể mức lọc cầu thận và bài tiết protein qua nước tiểu ở những con chuột gây sỏi
thận. Các chất này cũng làm giảm đáng kể sự lắng đọng của vi khuẩn xung quanh đĩa
cấy ghép [30]. Các nghiên cứu khác làm rõ khả năng cải thiện độ nhạy insulin ở
những con chuột được gây bệnh đái tháo đường đã chỉ ra rằng loài này được đề xuất
như một liệu pháp bổ trợ tiềm năng hữu ích cho những bệnh nhân đái tháo đường
type 2 [25-27].
1.2.Tổng quan về loài Sâm bố chính
1.2.1. Đặc điểm thực vật
Sâm bố chính còn có tên gọi khác là nhân sâm Phú Yên, Sâm thổ hào. Tên
Sâm bố chính vì một y gia Việt Nam sử dụng cây này lần đầu tiên ở huyện Bố Trạch
thuộc tỉnh Quảng Bình. Cây có một số đặc điểm được GS. Đỗ Tất Lợi [10] mô tả
như: "Cây thân thảo, sống dại, mọc đứng, yếu ớt, có khi dựa vào các cây khác xung
quanh, cao khoảng 1 m hoặc hơn. Rễ mẫm, có màu trắng nhạt hay vàng nhạt, đường
kính 1,5 – 2 cm, nhiều rễ có hình người, trông rất giống nhân sâm. Lá ở phía gốc cây
hình trái xoan, phần cuối phiến lá hình tim hay hình mũi tên, đầu phiến lá không nhọn.
Các lá ở phía ngọn càng lên trên càng hẹp. Phiến lá chia 5 thùy theo các hình khác
nhau. Hoa màu hồng hay đỏ, hơi vàng, mọc đơn độc ở kẽ lá, đường kính tới 8 cm.
Cuống hoa dài 5 – 8 cm, có lông cứng. Quả hình trứng nhọn, mặt ngoài có lông, khi
chín quả nứt thành 5 mảnh vỏ. Hạt hình thận, màu nâu".
1.2.2. Tình hình nghiên cứu trên thế giới
a. Về hình thái và phân loại học
Theo “The Catalogue of Life” (2014) xác định 8 loài thuộc hai chi Đậu bắp và
Râm bụt đều có tên đồng nghĩa với loài Sâm bố chính (Abelmoschus sagittifolius
(Kurz) Merr.). Các loài thuộc chi Đậu bắp (Abelmoschus coccineus S.Y. Hu,
Abelmoschus coccineus var. acerifolius S.Y. Hu, Abelmoschus esquirolii (H. Lév.)
S.Y. Hu, Abelmoschus moschatus subsp. tuberosus (Span.) Borss. Waalk.), các loài
thuộc chi Râm bụt (Hibiscus bellicosus H. Lév., Hibiscus bodinieri var.
brevicalyculata H. Lév., Hibiscus esquirolii H. Lév., Hibiscus longifolius var.
tuberosus Span., Hibiscus sagittifolius Kurz, Hibiscus sagittifolius var.
septentrionalis Gagnep.) được cho là đã được sử dụng trước đó làm tên khoa học cho
loài Sâm bố chính. Tính không thống nhất về danh pháp gây khó khăn cho quá trình

17. 8
tra cứu thông tin và dễ gây nhầm lẫn khi phân loại đã đặt ra yêu cầu về thẩm định tên
khoa học cho loài.
Trên thế giới, loài Abelmoschus sagittifolius (Kurz) Merr. phân bố ở khu vực
châu Á và Đông Nam Á, cụ thể phân bố ở Trung Quốc (Guangdong, Guangxi,
Guizhou, Hainan, Yunnan), Campuchia, Ấn Độ, Lào, Malaysia, Myanmar (Burma),
Thái Lan, Việt Nam và miền bắc Australia, Thái Bình Dương (hình 1.1) [38, 39].
Cây được tìm thấy mọc hoang trong các rừng thưa, nhất là dưới tán rừng cây họ Dầu
[2]. Hiện nay cây đã được trồng và chăm sóc phổ biến, thuận lợi cho việc thu hái và
sử dụng dược liệu.
Hình 1.2. Vị trí phân bố loài A. sagittifolius trên thế giới
Nguồn: The International Plant Names Index and World Checklist of Selected Plant
Families 2021.
b. Các nghiên cứu về thành phần hóa học và tác dụng dược lý
Thân rễ của loài Sâm bố chính có truyền thống được sử dụng như thuốc, có
thể ăn được trong một thời gian dài mà không gây hại. Loài này được sử dụng để điều
trị suy nhược thần kinh, chóng mặt, viêm phế quản, rối loạn kinh nguyệt, đau ở thắt
lưng và thấp hơn chi, các cơn đau dạ dày, tiêu chảy [29]. Sâm bố chính có vị ngọt
nhạt, có chất nhầy, tính bình; có tác dụng bổ mát, nhuận phế, dưỡng tâm, sinh tân
dịch; sao với gạo thì tính ấm bổ tỳ vị, giúp tiêu hoá, thêm mạnh sức. Ở Trung Quốc,
người ta xem rễ, lá như có tác dụng tư âm thanh nhiệt, bài nung bạt độc, rễ và lá dùng

18. 9
chữa lao phổi, ho do phổi khô, sản hậu tiện bí, thần kinh suy nhược, mụn nhọt sưng
lở. Ngày dùng 6 – 12 g sắc uống, ngâm rượu hoặc tán bột uống [3]. Trước đây, Hải
Thượng Lãn ông dùng rễ Sâm bố chính phối hợp với các dược liệu khác để chữa các
bệnh như ho, nóng sốt, gầy mòn [7]. Hiện nay, nhiều người dùng nó làm thuốc bổ,
thông tiểu tiện, điều kinh, chữa được bệnh sốt, bệnh phổi và bạch đới. Dùng ngoài
lấy lá và hoa xát chữa ghẻ ngứa [16].
Các nghiên cứu về thành phần hóa học và tác động dược lý của Sâm bố chính
ở Việt Nam và trên thế giới còn rất ít. Tuy nhiên, đã có những nghiên cứu tìm thấy
các hoạt chất có hoạt tính sinh học trong Sâm bố chính. Các nghiên cứu của De-Li
Chen và cs cho thấy thân củ của Sâm bố chính chứa các thành phần hoạt tính sinh
học mới (hình 1.2). Cụ thể là 2β,7,3-trihydroxycalamenene 3-O-β-d-glucoside (1)
cùng với sáu các hợp chất N-(p-trans-coumaroyl)-N-metyl tyramin (2), Cleomiscosin
A (3), Acid 9,12,13-trihydroxy-10,15-heptadecadienoic (4), Cytochalasin B (5),
Marmesinin (6) và N-(p-trans-coumaroyl) tyramine (7) thu được từ vỏ thân của A.
sagittifolius. Các chất này có hoạt tính chống lại tế bào ung thư cổ tử cung Hela và
ung thư gan HepG-2 ở người [19].
Hình 1.3. Cấu trúc các hợp chất có trong rễ củ Sâm bố chính
(Nguồn: Theo nghiên cứu của De-Li Chen và cs)

19. 10
1.2.3. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam
a. Về thực vật học
Theo Phan Văn Đệ (Trung tâm Sâm và Dược liệu Thành phố Hồ Chí Minh),
mặc dù có những khác biệt về hình thái ngoài nhưng các cây Bố chính sâm ở các địa
phương trong nước ta chỉ có một loài (Abelmoschus sagittifolius (Kurz) Merr.), có
thành phần hóa học rễ củ tương đồng và đáp ứng các chỉ tiêu trong dược điển Việt
Nam III. Vì thế, cần phân loại, định danh và mở rộng đặc điểm phân loại màu sắc của
hoa: Hoa đỏ, hoa hồng và vàng [5]. Ở Việt Nam, Sâm bố chính mọc hoang và được
trồng ở nhiều nơi, phân bố chủ yếu ở Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Hòa Bình và
Tây Bắc [8]. Một số loài cây ở Việt Nam còn bị nhầm lẫn với Sâm bố chính. Cây
vông vang có nhiều đặc điểm giống Sâm bố chính nhưng cây vông vang lớn hơn,
lông dài hơn, hoa vông vang sắc vàng, hoa bố chính sắc đỏ. Sâm báo ở Thanh hóa
trước đây được xếp vào loài Hibiscus sagittifolius var septentrionahs Gagnep. Tuy
nhiên, một số nghiên cứu mới đây đã nhận định đây là một giống Sâm bố chính, với
hoa nhỏ và có màu vàng [10].
Sâm bố chính ra hoa quả hàng năm, mùa hoa quả tập trung từ tháng 6 - 8, hoa
nở từ tháng 3 – 7 [13]. Có thể trồng Sâm bố chính bằng hạt, sau 2 - 3 năm thu hoạch.
Ngoài ra có thể trồng loài này bằng đầu củ (sau khi thu hoạch rễ củ, bỏ thân, cắt lấy
phần đầu củ làm giống) [6]. Cây Sâm bố chính sống ưa sáng và ưa ẩm, thích nghi
được với nhiều loại đất như đất mùn dưới chân núi, đất mùn, đất pha cát, đất phù sa
ven sông..., sinh trưởng và phát triển mạnh trong mùa mưa ẩm [3].
b. Về thành phần hóa học và tác dụng dược lý
Theo “Từ điển cây thuốc Việt Nam”, bộ phận sử dụng của cây Sâm bố chính
chủ yếu là toàn bộ phần rễ củ. Rễ củ thu hoạch sơ chế, phơi hoặc sấy khô kết hợp với
ý dĩ sao, hoài sơn, đương quy kết hợp mật ong hay mật nha dùng bổ khí huyết. Ngoài
ra, Sâm bố chính nấu thành cao, hòa với sữa người hay cao ban long dùng tốt cho
người suy nhược gầy yếu, khô khát, táo bón, đái són. Rễ Sâm bố chính giã nhỏ và
nấu với gạo nếp ăn chữa bệnh bạch đới [2].
Theo Dược điển Việt Nam V, các chỉ tiêu đối với dược liệu Sâm bố chính bao
gồm: định tính, độ ẩm không quá 13,0%, tro toàn phần không quá 12,0%, tro không
tan trong acid không quá 7,0%, định lượng Dược liệu phải chứa không ít hơn 25,0%
chất chiết được bằng ethanol 25%, tính theo dược liệu khô kiệt [13]. Nghiên cứu của
Phan Văn Đệ và cs về thành phần hóa học các mẫu Sâm bố chính mọc hoang ở các

20. 11
tỉnh Bình Phước, Thanh Hóa, Phú Yên, Bình Thuận và cây trồng ở Hồ Chí Minh cho
thấy: Rễ củ của các mẫu nghiên cứu đều có chứa Saponin triterpen, coumarin, chất
nhầy, acid béo, đường khử, polyphenol và các nguyên tố đa vi lượng... Sự hiện diện
của các Saponin triterpen, được xem là nhóm hợp chất có tác dụng quyết định những
tác dụng dược lý điển hình của các cây họ Nhân sâm (Araliaceae), trong đó có tác
dụng tăng lực, chống yếu sức [5]. Ngoài ra, Đào Thị Vui và cs cũng đã xác định trong
rễ củ Sâm bố chính các hợp chất coumarin, flavonoid, đường khử, acid amin, acid
hữu cơ, phytosterol, sesquiterpen. Trong đó, mốt số hoạt chất tạo nên tác dụng của
Sâm bố chính trong việc bảo vệ thành dạ dày và hồi phục loét dạ dày, làm trung hòa
acid dịch vị nhẹ [17].
Các tác dụng của cây Sâm bố chính chủ yếu được nghiên cứu ở phần rễ củ của
cây. Tác dụng dược lý của loài Sâm bố chính được chỉ ra rằng bằng đường uống và
tiêm phúc mạc, cao cồn Sâm bố chính có tác dụng gây giảm hoạt động tự nhiên của
chuột nhắt trắng, đối kháng với tác dụng tăng hoạt động của amphetamin, kéo dài
thời gian ngủ gây bởi thuốc ngủ barbituric, và chống co giật gây bởi pentetrazol. Điều
đó chứng tỏ Sâm bố chính có tác dụng ức chế thần kinh trung ương, an thần. Theo
Đông y, Sâm bố chính có vị ngọt, tính bình, quy vào hai kinh tỳ và phế. Cây có tác
dụng bổ khí, ích huyết, chỉ khát, sinh tân dịch; sao với gạo thì tính ấm, bổ tỳ vị, giúp
tiêu hóa, thêm sức mạnh. Từ đó cây được sử dụng để chữa cơ thể suy nhược, kém ăn,
kém ngủ, đau lưng, đau mình, các chứng ho sốt nóng, trong người khô, táo bón, khát
nước, gầy còm. Có khi được dùng làm thuốc thông tiểu tiện, điều kinh, chữa bệnh
phổi và bạch đới. Với các bệnh cần sử dụng thì cây được dùng với liều dùng ngày 16
– 20 g dưới dạng thuốc sắc hoặc bột. Tuy nhiên Sâm bố chính không được sử dụng
với những người thể trạng hư hàn, nếu cần thiết phải tẩm nước gừng, sao kỹ [3]. Bên
cạnh tác dụng dược liệu, Sâm bố chính còn được người dân trồng làm cảnh với màu
sắc các hoa đặc sắc từ đỏ, hồng đến ánh vàng. Chúng còn có những hình dạng lá khác
nhau tạo nên sự đa dạng, mang lại nhiều vẻ đẹp đặc trưng khi được trồng làm cảnh.
Hiện nay, trên thị trường Sâm bố chính đã có mặt trong các sản phẩm trà thanh
lọc cơ thể như Thảo mộc linh, Trà nhân sâm bố chính, nước Sâm bố chính tổ yến
Savita, mứt và rượu Sâm bố chính, sản phẩm viên uống An phế nano,… Hầu hết các
sản phẩm này giúp hỗ trợ tăng cường sức đề kháng, hỗ trợ hệ thần kinh, giảm mệt
mỏi, thanh lọc cơ thể. Ngoài ra, Sâm bố chính còn là thành phần có trong Đông trùng
hạ thảo Cordyceps 950 với tác dụng bổ thận, bổ phổi, hỗ trợ tăng cường sức đề kháng,
nâng cao thể trạng, hỗ trợ hạn chế quá trình lão hóa da (hình 1.3). Như vậy, có thể

21. 12
thấy trong Sâm bố chính có nhiều các hợp chất sinh học tốt cho sức khỏe, sẽ là những
hợp chất tốt không chỉ giúp bảo vệ sức khỏe mà còn nhiều tiềm năng phát triển trong
lĩnh vực dược phẩm. Những hợp chất này cần được nghiên cứu nhiều hơn để có thể
dễ dàng tiếp cận và phát triển.
1.2.4. Một số bài thuốc y học cổ truyền chứa Sâm bố chính
Trong sách “Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam” của Đỗ Huy Bích
và cs [3], những bài thuốc y học cổ truyền chứa Sâm bố chính được sử dụng chữa rất
nhiều triệu chứng khác nhau như sốt nóng, suy nhược cơ thể, thiếu máu, rối loạn kinh
nguyệt, thuốc bổ dùng cho bệnh nhân hen suyễn,… Một số bài thuốc y học cổ truyền
chứa Sâm bố chính được sử dụng như:
Chữa sốt nóng lâu, khát nước, ra mồ hôi: Sâm bố chính 20 g, thục đại 30 g,
nhục quế 3 g. Sắc uống ngày một thang.
Chữa ra mồ hôi nhiều, người còn ấm, chân tay quyết lạnh: Sâm bố chính 20
g, hoàng kỳ 80 g (tẩm nước phòng phong sao), đương quy 20 g (tẩm mật rượu sao),
phục linh 12 g (tẩm sữa), chích thảo 8 g, lộc nhung 8 g (tẩm rượu nướng), long cốt 8
g, mẫu lệ 8 g (đều nung nghiền nhỏ). Sắc uống trong ngày.
Chữa suy nhược cơ thể ở người có bệnh về hô hấp: Sâm bố chính 12 g, liên
nhục 20 g; táo nhân, tua sen, sa sâm, mỗi vị 12 g; lá vông, hương phụ, mỗi vị 10 g;
kỷ tử 8 g. Sắc uống ngày một thang.
Hình 1.4. Các sản phẩm trên thị trường chứa Sâm bố chính

22. 13
Chữa suy nhược gầy rộc, háo khát, táo bón, đái són: Sâm bố chính nấu thành
cao, hòa với cao ban long uống.
Chữa thiếu máu: Sâm bố chính, hà thủ ô, hạt sen, mỗi vị 100 g; cam thảo 40
g, thảo quả 12 g, đại hồi 8 g. Tán nhỏ làm viên, ngày uống 20 g, chia 2 lần.
Thuốc tăng lực, chữa kém ăn, mất ngủ, mệt mỏi, nặng ngực, thiếu máu xanh
xao: Sâm bố chính 120 g, hoàng tinh chế 80 g; tầm gửi cây dâu, quả dâu, thỏ ty tử
sao, hà thủ ô đỏ (chế), đỗ trọng, mỗi vị 40 g; huyết giác, ba kích, cao hổ cốt, mỗi vị
20 g. Các vị sơ chế, ngâm 2 lít rượu trong hai ngày rồi đem chưng cách thủy, hạ thổ
một tuần. Mỗi lần uống 15 – 40 ml, ngày 2 lần theo bữa ăn. Kiêng ăn đồ tanh sống,
kích thích.

23. 14
CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng nghiên cứu
12 mẫu Sâm bố chính được thu thập tại 9 địa điểm khác nhau bao gồm Lâm
Đồng, Phú Yên, Thanh Hóa, Hà Nội, Hồ Chí Minh, Quảng Bình, Đắc Lắc, Bình
Phước, Đồng Nai. Các mẫu được thu thập ở những thời gian khác nhau và chủ yếu ở
những thời gian đầy đủ những đặc điểm đặc trưng của hoa, quả, rễ. Hai mẫu AS11 và
AS12 dùng để nghiên cứu chất lượng bột dược liệu. Địa điểm thu thập cụ thể của các
mẫu nghiên cứu được trình bày cụ thể ở Bảng 2.1.
Bảng 2.1. Kí hiệu mẫu và địa điểm thu mẫu
STT
Ký hiệu
mẫu
Địa điểm lấy mẫu
1 AS1 Trung tâm nghiên cứu trồng và chế biến cây thuốc Hà Nội
2 AS2 Trung tâm nghiên cứu Dược liệu Bắc Trung Bộ, Tp. Thanh Hóa
3 AS3 Trung tâm nghiên cứu Dược liệu Bắc Trung Bộ, Tp. Thanh Hóa
4 AS4 Thôn 2, xã Lý Trạch, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình
5 AS5 Trung tâm nghiên cứu và sản xuất dược liệu miền Trung, Phú Yên
6 AS6 Thôn Hà Bắc, xã EaWel, huyện Buôn Đôn, tỉnh Đắk Lắk
7 AS7 Thôn Kim Phát, xã Bình Thạnh, huyện Đức Trọng, tỉnh Lâm Đồng
8 AS8 Thôn Quyết Thắng, xã Phú Sơn, huyện Lâm Hà, tỉnh Lâm Đồng
9 AS9 Ấp 1, xã Lộc An, huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước
10 AS10 Trung tâm Sâm và Dược liệu Thành phố Hồ Chí Minh
11 AS11 Phú Lập, Tân Phú, Đồng Nai
12 AS12 Mã Đà, Vĩnh Cửu, Đồng Nai

24. 15
2.2.Phương pháp nghiên cứu
2.2.1. Phương pháp kế thừa tài liệu
Nghiên cứu đã tham khảo các tài liệu trước đó để nắm bắt được các thông tin
cơ bản về: Vị trí phân loại và danh pháp các loài thuộc chi Đậu bắp (Abelmoschus);
Nguồn gốc và vùng phân bố của loài; Đặc điểm hình thái và sinh thái của các loài;
Giá trị sử dụng của các loài; Kế thừa các số liệu và phương pháp nghiên cứu; Kế thừa
số liệu, kết quả từ các bài báo, các nghiên cứu trong và ngoài nước, các phương pháp
phân tích đặc điểm hình thái, vi học.
2.2.2. Phương pháp thu thập mẫu vật
Theo phương pháp điều tra thu thập mẫu của Nguyễn Tập [9], trong quá trình
thu thập mẫu vật, các mẫu được chia làm 2 loại như sau:
Mẫu phục vụ nghiên cứu hình thái của cây: Thu thập mẫu vật thực hiện làm
các tiêu bản khô, mẫu phải có cơ quan sinh sản là hoa hoặc quả. Các mẫu sau khi thu
thập được chúng tôi ép khô để làm mẫu lưu trữ và nghiên cứu về mặt hình thái tại
phòng tiêu bản Dược liệu, khoa Tài nguyên Dược liệu, Viện Dược liệu (NIMM).
Mẫu phục vụ nghiên cứu giải phẫu của cây: rễ, thân rễ, thân khí sinh, lá.
2.2.3. Phương pháp nghiên cứu hình thái so sánh
Trong quá trình thực hiện khóa luận này, sử dụng phương pháp phân loại so
sánh hình thái theo Nguyễn Nghĩa Thìn (2007) [15] để xác định tên khoa học, nghiên
cứu đặc điểm hình thái và phân loại các taxon của các loài thu thập được. Phương
pháp này không đòi hỏi những thiết bị phức tạp, dễ tiến hành, đảm bảo độ chính xác
và phù hợp với điều kiện nước ta. Các mẫu phân tích được đối chiếu với các mẫu lưu
trữ tại Phòng Tiêu bản dược liệu của Viện Dược liệu (NIMM).
Tham khảo các mô tả về loài và các thứ của loài trong các công trình nghiên
cứu khác nhau để xác định tên khoa học của loài đặc biệt là các chuyên khảo về phân
loại như tài liệu của Đỗ Thị Xuyến [18], Peter H. Raven và cộng sự [34]. Quan sát và
mô tả các đặc điểm hình thái thực vật về dạng sống, thân, lá (hình dạng phiến lá, kích
thước,…), hoa (dạng hoa, màu sắc, bộ nhị, bộ nhụy, kích thước,…), quả và hạt (hình
dạng, màu sắc,…) rồi tổng hợp kết quả và hoàn chỉnh khóa luận.
2.2.4. Phương pháp nghiên cứu giải phẫu
Nghiên cứu giải phẫu các phần lá, thân, rễ của các mẫu được tiến hành dựa
theo phương pháp nghiên cứu của Trần Văn Ơn [11], Nguyễn Bá [1]. Các giai đoạn

25. 16
phân tích bao gồm Cắt mẫu và tẩy nội chất, Nhuộm mẫu, Soi mẫu. Từng giai đoạn
được tối ưu để phù hợp với mẫu nghiên cứu. Mô tả các giai đoạn được trình bày ở
bên dưới.
a. Cắt mẫu và tẩy nội chất
Cố định mẫu trên dụng cụ cắt vi phẫu cầm tay microtome và cắt bằng dao. Sử
dụng phẫu thức cắt ngang. Cắt những lát mỏng qua thân củ, rễ, lá. Thân rễ cắt ngang;
rễ cắt ở rễ chính, có thiết diện phù hợp; lá cắt ngang gân giữa và một phần phiến lá
hai bên, đoạn 1/3 kể từ cuống lá, lá được chọn là lá bánh tẻ không quá già hoặc quá
non. Mẫu tươi được cắt trực tiếp không qua xử lý. Tuy nhiên để lưu mẫu vật cho việc
kiểm định sau này, mẫu được ngâm trong dung dịch Carnoy trong 24h sau đó chuyển
sang dung dịch bảo quản gồm cồn 700
+ glycerin 1:1.
Ngâm mẫu ngay sau khi cắt trong dung dịch Cloramin B 5% hoặc dung dịch
natri hypoclorit (nước Javen) trong 20 - 30p. Rửa mẫu qua nước.
Ngâm mẫu trong dung dịch acid acetic 1% trong 10 -15p để tẩy cloramin còn
sót lại. Rửa qua mẫu với nước. Gắn lên lam kính.
b. Nhuộm mẫu
Nhuộm xanh methylen 1% quan sát đến khi bám màu xanh. Rửa mẫu qua nước
vài lần.
Nhuộm mẫu bằng đỏ carmin 0,5% trong 5 phút, khi thấy bám màu đỏ thì dừng.
Sau đó rửa mẫu qua nước.
Làm tiêu bản: Chọn những mẫu bắt màu đầy đủ cho lên phiến kính. Nhỏ 1 – 2
giọt glycerin hoặc nước cất vào vị trí của mẫu rồi đậy lamen.
c. Soi mẫu
Tiến hành soi mẫu trên kính hiển vi ở thị kính 10x, vật kính 5x, 10x, 20x, 40x
và chụp ảnh lại bằng máy ảnh.
2.2.5. Phương pháp phân tích bột dược liệu
Mô tả đặc điểm bột dược liệu bằng cảm quan, màu sắc, mùi vị kết hợp với
phân tích theo “Kiểm nghiệm dược liệu bằng phương pháp hiển vi” của Nguyễn Viết
Thân (2003) [14].
Tiến hành làm tiêu bản bột dược liệu: tách riêng phần rễ của mẫu, sấy khô
trong tủ sấy ở nhiệt độ 60o
C, tán thành bột mịn. Rây lấy bột mịn, dùng kim mũi mác

26. 17
lấy bột dược liệu cho lên phiến kính đã nhỏ sẵn một giọt nước cất, đặt lamen và quan
sát dưới kính hiển vi. Xác định những đặc điểm vi học của bột rễ của loài Sâm bố
chính thu được, chụp lại bằng máy ảnh để lưu mẫu. Mô tả đặc điểm điển hình của các
thành phần có trong tiêu bản.
2.2.6. Phương pháp đánh giá chất lượng dược liệu
Phương pháp đánh giá chất lượng dược liệu được tiến hành theo các chỉ tiêu ở
chuyên luận “Sâm bố chính” trong Dược điển Việt Nam V [13], bao gồm:
Định tính
a. Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 10 ml nước cất, lắc trong 15 min, lọc qua bông
thu được dung dịch A. Lấy 1 ml dung dịch A, thêm 1 ml dung dịch natri hydroxyd
10% (TT), dung dịch có màu vàng chanh. Lấy 2 ml đến 3 ml dung dịch A, thêm vài
giọt dung dịch chì acetat 20% (TT), sẽ có tủa trắng.
b. Quan sát dưới ánh sáng từ ngoại ở bước sóng 366 nm, bột dược liệu phát
quang màu trắng sáng.
c. Lấy 2 g bột dược liệu, thêm 10 ml ethanol 96 % (TT), đun cách thủy 10
phút, để nguội, lọc. Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 1 ml dung dịch natri hydrocarbonat 5 %
(TT), đun cách thủy trong 3 min, để nguội. Thêm 1 đến 2 giọt thuốc thử Diazo (TT),
màu đỏ cam xuất hiện.
Độ ẩm
Áp dụng phương pháp thử độ ẩm ở Phụ lục 9.6 trong DĐVN V với thông số
ở chuyên luận “Sâm bố chính” là 1 g, 105 °C, 4 h.
Phương pháp: Dược liệu phải được làm thành mảnh nhỏ đường kính không
quá 3 mm; lượng đem thử từ 2 g đến 5 g; chiều dày lớp mẫu thử đem sấy là 5 mm và
không quá 10 mm đối với dược liệu có cấu tạo xốp. Nhiệt độ và thời gian sấy theo
yêu cầu của chuyên luận riêng. Nếu chuyên luận không quy định thời gian sấy có
nghĩa là sấy đến khối lượng không đổi, tức là sự chênh lệch khối lượng sau khi sấy
thêm 1h so với lần sấy trước đó không quá 5 mg.
Tro toàn phần
Áp dụng phương pháp 1 ở Phụ lục 9.8 (Xác định tro toàn phần) trong DĐVN
V với mẫu thử là dược liệu, thuốc từ dược liệu.

27. 18
Cho 2 g đến 3 g bột mẫu thử vào một chén sứ hoặc chén platin đã nung và cân
bì. Nung ở nhiệt độ không quá 450 °C tới khi không còn carbon, làm nguội rồi cân.
Bằng cách này mà tro chưa loại được hết carbon thì dùng một ít nước nóng cho vào
khối chất đã than hóa, dùng đũa thủy tinh khuấy đều, lọc qua giấy lọc không tro. Rửa
đũa thủy tinh và giấy lọc, tập trung nước rửa vào dịch lọc. Cho giấy lọc và cắn vào
chén nung rồi nung đến khi thu được tro màu trắng hoặc gần như trắng. Tập trung
dịch lọc vào cắn trong chén nung, đem bốc hơi đến khô rồi nung ở nhiệt độ không
quá 450 °C đến khi khối lượng không đổi. Tính tỷ lệ phần trăm của tro toàn phần theo
dược liệu đã làm khô trong không khí. Với các mẫu thử khác: Cũng thực hiện như
trên nhưng chỉ dùng 1 g mẫu thử nếu không có chỉ dẫn gì khác trong chuyên luận.
Tỷ lệ % tro toàn phần của dược liệu được tính theo công thức:
X (%) =
100 ∗ 𝑚
𝑀 ∗ (100 − 𝐴)
* 100
Trong đó: m: khối lượng tro (g);
M: khối lượng mẫu thử (g);
A: độ ẩm của mẫu thử (%).
Tro không tan trong acid hydroclorid
Áp dụng phương pháp 1 ở Phụ lục 9.7 (Xác định tro không tan trong acid)
trong DĐVN V.
Cho 25 ml dung dịch acid hydrocloric 2 M (TT) vào tro toàn phần, đun sôi 5
min, lọc để tập trung những chất không tan vào một phễu thủy tinh xốp đã cân bì,
hoặc vào một giấy lọc không tro, rửa bằng nước nóng rồi đem nung ở 500 °C đến
khối lượng không đổi. Tính tỷ lệ phần trăm của tro không tan trong acid so với dược
liệu đã làm khô trong không khí.
Tỷ lệ % tro không tan trong acid của dược liệu được tính theo công thức:
X (%) =
100 ∗ 𝑚
𝑀 ∗ (100 − 𝐴)
* 100
Trong đó: m: khối lượng tro (g);
M: khối lượng mẫu thử (g);
A: độ ẩm của mẫu thử (%).

28. 19
Định lượng
Cân chính xác khoảng 2 g bột dược liệu (qua rây có kích thước mặt rây 2 mm),
cho vào bình nón, thêm ethanol 25 % (TT) ngập dược liệu, siêu âm nhiều lần ở nhiệt
độ 40 °C đến 45 °C đến hết chất nhầy (Lấy 1 ml dịch chiết lần cuối cùng, thêm vài
giọt dung dịch chì acetat 20 % (TT), không còn tủa nữa là được). Gộp các dịch chiết
ethanol, bốc hơi đến dạng cao lỏng (1/5). Kết tủa chất nhầy bằng dung dịch chì acetat
20 % (TT) (dùng 15 ml đến 20 ml). Lọc qua giấy lọc đã cân bì trước. Rửa tủa trên
giấy lọc đến khi nước rửa hết phản ứng của chì (lấy 1 ml dịch lọc, thêm vài giọt dung
dịch natri sulfat (TT),khi không còn tủa trắng là được), sấy khô tủa ở 110 °C đến khối
lượng không đổi và cân.
Tỷ lệ chất chiết được trong dược liệu được tính theo công thức:
X (%) =
100 ∗ 𝑚(𝑡ủ𝑎)
𝑀 ∗ (100 − 𝐴)
* 100
Trong đó: m(tủa): khối lượng tủa thu được (g);
M: khối lượng mẫu thử (g);
A: độ ẩm của mẫu thử (%).
2.3. Hóa chất, trang thiết bị sử dụng
2.3.1. Hóa chất sử dụng
Các hóa chất đạt tiêu chuẩn phân tích bao gồm:
Hóa chất dùng trong quá trình tẩy, nhuộm, làm tiêu bản vi phẫu: nước cất,
nước Javen, acid acetic 5%, dung dịch xanh methylen 1%, dung dịch đỏ carmin 0,5%,
glycerin 10%, dung dịch Cloramin B 5%
Dung môi dùng để chiết suất: EtOH 25%.
Các hóa chất dùng để phân tích chất lượng bột dược liệu: nước cất, dung dịch
natri hydroxyd 10%, giọt dung dịch chì acetat 20%, dung dịch acid hydrocloric 2 M,
dung dịch natri sulfat.
2.3.2. Trang thiết bị sử dụng
Trang thiết bị dùng trong nghiên cứu đặc điểm thực vật: Máy ảnh; Máy scan
có kết nối máy tính; Kính lúp soi nổi, kính hiển vi có kết nối camera và máy tính;
Kim mũi mác, dao lam, chổi lông, phiến kính, lamen,…

29. 20
Trang thiết bị dùng trong phân tích chất lượng dược liệu: Các dụng cụ thí
nghiệm: ống nghiệm, bình nón, cốc có mỏ, pipet, giấy lọc, chén sứ,…; Cân phân tích,
cân kỹ thuật; Máy nung, máy tạo ánh sáng tử ngoại, máy đo hàm ẩm, máy sấy,…
Các thiết bị khác: tủ sấy, tủ hút.

30. 21
CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
3.1. Thu thập mẫu và thẩm định tên khoa học
Chúng tôi lựa chọn khóa định loại các loài thuộc chi Abelmoschus của Đỗ Thị
Xuyến [18], những dẫn liệu của Peter H. Raven [34], Võ Văn Chi [2] và Đỗ Tất Lợi
[10] để xác định vị trí, tên khoa học của các mẫu nghiên cứu. Kết hợp với các hệ
thống phân loại trên thế giới, chúng tôi lựa chọn hệ thống phân loại của Takhtajan
[32]. Theo đó, vị trí phân loại loài A. sagittifolius trong hệ thống phân loại thực vật
như sau:
Giới (Regnum): Thực vật (Plantae)
Ngành (Divisio): Ngọc lan (Magnoliophyta)
Lớp (Class): Ngọc lan (Magnoliopsida)
Bộ (Ordo): Bông (Malvales)
Họ (Familia): Bông (Malvaceae)
Chi (Genus): Đậu bắp (Abelmoschus)
Loài (Species): Sâm bố chính (A. sagittifolius)
Các mẫu nghiên cứu đã được phân tích, đối chiếu với khóa phân loại chi
Abelmoschus của Đỗ Thị Xuyến [18], Peter H. Raven và cs [34], những mô tả chi tiết
của Đỗ Huy Bích và cs [3] kết hợp so sánh với các tiêu bản của loài A. sagittifolius.
Dựa trên các đặc điểm hình thái đặc trưng gồm: lá kèm hình chỉ, rễ thường phình to
thành củ, hoa màu đỏ, hồng, quả dài 4-5cm, hạt thường có lông tơ…, chúng tôi nhận
thấy sự tương đồng về đặc điểm hình thái của 12 mẫu Sâm bố chính được thu thập
tại 9 địa điểm khác nhau ở Việt Nam. Các mẫu này được nhóm nghiên cứu ở Khoa
Tài nguyên Dược liệu - Viện Dược liệu thẩm định tên khoa học là Abelmoschus
sagittifolius (Kurz) Merr.
3.2. Đặc điểm hình thái loài Sâm bố chính
Qua phân tích đặc điểm hình thái các mẫu thu thập được, chúng tôi có những
mô tả cho loài A. sagittifolius như sau:
Cây thân thảo, sống lâu năm, mọc đứng đơn độc, hoặc dựa vào những cây
xung quanh, cao từ 30 - 50cm, có khi hơn (hình 3.1). Thân cành có thể mọc đứng,

31. 22
cũng có khi bò lan tỏa ra mặt đất, cành hình trụ, không có lông. Số lượng cành cấp 1,
cấp 2 nhiều.
Rễ phát triển thành củ hình trụ, màu trắng hoặc vàng nhạt, đường kính từ 1,5
- 2 cm (hình 3.2).
Lá đơn, mọc cách, dài 5 – 7 cm, có lá kèm hình chỉ. Lá ở phía gốc cây có hình
trái xoan, không xẻ thùy. Các lá càng lên phía ngọn cây thì phần ngọn lá càng hẹp,
Hình 3.1. Hình dạng cây Sâm bố chính
Hình 3.2. Hình dạng và lát cắt rễ củ Sâm bố chính

32. 23
phiến lá xẻ thùy 3 - 5 hoặc dạng mũi mác, mép lá có răng cưa thưa và đều, hai mặt
có lông (hình 3.3).
Hình 3.3. Hình dạng lá Sâm bố chính
Hoa màu đỏ hoặc hồng mọc đơn độc ở kẽ lá, cuống hoa dài từ 5 - 8 cm, có
lông cứng. Đài phụ có từ 7 - 10 bản, dài 12 - 14 mm, có nhiều lông. Đài chính có 5
bản dính nhau bị khía rách, cao 15-20 mm. Tiền khai hoa vặn, tràng 5 hình nêm, đều,
xếp rời, kích thước 5 - 6 cm, rộng 3 - 4 cm. Bộ nhị có các chỉ nhị dính nhau hoàn toàn
tạo thành bó có hình trụ. Bộ nhụy có 5 lá noãn dính nhau tạo thành bầu trên, có 1 vòi
nhụy và 5 đầu nhụy. Bầu 5 ô, đính noãn trung trụ. Phía ngoài bầu có nhiều lông che
phủ (hình 3.4).
Mặt trước Mặt sau
Hình 3.4. Hình dạng hoa Sâm bố chính
a. Hình dạng hoa b. Tràng hoa, nhị hoa và đài hoa
c. Bầu, nhị hoa và nhụy hoa d. Lát cắt ngang hoa
b
d
a
Mặt trước Mặt sau
c
Tràng hoa
Nhị hoa
Đài hoa
Bao phấn
Nhị hoa

33. 24
Quả hình trứng nhọn, dài gấp 3 lần đài, có khía dọc, quả nang, khi quả chín thì
các lớp vỏ quả khô lại và mở ra bằng đường nứt theo khía dọc thành 5 mảnh vỏ, hai
mặt đều có nhiều lông hình sao. Quả chín có màu đen nhạt (hình 3.5).
Hạt hình thận, dài 2-3 mm, có lông tơ, lúc xanh có màu xanh nhạt, khi chín
chuyển màu nâu đen, mặt ngoài có đường vân tạo thành những gợn hay những ụ màu
vàng (hình 3.6).
Hình 3.5. Hình dạng quả Sâm bố chính
a. Hình dạng quả b. Lát cắt ngang quả non
c. Giải phẫu quả chín
a
b
c
Quả chín
Quả non
Hình 3.6. Cách sắp xếp hạt và
hình dạng hạt Sâm bố chính

34. 25
3.3. Đặc điểm vi phẫu loài Sâm bố chính
3.3.1. Thân
Mặt cắt ngang thân có hình tròn hoặc gần tròn (hình 3.7), từ phía ngoài vào
có: Lớp biểu bì gồm 1 hàng tế bào xếp đều đặn bên ngoài cùng ở phần thân non hoặc
lớp bần ở phần thân già hơn. Lớp mô dày gồm 4 - 6 lớp tế bào hình đa giác, kích
thước không đều, xếp lộn xộn. Lớp mô mềm gồm 3 - 4 lớp tế bào hình đa giác hay
bầu dục, kích thước to hơn tế bào mô dày, xếp lộn xộn. Túi tiết xuất hiện nhiều trong
mô mềm ở phần thân non. Mô cứng 3 - 5 lớp tế bào hình đa giác hay bầu dục, hóa sợi
hay tế bào mô cứng thành từng cụm trên đầu các bó libe. Libe 2 là các tế bào đa giác
nhỏ, kết tầng xếp lộn xộn, các tế bào sát lớp mô cứng xếp dày hơn. Gỗ 2 hình đa giác
có kích thước khác nhau, xếp lộn xộn. Mô mềm gỗ là các tế bào hình đa giác, xếp
xuyên tâm. Mô mềm ruột thành mỏng, tế bào hình đa giác kích thước to nhỏ khác
nhau, xếp lộn xộn. Tinh thể canxi oxalat hình cầu gai, rải rác trong biểu bì, mô mềm,
libe. Lông che chở và lông tiết xuất hiện nhiều.
Hình 3.7. Cấu tạo vi phẫu thân Sâm bố chính
1. Biểu bì; 2. Mô dày; 3. Mô mềm; 4. Túi tiết; 5. Mô cứng; 6, 7. Libe;
8, 10. Gỗ; 9, 11. Mô mềm gỗ; 12. Mô mềm ruột; 13. Tinh thể calci oxalat;
14. Lông che chở; 15. Lông tiết.

35. 26
3.3.2. Lá
Gân lá: Gân lá lồi ở cả hai mặt (hình 3.8) gồm: Biểu bì trên và biểu bì dưới
gồm một lớp tế bào hình chữ nhật xếp sát nhau, đều đặn, tế bào biểu bì dưới có kích
thước bé hơn tế bào biểu bì trên. Rải rác có lông che chở và lông tiết phía bên ngoài.
Mô dày trên gồm 4-5 hàng tế bào và mô dày dưới gồm 2 - 4 hàng tế bào, các tế bào
này hình đa giác, kích thước không đều, xếp lộn xộn. Trên lớp mô dày dưới có một
lớp mô mềm, tế bào hình tròn hay bầu dục, chứa lục lạp. Mô mềm trên và mô mềm
dưới gồm các tế bào gần tròn hay hình đa giác, kích thước không đều. Bó libe gỗ xếp
thành hình cung: Lớp libe ở dưới, gỗ ở trên. Mạch gỗ có hình tròn hay bầu dục, xếp
thành dãy. Mô mềm gỗ chứa 1 – 3 dãy tế bào hình đa giác giữa bó gỗ. Libe có hình
chữ nhật 2 – 4 lớp, phân hóa ly tâm, các tế bào còn lại hình đa giác, kích thước nhỏ,
xếp sát nhau. Tinh thể canxi oxalat hình cầu gai kích thước từ 12,5 – 25 µm, có nhiều
trong libe và lớp mô mềm sát mô dày dưới. Túi tiết có nhiều trong mô mềm.
Phiến lá: Biểu bì trên và biểu bì dưới chứa 1 lớp tế bào hình chữ nhật, nhiều
lỗ khí, nhiều lông tiết. Đôi khi có vài biểu bì phình to. Mô mềm giậu, 1 lớp tế bào
thuôn dài chứa nhiều lục lạp, một số tế bào phình to và chứa tinh thể canxi oxalat
hình cầu gai. Mô mềm khuyết gồm các tế bào có kích thước lớn, xếp lộn xộn, khoảng
cách giữa các gian bào lớn (hình 3.9).
Hình 3.8. Cấu tạo vi phẫu lá Sâm bố chính
1, 11. Biểu bì; 2, 10. Mô dày; 3, 9. Mô mềm; 4. Gỗ; 5. Mô mềm gỗ; 6. Libe;
7. Tinh thể calci oxalat; 8. Túi tiết; 12. Lông che chở; 13. Lông tiết.

36. 27
3.3.3. Rễ
Mặt cắt ngang rễ có hình tròn hoặc gần tròn (hình 3.10), từ phía ngoài vào có:
Lớp bần gồm 3 - 6 lớp tế bào, có khi đến 10 - 15 lớp tế bào hình chữ nhật, rải rác có
lỗ vỏ. Mô mềm vỏ có chứa 2 - 3 lớp tế bào hình đa giác, chứa hạt tinh bột. Rải rác
trong mô mềm có các tinh thể canxi oxalat hình cầu gai và các túi tiết chất nhầy. Bó
libe 2 hình nón, rải rác có vài đám sợi xen kẽ với nhiều lớp mô mềm libe. Gỗ 2 chứa
các tế bào hình bầu dục xếp xen kẽ với tế bào hóa gỗ tạo thành từng bó phân ly từ
Hình 3.9. Cấu tạo vi phẫu phiến lá
1, 4. Biểu bì; 2. Mô giậu; 3. Mô khuyết; 5. Lông tiết; 6. Tinh thể canci oxalat
Hình 3.10. Cấu tạo vi phẫu rễ Sâm bố chính
1. Lớp bần; 2. Mô mềm; 3. Libe; 4. Gỗ; 5. Tế bào hóa gỗ; 6. Tia ruột;
7. Tinh thể calci oxalat; 8. Túi tiết chất nhầy.

37. 28
tâm đến các bó libe. Tia ruột gồm 2 - 3 hàng tế bào từ vùng gỗ ra tới vùng libe thì loe
thành phễu.
3.4. Đặc điểm bột dược liệu
Bột dược liệu Sâm bố chính là dạng bột mịn, màu trắng ngà hoặc vàng nhạt
(hình 3.11). Soi dưới kính hiển vi thấy có nhiều hạt tinh bột riêng lẻ, hình dạng thay
đổi, kích thước từ 12 µm đếm 34 µm, có khi 2 đến 3 hạt dính vón nhau, rộng khoảng
20 µm. Mảnh mạch điểm, mạch mạng, mạch vạch xuất hiện nhiều, có khi dính lấy
nhau hay bị vỡ thành từng mảnh. Tinh thể canxi oxalat hình cầu gai rải rác khắp trong
thành phần bột, kích thước 12,5 - 25 µm. Hạt inulin với nhiều hình dạng và kích thước
khác nhau, nhiều hạt mang màu rõ nét. Mảnh mô mềm gồm nhiều tế bào chứa tinh
bột, kích thước lớn, nhiều mảnh hóa gỗ. Đặc điểm bột dược liệu mô tả chi tiết hơn ở
hình 3.12.
Hình 3.11. Bột rễ dược liệu Sâm bố chính
Hình 3.12. Thành phần bột rễ củ Sâm bố chính
Mạch vạch Mạch mạng Mạch điểm Mô mềm
Sợi Hạt inulin Tinh thể calci oxalat Tinh bột
50
µm
50 µm
50 µm
50 µm
50 µm
15
µm
15
µm

38. 29
3.5. Đánh giá chất lượng dược liệu
Bước đầu đánh giá chất lượng bột dược liệu, chúng tôi tiến hành phân tích với
2 mẫu thu hái ở Đồng Nai (mẫu AS11 và AS12). Các mẫu được tiến hành theo quy
định trong Dược điển Việt Nam V ở chuyên luận “Sâm bố chính” kết hợp với các
phương pháp được chỉ ra trong phụ lục.
3.5.1. Định tính
Cả hai mẫu AS11 và AS12 đều cho phản ứng màu sau khi thêm thuốc thử
(hình 3.13). Do dược liệu có độ nhớt cao, dung môi thêm vào lượng nhỏ nên sau khi
lọc dung dịch A ở cả hai mẫu đều còn tạp chất là dược liệu thô dẫn đến quan sát màu
phản ứng không được rõ nét.
Hình 3.13. Kết quả phản ứng màu định tính dược liệu
Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 366 nm bằng máy tạo ánh sáng
tử ngoại, nhận thấy bột dược liệu phát quang màu trắng ở những phần dược liệu mịn
(hình 3.14).
Thêm dd natri
hydroxyd 10%
Thêm dd chì
acetat 20%
dd A
Mẫu AS11
Thêm dd natri
hydroxyd 10%
Thêm dd chì
acetat 20%
dd A
Mẫu AS12
Hình 3.14. Bột dược liệu quan sát dưới ánh sáng tử ngoại

39. 30
3.5.2. Độ ẩm
Xác định độ ẩm của dược liệu bằng máy đo hàm ẩm. Cân 1 g bột dược liệu rồi
bật máy. Đợi khi máy báo kết quả, ghi lại và tính trung bình các lần đo. Kết quả thu
được cả hai mẫu AS11 và AS12 có hàm ẩm trung bình khoảng 11,80 ± 0,01 (%). Tuy
nhiên ở một số lần đo, hai mẫu cho kết quả hàm ẩm lớn hơn 13,0% nhưng chênh lệch
không nhiều, có thể do mẫu chưa được sấy khô đạt mức cho phép.
3.5.3. Tro toàn phần
Tiến hành trên hai mẫu AS11 và AS12. Xác định khối lượng tro toàn phần
bằng cách lấy khối lượng tro và cốc (m2) trừ đi khối lượng cốc sau khi nung đã đo
ban đầu (m1). Khi đó ta có mtro = m2 – m1 (g), % tro toàn phần tính bằng công thức ở
mục 2.3.6 phần tro toàn phần với M là khối lượng mẫu thử (lấy khoảng 2 g). Kết quả
được trình bày chi tiết ở bảng 3.1 cho thấy lượng tro toàn phần trong hai mẫu đều
nhỏ hơn 12%, đạt tiêu chuẩn về tro toàn phần theo DĐVN V.
Bảng 3.1. Kết quả xác định tro toàn phần
Mẫu
Độ ẩm
(%)
M
(g)
m2
(g)
m1
(g)
mtro
(g)
% tro
toàn phần
(%)
AS11 11,80 2,0175 40,8495 40,7748 0,0747 4,21
AS12 11,80 2,0149 40,2830 40,1905 0,0925 5,20
3.5.4. Tro không tan trong acid hydroclorid
Xác định khối lượng tro không tan trong acid tương tự xác định khối lượng tro
toàn phần. % tro không tan trong acid tính bằng công thức ở mục 2.3.6 phần tro không
tan trong acid hydroclorid. Kết quả được trình bày ở bảng 3.2. Ta thấy hàm lượng tro
không tan trong acid đều nhỏ hơn 7%, đạt chỉ tiêu chất lượng về tro không tan trong
acid trong DĐVN V.
Bảng 3.2. Kết quả xác định tro không tan trong acid hydroclorid
Mẫu
Độ ẩm
(%)
M
(g)
m2
(g)
m1
(g)
mtro
(g)
% tro
không tan
trong acid
(%)
AS11 11,80 2,0175 40,7967 40,7748 0,0219 1,23
AS12 11,80 2,0149 40,2287 40,1905 0,0382 2,15

40. 31
3.5.5. Định lượng
Chất chiết trong dược liệu bằng ethanol 25% chủ yếu là chất nhầy và các nhóm
hoạt chất cả phân cực và không phân cực, dễ dàng thu được toàn bộ hoạt chất có trong
dược liệu. Công thức tính % chất chiết được trong dược liệu theo công thức ở mục
2.3.6 phần định lượng. Khi đó m(tủa): khối lượng tủa thu được (g) = m(giấy + tủa) - mgiấy.
Kết quả được mô tả chi tiết trong bảng 3.3. Nhận thấy lượng chất chiết được trong
dược liệu Sâm bố chính đều cho kết quả lớn hơn 25% tính theo dược liệu khô kiệt,
đạt yêu cầu về định lượng chất chiết được bằng ethanol 25% trong DĐVN V.
Bảng 3.3. Kết quả xác định chất chiết được trong dược liệu
Mẫu
Độ ẩm
(%)
M
(g)
mgiấy
(g)
m(giấy + tủa)
(g)
mtủa
(g)
% chất
chiết được
(%)
AS11 11,80 2,0086 1,2050 1,4636 0,5586 31,53
AS12 11,80 2,0008 1,2177 1.7378 0,5201 29,47
Nhận xét:
Kết quả phân tích được cho thấy trung bình dược liệu có % độ ẩm là 11,80 ±
0,01, % tro toàn phần là 4,78 ± 0,70, % tro không tan trong acid là 1,70 ± 0,65, %
chất chiết trong dược liệu là 30,50 ± 1,46. Như vậy, các mẫu này đều đạt tiêu chuẩn
chất lượng đề ra trong Dược điển Việt Nam V.

41. 32
CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN
4.1. Về đặc điểm thực vật
4.1.1. Về thẩm định tên khoa học và đặc điểm hình thái
Năm 1983, Sâm bố chính được đưa vào Dược điển Việt Nam với tên khoa học
là Hibiscus sagittifolius Kurz. var. quinquelobus Gagnep. Đến năm 2002, trong Dược
điển Việt Nam, Sâm bố chính được xác định với tên khoa học là Abelmoschus
sagittifolius (Kurz) Merr. Trên thế giới, loài Abelmoschus sagittifolius (Kurz) Merr
có 24 tên khoa học đồng danh được công bố. Ở Việt Nam, Sâm bố chính cũng có
nhiều tên gọi khác nhau như bố chính sâm, sâm báo, thổ hào sâm, nhân sâm Phú Yên
[3, 10]. Tính không thống nhất về danh pháp gây khó khăn cho quá trình tra cứu thông
tin và dễ gây nhầm lẫn khi phân loại đã đặt ra yêu cầu về thẩm định tên khoa học cho
Sâm bố chính ở Việt Nam. Sâm bố chính thu thập ở các vùng khác nhau ở nước ta có
những khác biệt nhỏ về hình thái nhưng kết quả thẩm định tên khoa học cho thấy
chúng chỉ thuộc một loài là Abelmoschus sagittifolius (Kurz) Merr.
Ở Việt Nam, qua thống kê các dẫn liệu nghiên cứu, đặc điểm hình thái của
Sâm bố chính được mô tả chưa thực sự chi tiết. Trong tài liệu “Từ điển cây thuốc
Việt Nam”, tác giả Võ Văn Chi đã mô tả loài Sâm bố chính với tên khoa học là
Abelmoschus moschatus (L.) Medik. subsp. tuberosus (Span.) Borss. [2], tuy nhiên
còn chưa chi tiết và đầy đủ. Tài liệu của Phạm Hoàng Hộ [8] cũng đã mô tả Sâm bố
chính với đặc điểm khái quát, chưa đầy đủ rõ nét về những đặc điểm đặc trưng của
loài. Ở tài liệu “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” của Đỗ Tất Lợi [10], tác giả
đã có những mô tả về Sâm bố chính đầy đủ về đặc điểm từng thành phần của cây như
rễ, lá, hoa, quả, hạt. Tài liệu của tác giả Đỗ Huy Bích [3] cũng đã đưa ra những mô
tả về hình thái của Sâm bố chính nhưng chưa đầy đủ và chi tiết bằng tài liệu của tác
giả Đỗ Tất Lợi. Hầu hết các tài liệu này đều chưa có những hình ảnh thực tế của cây
mà mới chỉ đưa ra những ảnh vẽ kèm theo, khó phân biệt. Điều này gây ra những khó
khăn nhất định trong quá trình nhận biết dược liệu.
So với những đặc điểm hình thái được mô tả trong các dẫn liệu trước đó,
nghiên cứu này đã mô tả chi tiết, đầy đủ hơn đặc điểm hình thái đặc trưng cho loài và
những khác biệt so với các loài cùng chi Abelmoschus như màu hoa, rễ phình to thành
dạng củ, hạt thường có lông tiết. Bên cạnh đó cũng đưa ra những hình ảnh từng bộ
phận của cây được chọn lọc, phân tích dựa trên những đặc điểm chính và đặc trưng.

42. 33
4.1.2. Về đặc điểm vi phẫu
Các tài liệu đã công bố về đặc điểm vi phẫu của các loài cùng chi Abelmoschus
còn hạn chế. Qua tham khảo, nhận thấy đã có mô tả vi phẫu của loài A. moschatus,
chưa có những tài liệu mô tả về các loài khác [37]. Đặc biệt, chưa có nhiều tài liệu
liên quan đến mô tả vi phẫu và đặc điểm bột dược liệu của loài Sâm bố chính. Vì vậy,
có thể coi nghiên cứu đặc điểm vi học của nghiên cứu này là một trong những công
bố riêng biệt về đặc điểm vi phẫu và thành phần bột dược liệu loài A. sagittifolius.
Kết quả phân tích vi phẫu cho thấy Sâm bố chính có những đặc điểm đặc trưng
như phần thân và lá có chứa nhiều lông che chở và lông tiết, lớp gỗ và mô mềm gỗ
mỏng hơn so với loài A. moschatus đã được mô tả trước đó [40]. Phần rễ nhận thấy
loài Sâm bố chính có lớp gỗ và mô mềm gỗ dày hơn do đó rễ loài Sâm bố chính có
khả năng sinh trưởng và tích lũy vật chất tốt hơn loài A. moschatus. Các đặc điểm
khác hầu như giống với loài A. moschatus, có thể nhận thấy đó là những đặc điểm
đặc trưng của chi Abelmoschus. Những hình ảnh vi phẫu được ghi lại, phân tích và
chọn lọc những hình ảnh đặc trưng nhất của loài Sâm bố chính, từ đó đưa ra những
mô tả chi tiết về đặc điểm vi phẫu của cây. Mô tả ở nghiên cứu này tương đồng với
mô tả của các nghiên cứu vi phẫu của Sâm bố chính của Phan Văn Đệ [5]. Do đó kết
quả của nghiên cứu có thể thêm vào các dẫn liệu mới cho đặc điểm thực vật của loài
Sâm bố chính ở Việt Nam.
Khi nghiên cứu thành phần bột rễ Sâm bố chính, nhận thấy có một số đặc điểm
đặc trưng như có nhiều hạt inulin với hình dạng khác nhau và có các mảnh mạch riêng
biệt. Do rễ của cây mọc to thành dạng củ nên thành phần có chứa nhiều tinh bột riêng
lẻ hoặc thành đám, các sợi. Những đặc điểm giống so với loài A. moschatus gồm:
Sợi, mảnh mạch điểm, tinh thể calci oxalat hình cầu gai thước từ 12,5-25 µm, mảnh
mô mềm chứa tinh bột, mảnh bần, hạt tinh bột kích thước to và nhỏ. Tuy nhiên, có
những đặc điểm chỉ có ở loài Sâm bố chính như hạt inulin, tinh bột thành đám, mạch
vạch. Bước đầu ghi nhận hạt inulin trong bột dược liệu của Sâm bố chính. Về tác
dụng dược học, inulin có khả năng giảm tình trạng táo bón, tốt cho hệ tiêu hóa, tốt
cho tim mạch, ngăn ngừa ung thư đại tràng và trực tràng. Do đó, cần có những nghiên
cứu về hàm lượng inulin trong rễ Sâm bố chính kết hợp thử tác dụng sinh học của
inulin, tạo tiền đề cho các nghiên cứu chuyên sâu hơn về dược lý và chăm sóc sức
khỏe. Hầu hết các thành phần được tìm thấy trong bột dược liệu Sâm bố chính đều
phù hợp với những đặc điểm được nêu ra trong Dược điển Việt Nam V về đặc điểm
vi học bột rễ của cây.

43. 34
Nhìn chung, những thông tin về đặc điểm vi phẫu và thành phần bột dược liệu
của loài Sâm bố chính cũng như các loài cùng chi Abelmoschus còn hạn chế. Vì vậy,
cần tiến hành nghiên cứu nhiều hơn để có thể sử dụng đặc điểm vi phẫu trong xác
định loài một cách hiệu quả.
4.2. Về đánh giá chất lượng dược liệu
Sâm bố chính là loại cây có thể sử dụng được tất cả các thành phần của cây.
Tuy nhiên rễ củ là nguyên liệu được sử dụng nhiều nhất trong các bài thuốc đông y.
Trong quá trình chiết chất có trong rễ củ, dược liệu Sâm bố chính có độ nhớt cao nên
khi lọc sẽ cần thời gian dài để thu được dịch lọc. Đôi khi dịch lọc vẫn còn chứa cặn
do quá trình lọc chất nhầy kéo theo các cặn và cần phải lọc qua nhiều lần. Độ ẩm của
dược liệu chưa ổn định do chất lượng sấy dược liệu chưa cao, dẫn đến tại một số lần
đo cho kết quả độ ẩm lớn hơn 13,0% nhưng chênh lệch không đáng kể. Tro toàn phần
và tro không tan trong acid cho kết quả cao hơn so với nghiên cứu trước đó của Phan
Văn Đệ và cs [5]. Sử dụng ethanol làm dung môi chiết dược liệu cho kết quả tốt nhất
vì ethanol là dung môi có thể hòa tan được nhiều nhóm hoạt chất cả phân cực lẫn
không phân cực. Vì vậy chất chiết được trong dược liệu cho kết quả tối ưu nhất có
thể do vẫn chưa đánh giá được hoạt chất chính có trong rễ củ Sâm bố chính là phân
cực hay không. Các mẫu Sâm bố chính thu được ở Đồng Nai (AS11 và AS12) đều
cho thấy đạt chỉ tiêu chất lượng dược liệu theo các tiêu chí trong Dược điển Việt Nam
V. Tuy nhiên, kết quả mới chỉ đưa ra được chất lượng dược liệu các mẫu ở Đồng Nai,
chưa tiến hành nghiên cứu trên các mẫu ở địa phương khác, có thể sẽ dẫn đến những
số liệu sai khác khi đánh giá trên các mẫu ở vùng thu hoạch khác. Do đó, nên tiến
hành đánh giá trên nhiều mẫu ở nhiều nơi thu thập khác nhau để có thể so sánh chất
lượng dược liệu ở từng vùng.
Qua tổng hợp tài liệu cho thấy hầu hết các nghiên cứu tiến hành trên các mẫu
là rễ củ Sâm bố chính đều cho những kết quả về tiềm năng phát triển dược liệu. Theo
nghiên cứu của Trần Công Luận và Bùi Trần Minh Phương (2011), rễ cây sâm Bố
Chính trồng ở Bạc Liêu chứa phytosterol, coumarin, acid béo, acid hữu cơ, đường
khử và hợp chất uronic. Hàm lượng lipid là 3,96%, lipid gồm acid myrisric, acid
palmitic, acid stearic, acid oleic, acid linoleic, acid linolenic. Hàm lượng protein toàn
phần là 0,23%, hàm lượng protid là 1,26%. Các acid amin gồm 11 chất, trong đó có
histidin, arginin, threonin, alanin, prolin, tyrosin, valin, phenylalanin và leucin. Hàm
lượng tinh bột là 15,14% và chất nhầy là 18,92%. Chất nhầy là D-glucose và L-
rhamnose. Ngoài ra, còn có 13 nguyên tố: Na, Ca, Mg, Al, So Fe, V, Mn, Ti, Mo, Cu,

44. 35
Zr và P [12]. Một nghiên cứu khác về Sâm bố chính cho thấy, trong rễ của cây còn
chứa tinh bột và 30-40% chất nhầy [10]. Bên cạnh đó, nghiên cứu về thành phần hóa
học khác của Phan Văn Đệ và cs cũng đã nhận thấy rễ củ của các mẫu nghiên cứu
đều có chứa Saponin triterpen, coumarin, chất nhầy, acid béo, đường khử, polyphenol
và các nguyên tố đa vi lượng... [5].
Một nghiên cứu của Nan Zhi Qi về thành phần dinh dưỡng [31] cho thấy hàm
ẩm của thân rễ là 14,97% ± 0,37%, tương đương với cây họ đậu. Hàm lượng protein
thô khoảng 9,22% ± 0,09%, cao hơn một chút so với ngô và thấp hơn so với cây trồng
thông thường. Hàm lượng protein hòa tan vào khoảng 2,04% ± 0,05%. 17 loại acid
amin đã được phát hiện từ mẫu thủy phân và 15 loại acid amin từ mẫu tự do. Tổng
hàm lượng acid amin trong các mẫu thủy phân là 6,18% và trong mẫu tự do là 1,45%,
trong đó hàm lượng Asp (Acid aspatic) đạt tới số lượng cao nhất; acid amin thiết yếu
và acid amin bán thiết yếu chiếm lần lượt 28,93% và 13,45% tổng hàm lượng acid
amin. Hàm lượng chất béo thô của thân rễ là 17,57% ± 0,11%, acid béo bão hòa chiếm
33,16% tổng số acid béo, trong đó 27,20% là acid palmitic và 5,96% là acid stearic.
Acid béo chưa bão hòa chiếm 42,24% tổng hàm lượng acid béo, trong đó 8,46% là
đối với acid oleic, 28,85% là đối với acid linoleic, 4,93% là acid linolenic. Acid béo
không xác định chiếm 24,59% tổng hàm lượng acid béo. Hàm lượng đường của thân
rễ là 55,75% ± 0,80%, trong đó hàm lượng đường hòa tan là 4,41% ± 0,23%, hàm
lượng đường giảm 2,08% ± 0,06%, hàm lượng xơ thô là 4,35% ± 0,19%; hàm lượng
đường tổng cao hơn so với đậu tương, trong khi đó thấp hơn so với gạo và bột mì và
tương đương với các loại cây họ đậu như đậu xanh, đậu… Các phép đo phổ cho thấy
hàm lượng canxi, sắt, kẽm, mangan, đồng, kali, magie trong thân và rễ tương ứng là
399,60 ± 25,55 mg/100 g, 12,32 ± 1,28 mg/100 g, 5,35 ± 0,07 mg/100 g, 1,40 ± 0,06
mg/100 g, 1,15 ± 0,05 mg/100 g, 341,43 ± 6,61 mg/100 g, 129,78 ± 1,10 mg/100 g.
Hàm lượng khoáng chất của thân rễ tương đối cao so với cây trồng phổ biến, đặc biệt
là hàm lượng canxi, sắt, kẽm.
Sâm bố chính có 7 hợp chất sinh học có tiềm năng chống lại sự tăng sinh của
các tế bào ung thư được chỉ ra trong nghiên cứu của De-Li Chen [19]. Các hợp chất
này được mô tả chi tiết và đầy đủ dữ liệu cho các nghiên cứu sau này về tác dụng của
Sâm bố chính. Nghiên cứu về dược lý của Sâm bố chính thu thái ở Lộc Ninh, Bình
Phước, phân tích kết quả cho thấy sự hiện diện của hợp chất saponin triterpen là một
trong những công bố mới về hợp chất có trong củ của cây Sâm bố chính. Đây là nhóm
hợp chất có tác dụng quyết định những tác dụng dược lý điển hình thuộc họ nhân sâm

45. 36
(Araliaceae), trong đó có tác dụng tăng lực [4]. Các nghiên cứu về thành phần hóa
học của Sâm bố chính cũng đã phát hiện trong thành phần rễ củ có chứa saponin
triterpenoid – nhóm hợp chất có tác dụng quyết định những tác dụng dược lý điển
hình thuộc họ nhân sâm (Araliaceae) [5].
Theo nghiên cứu của Đào Thị Vui, trong rễ sâm báo có các nhóm hợp chất
coumarin, flavonoid, đường khử, chất nhầy, acid amin, acid hữu cơ, phytosterol vè
sesquiterpen. Trong đó, hàm lượng chất nhầy là 26,7%. Phân lập và nhận dạng được
05 chất từ cao methanol là ventricosin A, 4 (15)-eudesmen-11ol, tagitinin A, β-
sitosterol và β-sitosterol-3-O-glucopyranosid. Bên cạnh đó cũng đã xác định cao nước
Sâm bố chính có tác dụng bảo vệ rõ rệt trong chống loét dạ dày và hỗ trợ điều trị dạ
dày. Các tác dụng của cao nước Sâm bố chính bao gồm: Tác dụng bảo vệ dạ dày trên
các mô hình gây loét bằng thắt môn vị, bằng ethanol và bằng indomethacin, trong đó
cao nước Sâm bố chính được sử dụng với liều 10 kg/thể trọng có tác dụng rõ rệt; Tác
dụng hồi phục loét dạ dày trong các mô hình gây loét cấp bằng indomethacin và gây
loét mạn bằng acid acetic; Tác dụng ức chế vi khuẩn HP; Tác dụng an thần, giảm đau,
giảm co thắt cơ trơn và tăng cường thể lực. Nghiên cứu này cũng đã xác định được
chất nhầy là thành phần chính có tác dụng chống loét dạ dày [17].
Qua các nghiên cứu có thể thấy Sâm bố chính có chứa nhiều hoạt chất có lợi
cho cơ thể và đang được đánh giá tác dụng sinh học. Các nghiên cứu về tác dụng
dược lý của các hợp chất phân lập từ Sâm bố chính là một hướng nghiên cứu rất có
tiềm năng ứng dụng.
Số lượng mẫu thu thập được của nghiên cứu này còn giới hạn, chưa đánh giá
được khách quan các mẫu ở địa phương khác, tuy nhiên đây là nghiên cứu ban đầu
đánh giá chất lượng bột dược liệu, góp phần bổ sung thông tin về chất lượng dược
liệu và là cơ sở cho những nghiên cứu so sánh ở các địa phương khác nhau. Đồng
thời, kết quả của khóa luận góp phần bổ sung những dẫn liệu cần thiết cho những
nghiên cứu về kiểm nghiệm và đánh giá chất lượng dược liệu.

46. 37
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
Kết luận:
Qua một thời gian nghiên cứu, thực nghiệm và hoàn thiện, nghiên cứu đã thu
được một số kết quả như sau:
1. Đã giám định tên khoa học của các mẫu nghiên cứu là: loài Sâm bố chính -
Abelmoschus sagittifolius (Kurz) Merr.
2. Đã mô tả được đặc điểm hình thái của loài và xác định được những đặc điểm
đặc trưng khác với các loài cùng chi là màu hoa, rễ phình to thành dạng củ, hạt
thường có lông tơ.
3. Đã mô tả được đặc điểm vi phẫu thân, lá, rễ của loài qua lát cắt mỏng, góp phần
bổ sung thêm những thông tin mới làm cơ sở cho việc kiểm nghiệm dược liệu.
4. Đã đánh giá chất lượng dược liệu dựa trên các chỉ tiêu trong Dược điển Việt
Nam V bao gồm: định tính dựa trên phản ứng màu và quan sát màu dưới ánh
sáng tử ngoại, độ ẩm, tro toàn phần, tro không tan trong acid, định lượng. Các
mẫu đánh giá đều đạt chỉ tiêu trong chuyên luận “Sâm bố chính” của Dược điển
Việt Nam V.
Kiến nghị:
Trong các nghiên cứu tiếp theo về loài Sâm bố chính - Abelmoschus
sagittifolius (Kurz) Merr., để hoàn thiện nghiên cứu và tạo tiền đề phát triển dược
liệu, chúng tôi kiến nghị:
- Tiếp tục nghiên cứu về thành phần hóa học gây nên tác dụng sinh học chủ yếu
ở loài Sâm bố chính, từ đó tối ưu hóa sử dụng Sâm bố chính trong phát triển
thuốc ở Việt Nam.
- Hoàn thiện các nghiên cứu về tác dụng dược lý của Sâm bố chính, tạo tiền đề
cho các nghiên cứu phát triển và nhân rộng việc sử dụng loài Sâm bố chính.

47. TÀI LIỆU THAM KHẢO
Tài liệu Tiếng Việt
1. Nguyễn Bá (1977), Hình thái học thực vật, giải phẫu và hình thái thực vật, NXB
Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội.
2. Võ Văn Chi (2012), Từ điển cây thuốc Việt Nam, NXB Y học, 666.
3. Đỗ Huy Bích và cs (2006), Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB.
Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội, 690-693.
4. Nguyễn Thị Thu Hương và cs (2005), "Một số tác dụng dược lý của Sâm bố
chính và thập tử Harmand thu hái ở Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước", Kỷ Yếu công
trình Nghiên cứu khoa học 2001-2005, Viện dược liệu.
5. Phan Văn Đệ và cs (2001), "Khảo sát hình thái, giải phẫu và thành phần hóa học
cây Sâm bố chính (Abelmoschus sagittifolius Kurz Merr.) mọc hoang và được
trồng", Kỷ yếu công trình nghiên cứu khoa học và công nghệ 2001-2005, Viện
dược liệu.
6. Lê Thị Diên (2006), "Xây dựng mô hình phát triển cây thuốc nam trên đất rừng
được giao có sự tham gia của cộng đồng kết hợp với đào tạo tại thôn Hà An, xã
Hương Phú, huyện Nam Đông, tỉnh Thừa Thiên Huế.".
7. Hải Thượng Lãn Ông và Dịch giả: Đình Thụ Hoàng Văn Hòe - Hoàng Đình
Khoa (1972-1975), Bộ sách Hải thượng y tôn tâm lĩnh, NXB. Khai Trí, Tp. Hồ
Chí Minh.
8. Phạm Hoàng Hộ (2006), Cây có vị thuốc ở Việt Nam, NXB. Trẻ, Tp. Hồ Chí
Minh, 112.
9. Viện Dược liệu - Nguyễn Tập (2006), "Điều tra cây thuốc và nghiên cứu bảo
tồn", Nghiên cứu thuốc từ thảo dược, 1(1), 33-51.
10. Đỗ Tất Lợi (2004), Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB. Y học, Hà
Nội, 813-815.
11. Trần Văn Ơn (2012), Thực tập thực vật và nhận biết cây thuốc, NXB. Hà Nội,
Hà Nội.
12. Trần Công Luận và Bùi Trần Minh Phương (2011), "Khảo sát thành phần hóa
học của rễ cây sâm bố chính (Hibiscus sagittifolius Kurz. Malvaceae) trồng ở
Bạc Liêu", Tạp chí Dược liệu, 5, 339-441.
13. Bộ Y tế (2018), Dược điển Việt Nam, xuất bản lần V, NXB Y học, 1310 - 1311.
14. Nguyễn Viết Thân (2003), Kiểm nghiệm dược liệu bằng phương pháp hiển vi,
NXB. Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội.
15. Nguyễn Nghĩa Thìn (2007), Các phương pháp nghiên cứu thực vật, NXB. Đại
học quốc gia Hà Nội, Hà Nội.

48. 16. Lý Thời Trân (1963), Bản thảo cương mục, NXB Y học, Hà Nội.
17. Đào Thị Vui (2007), Nghiên cứu thành phần hóa học và tác dụng dược lý theo
hướng điều trị loét dạ dày của rễ củ cây sâm báo (Abelmoschus sagittifolius
(Kurz) Merr. Họ Bông (Malvaceae), Luận văn Tiến sĩ, Hà Nội, 140.
18. Đỗ Thị Xuyến (2005), "Một số dẫn liệu mới về chi Đậu bắp (Abelmoschus
Medic.) ở Việt Nam", Báo cáo khoa học về Sinh thái và Tài nguyên sinh vật.
Hội thảo quốc gia lần thứ nhất, Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật, 269-274.
Tài liệu Tiếng Anh
19. D. L. Chen, G. Li, Y. Y. Liu, G. X. Ma, W. Zheng, X. B. Sun and X. D. Xu
(2019), "A new cadinane sesquiterpenoid glucoside with cytotoxicity from
Abelmoschus sagittifolius", Nat Prod Res, 33(12), 1699-1704.
20. Y. Chen, G. Cai, X. Sun and X. Chen (2016), "Treatment of chronic kidney
disease using a traditional Chinese medicine, Flos Abelmoschus manihot
(Linnaeus) Medicus (Malvaceae)", Clin Exp Pharmacol Physiol, 43(2), 145-
148.
21. Y. Z. Chen, Z. X. Gong, G. Y. Cai, Q. Gao, X. M. Chen, L. Tang, R. B. Wei
and J. H. Zhou (2015), "Efficacy and safety of Flos Abelmoschus manihot
(Malvaceae) on type 2 diabetic nephropathy: A systematic review", Chin J
Integr Med, 21(6), 464-472.
22. M. Z. Gul, L. M. Bhakshu, F. Ahmad, A. K. Kondapi, I. A. Qureshi and I. A.
Ghazi (2011), "Evaluation of Abelmoschus moschatus extracts for antioxidant,
free radical scavenging, antimicrobial and antiproliferative activities using in
vitro assays", BMC Complement Altern Med, 11, 64.
23. C. N. Huang, C. J. Wang, C. L. Lin, H. T. Lin and C. H. Peng (2017), "The
nutraceutical benefits of subfractions of Abelmoschus esculentus in treating type
2 diabetes mellitus", PLoS One, 12(12), e0189065.
24. M. T. Islam (2019), "Phytochemical information and pharmacological activities
of Okra (Abelmoschus esculentus): A literature-based review", Phytother Res,
33(1), 72-80.
25. I. M. Liu, S. S. Liou, T. W. Lan, F. L. Hsu and J. T. Cheng (2005), "Myricetin
as the active principle of Abelmoschus moschatus to lower plasma glucose in
streptozotocin-induced diabetic rats", Planta Med, 71(7), 617-621.
26. I. M. Liu, T. F. Tzeng and S. S. Liou (2010), "Abelmoschus moschatus
(Malvaceae), an aromatic plant, suitable for medical or food uses to improve
insulin sensitivity", Phytother Res, 24(2), 233-239.
27. I. M. Liu, T. F. Tzeng, S. S. Liou and T. W. Lan (2007), "Improvement of insulin
sensitivity in obese Zucker rats by myricetin extracted from Abelmoschus
moschatus", Planta Med, 73(10), 1054-1060.

49. 28. L. G. Monte, T. Santi-Gadelha, L. B. Reis, E. Braganhol, R. F. Prietsch, O. A.
Dellagostin, E. Lacerda RR, C. A. Gadelha, F. R. Conceicao and L. S. Pinto
(2014), "Lectin of Abelmoschus esculentus (okra) promotes selective antitumor
effects in human breast cancer cells", Biotechnol Lett, 36(3), 461-469.
29. World Health Organization. Regional Office for the Western Pacific (1990),
Medicinal plants in Viet Nam.
30. A. T. Pawar and N. S. Vyawahare (2016), "Antiurolithiatic activity of
Abelmoschus moschatus seed extracts against zinc disc implantation-induced
urolithiasis in rats", J Basic Clin Pharm, 7(2), 32-38.
31. Nan Zhi Qi (2011), Nutritional Analysis of the Rhizome of Abelmoschus
Sagittifolius (Kurz) Merr. and Effects of Deflowerbud on Its Yield, Master's
thesis, Southwestern University, 38.
32. A.L. Takhtadzhi︠a︡n, L.A. Takhtajan, Columbia University and P.A. Takhtajan
(1997), Diversity and Classification of Flowering Plants, Columbia University
Press.
33. S. P. A. Wahyuningsih, E. S. Sajidah, B. N. D. Atika, D. Winarni and M.
Pramudya (2020), "Hepatoprotective activity of okra (Abelmoschus esculentus
L.) in sodium nitrite-induced hepatotoxicity", Vet World, 13(9), 1815-1821.
34. Peter H. Raven & Hong Deyuan Wu Zhengyi (2007), Flora of China, Science
Press (Beijing) & Missouri Botanical Garden (St. Louis), China and USA, 283-
285.
35. T. Yan, T. Nian, Z. Liao, F. Xiao, B. Wu, K. Bi, B. He and Y. Jia (2020),
"Antidepressant effects of a polysaccharide from okra (Abelmoschus esculentus
(L) Moench) by anti-inflammation and rebalancing the gut microbiota", Int J
Biol Macromol, 144, 427-440.
36. Y. Zhao, X. Yu, Y. Lou, X. Sun, B. Zhu, W. Xu, L. Zhou, H. Wu, Q. Jin, H.
Wang, J. Shen, J. Yu and X. An (2020), "Therapeutic Effect of Abelmoschus
manihot on Type 2 Diabetic Nonproliferative Retinopathy and the Involvement
of VEGF", Evid Based Complement Alternat Med, 2020, 5204917.
Website
37. Published on the Internet at
http://uphcm.edu.vn/caythuoc/index.php?q=book/export/html/297 (accessed
on July 19th
2020).
38. The Catalogue of life, Published on the Internet at
http://www.catalogueoflife.org/col/details/species/id/42db98a1007a01b6bb88f
42b2239ea1c (accessed on March 15th
2021).
39. The International Plant Names Index and World Checklist of Selected Plant
Families 2021, Published on the Internet at

50. http://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:558042-1 (accessed
on May 07th
2021).
40. Loài Abelmoschus moschatus (L.) Medik. (Cây Vông Vang), Published on the
Internet at http://uphcm.edu.vn/caythuoc/index.php?q=book/export/html/298
(accessed on May 25th
2020).
41. The plantlist, Published on the Internet at
http://www.theplantlist.org/browse/A/Malvaceae/Abelmoschus/ (accessed on
March 15th
2021).