1. Li conti di li manni so foli pa’ li stéddhi
Lu cantu di li saltini s’intindìa in carréra e si spaglìa ill’aria…
Trabaddhàani accultu a lu balconi abbaltu di la salturìa cusgendi calzoni di frustanu,
casacchini, grimbéri1… e a lu bisognu ancora zàppuli a ‘truncatura’.
… cusgendi e cantendi.
Fóra, za Chjarina la fiddhóla di zu ‘Gambetta’, pusata illa só’ catriéddha, éra sfarrittendi e
z’Antona mundàa lu pastricciali pa’ passacci l’óra…
La stéddha, ghjuchendi cu’ la só’ puppìa illu mitali, ascultàa li conti e li canti:
“Bruna isolana, sirena bruna, guarda che notte serena, guarda che luna…”.
Lu drappéri, sistendi innant’a lu bancu lu ’istiri di zu Baignu ‘Lepparu’, s’ammintési di li
festi chi facìani chiddh’anni in Boncaminu:
—Zitti stéddhi! — chi abà vi focciu un contu…
Li saltini tandu, cu’ l’aricchj a pinnéddhu, trabaddhàani silinziosi aspittendi…
—Lu malti dapói di Pasca di Fiori éra la festa di la Madonna di Boncaminu. Li primmi a
arrià érani li patroni di lu tarrenu li ‘Liscesi’, cu’ lu carrulu e li cucciuléddhi pal tutti.
V’érani li turrunài, zu Ciccittu arriàa cu’ lu carrittoni e lu cabaddhu, la mamma za
Bastianéddha ‘Muntésa’ assuitàa a pédi cu’ l’asinéddhu gàrrigu di spultini e la beltula.
Iddha vindìa ancóra gazzosa e la magnesia a un soldu la tazza: ‘Bittìlla subbitu!’ dicìa.
V’éra puru zu Mimmè ‘Sciallò’ lu fratéddhu di za ‘Cuppuléddha’ cun tumantu sciallu, e za
Lellena.
Tutti vindìani lu turroni, li dulci e li ’jóchi pa’ li stéddhi: frusci, truéddhi e furrióli2… chi
alligria!
Passoni mutàti a festa, l’omini in simbréri e li femini cu’ lu cuntussu3. Arriàani da li stazzi
a pédi, a cabaddhu, in carrulu, in groppa a l’asinu e da lu paési in prucissioni pa’ la missa.
Candu aìami la siti andàami tutti a bì a la funtana di Boncaminu, undi nasci la ’ena di lu
riu Muzzéddhu chi passa da Buffèttu e fala a lu poltu di Lungoni… Chi beddhi tempi!
Attaccat’a la ’jesgia v’éra la casa di li dimmandoni, ancor’iddhi in festa e cantu n’accudìa,
attuppàa ancora za ‘Lisa di li cani’, cussì la chjamàani, una poara anziana vistuta di
nieddhu, sempri cu’ li só’ cani infattu.
Lu drappéri si fési umbrósu…
—Zu Pa’ cos’aéti?! — dummandési Sabella di ‘Livréddhu’ la saltina più manna.
—Ghjà stocu bè ma, faiddhendi di dimmandoni m’è vinutu in menti lu contu chi mi fési
zu Micalantò a lu ‘Circolo di lettura’…
—Diti zu Pa’ chi contu v’à fattu...?!
—Proppiu in Boncaminu, locu di festi e d’alligrìa, una dì maldistinata un banditu malu di
li ’Accagghj accultu a Sarra Tamburu, più a chiddh’ala di ’Ignola, attraissendi li salti di li
Reni Minori e di li Reni Manni, fugghjendi pa’ no esse presu da la ’Justizia, arriési da
Mannucciu a la ’jesgia com’un fuglittoni. C’intrési a cuàssi illu chjappittu, avvilguendi da
la trappa siddhu intindìa passi… e scupiatu à un colciu malassultatu chi s’éra magnendi
un mossu, aggrundèndisi illa casa di li dimmandoni. Si scutìsi arraiulìtu a chiddhu
mischinàcciu chi, spasimatu videndi in cara lu siccàriu dummandàa misaricoldia. Lu
malfaccenti, córi tostu accagnési lu poarettu, ammazzèndilu chena pietài, nilli buchési li
1
2. ’istiri stracciulati e vistuti sill’à in pressa, punendi li sói a lu catavaru. Riintàtu cillu
buchési a fóra trasginoni e lu picchjési fócu.
E fugghjtu sinn’è.
A li fiami e a lu fumu accudisi ’jenti da l’olti d’accultu e… mannu fusi lu spamèntu illu ’idé
chiddhu culciàcciu malturiatu da lu fócu ancóra incésu… Assustàti timendi, ma fendi
curàgghju, s’accustésini e vidìsini chi l’omu moltu illi stràncichi éra lu banditu Muzzoni!
… lu frusciu striulìtu di lu ’entu currìa ill’aria ’itrìna…
Ma iddhu aìa setti ’iti. Ci falési a trainu a la marina e acciùtu com’éra, s’abbinghési in
chistu pocu ’jagghju in mari, cuèndisi a Macchja Mala e buldizendi l’isuléddhi. Dìa fà li
conti parò cu’ la risacca, lu mari straccu, e avvaldàssi da li gualdi d’ìspizioni, di silviziu illu
Canali, palchì arristàani li disiltóri fugghjendi in Cossica e filmàani li cuntrabbandéri e li
piscadori di sfrósu.
Ghjà v’éra beddh’and’e veni!
Arriscàtu, cudiendi li priposti di mari in chiddu trimuttu e sfuittàtu da lu ’entu illi
troncacoddhi, candu la luci s’éra accrisendi, arriési a li ruccatògghj di la Cossica…
libbaru… cògghj tostu ’jà éra!
Ma lu só’ malu ’ngrìnu lu pultési torra a fà mal’e pegghju e, cu’ lu faóri di lu bugghju
spasimàa ’jenti e ammazzàa cristiani…
Li gendalmi… murendi a finitura dèndili la caccia, in ‘ciurrata signalata’4 riscìsini a
piuttàllu, e a lià lu ‘maccioni’ illa tuppa… illu rimisciu rintrunési la tarra!
La ’justizia lu cundannési a l’elgàstulu a li trabaddhi fulzati a la Caienna, a l’Isula di lu
Diàulu, nienti di mancu illa Guiana Francésa. E pa’ un pocu stési… com’un cani
appitricatu.
E ancóra a li cossi li turrési lu córi a cascia.
In Lungoni lachési un fiddhólu, Ghjuanni Maria, natu illu setti di lu noicentu. Stagghja cu’
la zia, za Ciroma ‘’Jatta’ e zu Baignu ‘Cannoni’ lu maritu, cu’ iddhi s’agattàa bè, andàa a
scóla, s’éra scrittu a la ‘Gioventu Cattolica’, aia li só’ amichi… éra illi più beddh’anni di la
’ita.
Ma li bilbantàti di lu babbu no érani cumpriti, lu malgòni fugghjsi da chiddhi trapenti
infuàtu com’un signu d’aria e lu paldìsini di ’ista. E d’iddhu no vidìsini più nè fumu nè
fumenta.
Innuna innuna… divvintési riccu e propriettariu di tarreni… com’à fattu no si sa, è un
mistériu!
Una beddha dì si chjamési lu fiddholu e no sinn’è più saputu nuddha.—Li culciaréddhi…
—Déu la sa cantu n’à moltu!
—Cosa tuttu ârà cumbinatu!
—E abali undi sarà?!
Dicìani li saltini, occhj sbarracati.
La stéddha, ch’éra sempri pusata illu mitali ascultendi, timìa chi siddhu turràa chiddhu
banditacciu ârìa moltu a tutti. Éra pront’a pignì candu lu babbu piddhèndila in bràcciu li
disi burrulendi:
—Ciànu di li briddhi a cantu mi ’endi li tó’ capiddhi?
E cussì, la stéddha ridendi cuntenta turràa a ghjucà.
—Ma si pó’ sapé cal’éra chistu Ciànu?!
2
3. Dummandési curiósa Adèli, la saltina di frati ‘Sciallò’.
Lu drappéri figghjulési a fóra palchì li parìa d’aé intésu a zu Pirisi lu pustinu… ma éra
Giuacchì lu piscadori, alzendi da la marina a pédi sculzi pultendi dui luccapanti vii a
l’ustéra di frati ‘Cristini’.
—Ebbè… piscatu aéti?
—Di tuttu Pa’… capponi, scùlpini, tràcini, tanuti… è bunaccia fracica! Vi so l’èi sicchi,
sarìa d’andà a li zini e a l’ulticàti…
—Capazzu sarà, chi in Funtanaccia vi sia ’jenti!
Za Parmitiella, la punzésa, passendi da lu caponi cu’ un pagghju di scalpi pa’ Ghjandumè,
lu calzulaiu fiddhólu di zu ‘Caronti’, cilcàa di faiddhà lu lungunésu…
—Tempu bonu, Pa’?
—Bonu! Siddhu dura…
‘Picchjerru’ s’aìa ’indutu lu pesciu in piazza… passàa a cumparà lu tabaccu a lu stangu e
turrendisìnni a la balca si filmàa, punendi capu illa salturia:
—Candu millu féti un beddhu ’istiri? …socu falendi a la marina a smaglià li rezzi!
Iddhu salutàa cussì e sinn’andàa a pripparà li nassi, li palàmiti e lu marruffu5 pa’ l’arigusti.
Li saltini érani aspittendi…
—Aió zu Pa’… e Ciànu?!
—Dunca… Ciànu éra Bastianu ‘Cunchéddhu’ di Lu Puzzu, patronu di ‘Li Cunchéddhi’.
Minori di pezza, aìa chista poca balba e li capiddhi incrispùti e fiuriti, parìa un ricciu,
francu lu battisgimu… ghjà lu pudìa aspittà zu Duminichéddhu ‘Ballarì’ lu balbéri, a dalli
una fattaréddha!
Ma primma di cumprì lu contu di Ciànu li disi a Adèli, seriu chi parìa fend’avvéru:
—In mez’a li conti… minnannu tóiu aìa un cabaddhu arrumasu abbèddhu e la sai cosa
dicìa la ’jenti? ... chi zu Mimmè ‘Sciallò’ a lu só’ cabaddhu li facìa ’idé l’olzu da
l’àmbula…!
—Uhai! Zu Pa’…
A li saltini villa fési la risa… ghjà no ni ’ulìani abbeddhu… biat’iddhi!
—Zu Pa’… érami filmati a Ciànu!
—Tandu… arriàa a Lungoni cu’ lu carrulu, iddhu e la muddheri, e passendi addananzi a la
’igna di Sippinéddhu Caldi veldi la ’ultata, la femina aìa sempri un pani a cocciula pa’ li
prisgiuneri pulacchi aspittendi illa ’jaca, in cambiu li rigalàani li fruscitti pa’ li stéddhi, li
faciani da li canni, cu’ lu mulinéddhu a cattru punti chi ghjràa sunendi…
In Lungoni, li prisgiunéri li punìani a trabaddhà in campagna e a sbancà la tarra pa’
piantà la ’igna e pal paca un tettu e un gustari.
Chist’omini, alliati di l’austriachi, li ’idìami a ghjésgia, a li funzioni inghjnucchjàti in
tarra…
Érani zitti illa salturìa, pinsendi a chiddi suldati, candu s’intindìsi vinendi da fora chista
poca bóci altìula…
Und’e zu ’Jacuminu di ‘Fiurittu’, lu balberi, v’éra Angeló stilósu e imbrillantinatu, cu’ la
ghitterra, pisendi lu cantu:
“Chi gettò la luna nel rio, chi la gettò…”
La ’jenti d’accultu e li ch’érani passendi si filmàani a ascultà li canzoni muderni, ancora
siddhu la bóci no éra la di Biniaminu, iddhu piddhend’aminu, cantàa più folti chi lu
’ntindiani da la piazza…
3
4. La stéddha, pusata illu só’ guciaréddhu ascultàa e, cantarinendi figghjulàa a zu
‘Ciunchéddhu’ cu’ lu só’ bacchiddhu andendi imprissichinatu a ‘Montecitoriu’, illa
scalinata di la ’jésgia… undi l’aspittàani l’amichi pincichendi a lu sóli. E s’incantàa,
arrumbata a la ’janna, figghjulendi li saltini cu’ li scalpi a tacchitti, li braccialletti, la
faldetta fiuriata cu’ la bulàina, li capiddhi pittinati com’e Alida Valli…
—Semu appostu? Presi bè mill’ài li misuri, Pa’?
—Anda anda, no vi pinsà… accòstati in fra di la chita.
… da la salturìa éra iscendi ‘Caparanciò’, cuntentu chi li dìani fà la casacchina e lu cansciu,
noi di trinca.
V’éra, postu a un latu, lu pastranu di ’ultà di zu ‘Burrasca’. Lu drappéri sillu figghjulàa…
éra un trabaddhu infadósu ma cu’ un pocaréddhu di pazenzia, sarìa turratu nóu.
Cumincendi a scusgillu li ’inisi in menti candu in Lungoni viniàani ancóra da la Cossica pa’
fassi ’isittà da lu duttori ’Incintelli.
Li saltini érani capi bassi trabadddhendi, tandu…
—La sapeti stéddhi chi lu duttori ’Juanni Maria oparàa li só’ malati da sólu in casa. Ci
bucàa a tutti da la stanzìa e… chi galbu ch’aìa! Da chi cumprìa, pa’ ripusassi, si punìa a
cantà cu’ la ghitterra chi v’éra in casa di lu malatu… no si n’agatta più duttori cussì!
—Avvéru zu Pa’? E cosa cantàa… canzoni beddhi?
—Li piacìa l’Oparetta e Caruso ma cantàa ’ulintéri canzoni nappulittani e canti cossi.
Pinséti… la primma macchina di Lungoni éra la sóia, cumparata di sigunda manu. Aìa li
róti di lignu e candu si fiaccàani tuccàa a pultalla unde lu mastru d’ascia, palt’e più candu
la guidàa lu nipoti infruppatu veldi lu stradoni, palchì li cabaddhi, timendilu,
s’imbizzarrìani e illu rimisciu lu ciuanottu ci falàa ìlla cunetta!
—Ghjà è meddhu andà in carrulu cun zu Francè!
—A me mi polta Cheddhuccia cu la só carretta!
—Chi lastima chi m’agghju ‘indutu l’asinu a Pitrinu…
—Agghjummài asini, càrruli e carretti… voi no aéti ’istu la macchina di Lucia Bosè!
Dugnunu dicìa la sóia.
—Eppuru… pa’ turrà a lu duttori, ancor’iddhu aìa la só’ gruci…
—Chi gruci? — dummandésini li saltini, tutt’a una boci.
—Candu iscìa illa piazza e da lu passiziu lu ’idìa la parenti Maria Grazia, ch’éra una
femina umbè burrulona e simpattica, lu buciàa:
“Umbrilloni!, umbrillò!…”
palchì si punìa lu simbréri nieddhu, mannu, a la moda di Rodolfo Valentino.
Iddhu iscìa drittu, no la pudìa arrampanà!
—Érani una scena, e li lungunesi si piddhàani gustu… ghjà no v’éra nuddha di malu!
—Umbrilloni, umbrillò…— ripittìa a pianu la stéddha cuata sutt’a lu bancu, ridendi a
l’affultu pa’ no esse scupiata.
… tandu Adèli, chi la ’idìa disi:
—Zu Pa’, è veru ch’è minori ma, palchì no la punimu accultu a noi… lu ’iditi chi vó’
imparà?
Cussì la stéddha cu’ la só’ puppìa e la banchittéddha si pusési accultu a iddhi, cu’ l’acu e lu
filu, lu ditali sóiu, un pezzu di silesia e cusgendi cuntenta l’ascultàa cantendi li canzoni di
Luciano Tajoli!
…érani cussì beddhi chi la ’jenti figghjulendisìlli dicìa:
4
5. —Chissi ’agghjanéddhi ghjà ‘no ci felmani a beccu di tintinnu!’6
La frinaréddha licéri arriàa da la marina inzinghendi la ciuintura… Lu mari puglìa tutta la
só’ biddhèsa a Lungoni…
La campana di la ’jésgia éra sunendi mezudì:
—Aió stéddhi è óra di gustà, spuniti!
—Zu Pa’, ma candu cillu féti lu contu d’Annèstru?
—Fiddhó’, no séti ancóra sviluti d’intindì conti? …andéti abali, bon’appittittu!
E cu’ la stéddha a mano a mano sinni turrési a casa.
A li dui dapói di gustatu érani ’jà sistendi, infilzendi e prancendi…
—Miré stéddhi chi lu pannu piddha lu luccicu, déti attinzioni a la prancia!
Ma li saltini érani cu’ lu capu in bólu… pinsendi a la duminica chi s’éra accustendi e sarìani
andati a lu cinema unde zu Santinu, a vidé lu film d’Amedeo Nazzari.
… passàani l’óri, li ciurrati, li chiti, ma lu tempu a tandu si filmési cu’ la stéddha pusata illu
mitali ascultendi spantàta li conti di li manni… palchì li conti di li manni so foli pa’ li
stéddhi.
1 La parte anteriore usurata dei pantaloni che veniva sostituita.
2 Girandole.
3 La camicia bella delle grandi occasioni.
4 Generalmente indica una solennità religiosa.
5 Contenitore per mantenere le aragoste vive in mare.
6 Non restano ‘sole’.
5