2. Origjina e Ilirëve
Teoritë mbi prejardhjen e ilirëve, në përmbajtje ata shprehin
vetëm dy pikëpamje:
Njëra nga të cilat i quan ilirët si të ardhur në Ballkan,
ndërsa;
Edyta i quan ilirët si popull autokton të formuar në trollin
historik të Ilirisë.
Përsa i takon teorisë së parë aty ka mospërputhje, përsa i
takon vendit se prej ku erdhën ilirët dhe në cilën kohë.Disa e
lidhin përhapjen e tyre me kulturën e Halshtatit, të tjerët
me kulturën e fushave me urna apo mekulturën e
Luzhicës. Sipas tyre, ilirët morën pjesë në lëvizjet e popujve
që njihen me emrin dyndja dorike, egjeane apo panonoballkanike dhe duke zbritur nga Evropa qendrore, në fillim
të epokës së hekurit u ngulën në Gadishullin Ballkanik.
3.
Teori më e re është ajo që e konsideron kulturën
ilire si një dukuri të formuar historikisht në
trollin ilir në bazë të një procesi të gjatë dhe të
pandërprerë gjatë epokës së bronzit dhe fillimit
të asaj të hekurit. Kjo tezë gjen prova të shumta
në territorin historik të Ilirëve, me zbuliomet e
bëra në trollin e Shqipërisë: Maliq, Pazhok,
Vajzë, etj. Jashta Shqipërisë: Glasinac (Bosnjë)
etj.
4. Trualli i kulturës së fushave me urna nuk mund
të lidhet kurrsesi etnikisht me Ilirët. Duke
krahasuar truallin e kulturës së fushave me urna
me atë të kulturës së mirfilltë ilire Mat-Glasinac,
vihen re ndryshime thelbësore si në kulturën
materi ale në qeramikë, në objektet metalike etj.
ashtu edhe në atë shpirtërore, që ka një rëndësi
të veçantë në përcaktimin etnik të një popullsie.
Trualli i Panonisë ndjek mënyrën e varrimit me
djegie duke vendosur mbeturinat në vazo të
veçanta (urna), ndërsa ai i Matit dhe i Glasinacit,
varrimin në tuma e kryesisht me vendosje
kufome.
5.
Këto ndryshime në kulturë i veçojnë panonët edhe si
një grup etnik më vete që dallohet nga ai i ilirëve.
Përveç kësajë të dhënat arkeologjike kanë treguar se
dyndjet panono-ballkanike, dorike e egjeane nuk e
përfëshinë pjesën perendimore të Ballkanit dhe nuk
prunë deri në zhven dosje të ilirve. Kjo shihet qartë , ku
materialet arkeologjike të kësaj kohe flasin jo për
ndërprerje të kulturës, por për një vazhdimësi të saj që
nga epoka e hershme e bronzit. Qeramika e kësaj kohe
zhvillohet në tërë trollin ilir mbi bazën e poçerisë më të
hershme të epokës së bronzit, pa pasur ndonjë ndryshim
në kohën e kalimit nga epoka e bronzit në atë të hekurit,
dhe duke e ruajtur këtë traditë autoktone deri në sh,VI
p.e.s. kur historikisht dihet se këta krahina banoheshin
nga bashkësi të qëndrueshme ilire.
6.
Nga shumë teori që janë përmendur deri më tani, mbi
origjinën e Ilirëve, padyshim, teoria më e përhapur
është ajo të cilën më së qarti e formuloi Alojz Benac
nga Sarajeva. Ai çështjen e etnogjenezës së Ilirëve e
trajton në punimin e tij "Parailirët, Protoilirët dhe Ilirët
e lashtë."Sipas Benac, zhvilli mi i brendshëm në
Ballkanin perendimor shkaktoi, mu në fund të epokës
së bronzit, formimin e bashkësive etnike të Ilirve të
vjetër dhe së shpejti mandej në periudhen e hekurit
edhe kriji min e etnosit Ilir.
7. Emri Ilir
Arkeologu i njohur arbëresh nga Zara,Aleksandër
Stipçeviq në studimin e tij të botuar 1990 në
Prishtinë ,kur foli për emrin e ilirëve dhe prejardhjes së
tij në fillim na jep legjendën greke të cilën e ka shënuar
Apolodori e ku thuhet se Illyriosi ka qenë i biri i
fenikasit Kadmit dhe të shoqes së tij Harmonisë. Kur
është lindur dhe si fëmijë duke ndenjur në djep atë e
kishte mbështjellë një gjarpër, e pasi që emri i gjarpërit
ka qenë Ilyrios edhe ky e merr emrin nga gjarpëri duke
u thirrur ILIR. Këtë emër e marrin më vonë të gjith
pasardhësit e tij.
8. Filologjia bashkëkohore po përpiqet gjithashtu të dëshmojë se emri
ilir në pikëpamje etimologjike është i lidhur me këtë gjallesë.
Gjermani O.Gruppe dhe filologu slloven Karl Oshtir gjithashtu
kanë ardhur në përfundim se në këtë emër fshihet gjarpëri.
Arsyetimin e gjen në faktin se edhe gjarpëri i madh mitologjik tek
hetitët indoevropjanë ka pasur emrin e të njëjtës origjinë. Ai
gjarpër është quajtur Ilurianka dhe vërtetë është vështirë që në
formën e emrit të tij të mos shihet ngjajshmëria me emrin Ilir.
Gjarpëri, si do të shohim më vonë ka pasdur rol shumë të madh në
religjionin ilir dhe është e sigurtë se nuk është gjë e rastit që emri
ilir mund të lidhet me emrin e kësaj gjallese. Megjithatë, ekzistojnë
edhe shpjegime të tjera të emrit ilir, siç është psh. ai që e ka
paraqitur Julius Pokorny dhe e pranuan disa nga filologët e tjerë
dhe arkeologët. Sipas tij ilirët janë banorët rreth lumit Iler, degë e
Danubit në Gjermani, më vonë shpërngulen në Ballkan dhe e kanë
marrë emrin si pas këtij lumi.
9. Gjuha e Ilirëve
Ilirët flisnin një gjuhë e cila dallohej nga gjuhët
e popujve të tjerë të kohës së lashtë të Ballkanit.
Ajo ishte një gjuhë e veçantë indoevropiane, që
kishte lidhje diku më të afërt dhe diku më të
largët me gjuhë të tjera të gadishullit Ballkanik
dhe jashta tij. Janë konstatuar elemente të
përbashkëta sidomos me thrrakishten. Lidhur
me vendin e Ilirishtes në mes të gjuhëve
indoevropiane është diskutuar mjaft dhe janë
dhënë mendime të ndryshme.
10. Kufinjtë etnikë të Ilirëve
Autorët grekë të cilët të parët kanë tentuar të caktojnë kufinjtë,
brenda, të cilëve jetuan ilirët, veçmas në kohën e vjetër, nuk kanë
pasur pikëpamje të qjarta për atë se kush janë ilirët dhe cilat rajone
i kanë banuar. Sa kanë qenë të paqarta parafytyrimet për ilirët dhe
për vendin e tyre, derisa romakët nuk i pushtuan vist në të cilat
banonin ilirët, tregon miti i njohur për argonautët, sipas të cilit
Jazoni dhe shokët e tij, pasi që në Kolhidë rrëmbyen leshin e artë
me anijen e tyre Argo, lundruan nëpër Danub në mënyrë që me të,
të depërtojnë në veri të detit Adriatik. Apolloni nga Rodosi e bënte
këtë përshkrim ku tregon mosnjohje të brendshme të Ballkanit, sa
që ka besuar se nji udhëtim i tillë nëpër Danub deri tek Adriatiku
është i mundur. Por kur është në pyetje bregdeti Adriatik, grekët e
kanë njohur shumë mirë dhe na japin të dhëna të çmueshme.
11.
Faktet më të lashta për ilirët në Adriatik i gjejmë qysh
në sh,VII p.e.s. tek poeti grek Alkmani. Më vonë rreth
vitit 500 p.e.s. Hekatej nga Mileti na jep të dhëna dhe
bënë përshkrimin e rrugës në bregun lindor të
Adriatikut. Edhepse mungojnë disa pjesë të
rëndësishme të cilat kanë të bëjnë me bregdetin
Adriatik, megjithatë ai është i pari që di për Liburnët,
mentorët, histritët dhe fise të tjera, disa prej të cilëve
më kurrë nuk do të paraqiten në burimet e shkruara.
14. Lufta e Pare Iliro-Romake (229-228 p.e.s)
Rritja e fuqizimi i Mbreterise Ilire vuri ne shqetesim jo vetem shtetet
e Greqise por dhe Republiken e Romes, e cila synonte te sundonte ne
detin Adriatik. Ne vjështë te vitit 229 para eres se re Roma filloi luften
kunder Mbreterise Ilire.
Fati i luftes me Romen nuk u percaktua aq nga veprimet luftarake sesa nga
dobesite e brendshme te shtetit Ilir. Qytetet e medha
siDyrrahu, Apolonia dhe Isa te cilat perbanin mbështëtjen kryesore te
mbrojtjes u bashkuan me romaket. Njeri nga komandatet e TeutesDhimiter
Fari tradhetoi dhe ia dorezoi armikut floten Ilire dhe ishullin e Korkyres.
Ne keto kushte Teuta u detyrua te nenshkruante paqen me Romen.
