Byzantine Empire

1. ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΡΩΜΑΝΙΑΣ
(610 – 1204)
’ (610 – 867)Α ΜΕΡΟΣ

2. Κατά την πρώτη περίοδο της Μέσης Βυζαντινής εποχής (610-867) ανήλθαν στο θρόνο του
Βυζαντίου τρεις δυναστείες αυτοκρατόρων με δύο ενδιάμεσα διαστήματα, τις περιόδους των
διαδόχων.
Στην πρώτη δυναστεία της περιόδου, των Ηρακλειδών, ανήκουν ο ιδρυτής της Ηράκλειος Α΄ (610-
641), οι Ηράκλειος B'-Κωνσταντίνος Γ' και Ηρακλεωνάς (641), ο Κώνστας Β'(641-668), ο
Κωνσταντίνος Δ' (668-685) και ο Ιουστινιανός Β' (685-695 και 705-711). Ακολουθεί η περίοδος
των "διαδόχων" τους. Σε αυτή βασίλεψαν οι Λεόντιος (695-698), Αψίμαρος-Τιβέριος B' (698-
705),Βαρδάνης-Φιλιππικός (711-713), Αρτέμιος-Αναστάσιος Β' (713-715) και Θεοδόσιος Γ' (715-
717). Έπεται η δυναστεία των Ισαύρων με τους Λέοντα Γ' (717-741), Κωνσταντίνο Ε' (741-775),
Λέοντα Δ' Χάζαρο (775-780), Κωνσταντίνο Στ'- Ειρήνη (780-790) και τις περιόδους
μονοκρατορίας των τελευταίων, του Κωνσταντίνου Στ' (790-797) και της Ειρήνης (797-802). Οι
Διάδοχοι Νικηφόρος Α'(802-811), Σταυράκιος (811), Μιχαήλ Α' (811-813) και Λέων Ε'
Αρμένιος(813-820) μεσολαβούν μεταξύ της δυναστείας των Ισαύρων και εκείνης του Αμορίου. Με
τους αυτοκράτορες της δυναστείας αυτής, Μιχαήλ Β'(820-829), Θεόφιλο (829-842) και Μιχαήλ
Γ'(842-867) τελειώνει η υπό μελέτη περίοδος.
ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
(610-867)
Χρυσό νόμισμα του αυτοκράτορα Λεοντίου
(695-698), ο οποίος δεν συνδεόταν με δεσμό
αίματος με τη δυναστεία του Ηρακλείου.
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

3. Στην πρώτη περίοδο της Μέσης εποχής (610-867) η αυτοκρατορία δέχτηκε επιθέσεις τόσο από
εχθρούς που την απασχολούσαν από προηγούμενα χρόνια (Πέρσες, Λογγοβάρδοι, Άβαροι,
Σλάβοι), όσο και από νέους, που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στο ιστορικό προσκήνιο (Άραβες,
Βούλγαροι). Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι ότι οι εχθρικές επιθέσεις δεν
περιορίζονταν μόνο στις συνοριακές περιοχές του κράτους, αλλά απλώνονταν βαθιά στο
εσωτερικό του απειλώντας ακόμη και την ίδια την Πρωτεύουσα. Ταυτόχρονα, έχασαν τον
περιοδικό και προσωρινό τους χαρακτήρα και μεταβλήθηκαν σε μόνιμες εγκαταστάσεις, που
μετασχηματίστηκαν σε νέα, εχθρικά για το Βυζάντιο κράτη.
Το κράτος βγήκε από την περίοδο αυτή περιορισμένο εδαφικά και ζημιωμένο οικονομικά, καθώς
έχασε πλουτοπαραγωγικές επαρχίες του, απόκτησε όμως μεγαλύτερη ομοιογένεια γλώσσας,
δόγματος και πολιτισμού.
Χρυσό νόμισμα του βασιλιά Ηρακλείου (610-641).

4. Αλλαγές παρατηρήθηκαν και στην εσωτερική διάρθρωση της αυτοκρατορίας σύμφωνα με τις νέες
ανάγκες που επέβαλαν τόσο οι εξωτερικές όσο και οι εσωτερικές συνθήκες. Η κυριαρχία των μικρών
ελεύθερων καλλιεργητών, η εξάπλωση των στρατιωτικών κτημάτων και η ανάπτυξη του συστήματος
των θεμάτων ολοκλήρωσαν εξελίξεις που είχαν αρχίσει από την προηγούμενη περίοδο.

5. Στον τομέα της διοίκησης
σημειώθηκαν επίσης μεταβολές: το
κράτος βαθμιαία εξελληνίστηκε,
ενώ η αποκατάσταση της
Ορθοδοξίας μετά το εικονομαχικό
κίνημα του επέτρεψε να αναλάβει
με επιτυχία ιεραποστολική δράση σε
γειτονικούς λαούς και να τους
εντάξει στη σφαίρα πολιτιστικής
επιρροής του.
Η Ανάσταση του Λαζάρου σε ψηφιδωτό
του Αγίου Απολλιναρίου του Νέου στη
Ραβέννα, 6ος αι.

6. Οι αγώνες εναντίον των Περσών, στα
χρόνια αυτά, είναι ουσιαστικά αγώνες
του Ηρακλείου Α΄ εναντίον τους. Με
την άνοδό του στο βυζαντινό θρόνο, το
610, ο Ηράκλειος κλήθηκε να
αντιμετωπίσει τις επιθέσεις τους.
Αρχικά γνώρισε ήττες. Οι Πέρσες
κατέλαβαν το 614 την Ιερουσαλήμ
παίρνοντας μαζί τους τον Τίμιο
Σταυρό, ενώ το 619 κυρίευσαν την
Αίγυπτο, αποκόβοντας έτσι τον
ανεφοδιασμό της Κωνσταντινούπολης
σε σιτηρά, και προέλασαν μέχρι την
Κυρηναϊκή.
Η αρπαγή του Τιμίου Σταυρού
φαίνεται πως έθιξε το θρησκευτικό
αίσθημα των Βυζαντινών, που μαζί με
τον πατριάρχη Σέργιο ενίσχυσαν τον
αυτοκράτορα στον αγώνα εναντίον
των Περσών. Ο πόλεμος κράτησε έξι
χρόνια (622-628) και ήταν νικηφόρος
για τους Βυζαντινούς.

7. Το 626, οι Βυζαντινοί απέκρουσαν κοινή επίθεση των Περσών και των Αβάρων εναντίον της
Κωνσταντινούπολης. Τη νίκη τους απέδωσαν στη "Θεοτόκο στρατηγό", στην οποία αφιέρωσαν και
τον ευχαριστήριο Ακάθιστο Ύμνο. Το 627 πάλι, έλαβε χώρα κοντά στη Νινευί η αποφασιστική μάχη
που οδήγησε στην περσική υποταγή. Οι Πέρσες δέχτηκαν την ειρήνη και η αυτοκρατορία
ξανακέρδισε τις ανατολικές της επαρχίες (Αίγυπτος, Μεσοποταμία, βόρεια Συρία).
Κάτω: Οι εκστρατείες του
Ηρακλείου κατά των Περσών ως
το τέλος του πολέμου.
Δεξιά: Τα θεοφύλακτα τείχη της
Κωνσταντινούπολης.

8. Καλλιτεχνική απεικόνιση του αυτοκράτορα
Ηρακλείου κατά τις περσικές εκστρατείες
του. Οι περσικοί πόλεμοι του Ηρακλείου
χαρακτηρίστηκαν από μερικούς ιστορικούς
ως η πρώτη πραγματική Σταυροφορία αφού
είχαν ως κίνητρο, εκτός των άλλων, και την
ανάκτηση του Τιμίου Σταυρού. Άλλωστε η
αίσθηση της προσβολής των θρησκευτικών
πεποιθήσεών τους κέντριζε τα χριστιανικά
αισθήματα των στρατιωτών. Εντούτοις η
εκδίωξη του παραδοσιακού εχθρού από τα
αυτοκρατορικά εδάφη και καταστροφή του
ήταν η προτεραιότητα, καθώς στο κράτος
υπερείχε πάντοτε ο κοσμικός χαρακτήρας.
Ο Τίμιος Σταυρός βρισκόταν πάλι σε χέρια
χριστιανικά. Ο λαός της
Κωνσταντινούπολης επιφύλαξε μεγάλες
τιμές στον Ηράκλειο, όταν επέστρεψε το
629 φέρνοντας μαζί του τον Τίμιο Σταυρό,
τον οποίο στη συνέχεια τοποθέτησε στη
"φυσική" του θέση, στα Ιεροσόλυμα, στις
14 Σεπτεμβρίου 630.

9. Η λαμπρότητα της υποδοχής είναι ενδεικτική του μεγέθους του κινδύνου από τον οποίο είχαν
απαλλαγεί οι Βυζαντινοί. Το περσικό κράτος άλλωστε δεν επρόκειτο να τους απασχολήσει ξανά
σοβαρά, καθώς σύντομα (μεταξύ 633 και 650) υπέκυψε στο νέο εχθρό που έκανε τότε την
εμφάνισή του, τους 'Aραβες, και ενσωματώθηκε στο χαλιφάτο των τελευταίων.
Η Χρυσή
Πύλη,
αναστηλωμέν
η σήμερα,
ήταν η είσοδος
των
νικηφόρων
βασιλέων που
επέστρεφαν
από
εκστρατείες.

10. Εκτός από τον περσικό κίνδυνο
στην Ανατολή, το βυζαντινό
κράτος έπρεπε να αντιμετωπίσει
τις επιδρομές των Αβάρων και
Σλάβων, που από την
προηγούμενη περίοδο (324-610)
είχαν αρχίσει να προσβάλλουν
τα βαλκανικά του σύνορα. Στις
αρχές του 7ου αιώνα οι Σλάβοι,
πιεσμένοι από τους Αβάρους,
πέρασαν το Δούναβη και
εγκαταστάθηκαν στην περιοχή
της Κάτω Μοισίας και Σκυθίας
σε πυκνές πληθυσμιακές ομάδες.
Οι επιτυχείς επιδρομές των
Σλάβων κατά του Βυζαντίου
άνοιξαν το δρόμο στη διείσδυση
δύο φύλων τους, των Κροατών
και Σέρβων στη βορειοδυτική
Βαλκανική, ενώ ταυτόχρονα
ενθάρρυναν και τους ίδιους τους
Αβάρους να επιτεθούν εναντίον
της αυτοκρατορίας.
Άβαρος ιππέας. Το
αβαρικό ιππικό
θεωρείτο το πιο
επίλεκτο της εποχής
του στην Ευρώπη.

11. Σλαβικά φύλα παρενοχλούσαν συχνά το βυζαντινό κράτος -μικρές ομάδες τους μάλιστα
διείσδυσαν ως την Πελοπόννησο- και οι αυτοκράτορες αναλάμβαναν κατά καιρούς στρατιωτικές
επιχειρήσεις εναντίον τους, ιδιαίτερα όταν τους το επέτρεπε η διακοπή των εχθροπραξιών στα
άλλα, σημαντικότερα στρατιωτικά μέτωπα.
Οι 'Aβαροι έχασαν σταδιακά τη δύναμή τους, ιδιαίτερα μετά την αποτυχημένη προσπάθεια
πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης μαζί με τους Πέρσες, το 626, και δεν απασχόλησαν πλέον το
βυζαντινό κράτος. Όσο για τους Σλάβους του Δούναβη και του Αίμου, ένα μεγάλο μέρος τους
αναμίχθηκε με το ολιγάριθμο φύλο των Βουλγάρων και συγκρότησαν το 681, υπό την ηγεσία των
τελευταίων, ένα ισχυρό κράτος, το Βουλγαρικό, που αποτέλεσε το νέο ισχυρό αντίπαλο των
Βυζαντινών στα Βαλκάνια.
Χρυσό νόμισμα του Αψίμαρου Τιβέριου
Γ’ (698-705). Στα χρόνια του οι σλαβικές
και βουλγαρικές επιδρομές εντάθηκαν.

12. Οι υπόλοιποι Σλάβοι, που είχαν
εγκατασταθεί στην κεντρική και νότια
Ελλάδα, συνέχισαν να δημιουργούν
περισπασμούς στους Βυζαντινούς.
Παρόλο που σε μεγάλο ποσοστό
εντάχθηκαν, ύστερα από αγώνες των
βυζαντινών αυτοκρατόρων, στη
βυζαντινή στρατιωτική και διοικητική
δικαιοδοσία (σημαντική για το σκοπό
αυτό η εκστρατεία της Ειρήνης το
784), κάποια φύλα τους διατηρούσαν
ακόμη σχετική αυτονομία στα χρόνια
του Μιχαήλ Γ' (842-867).

13. Προς τα τέλη της βασιλείας του Ηράκλειου
Α΄ εμφανίστηκαν στο ιστορικό προσκήνιο
οι 'Aραβες, ως ένας νέος, καταλυτικός
παράγοντας, που επρόκειτο να επηρεάσει τις
τύχες όλων των λαών της Μεσογείου. Τα
χρόνια που ο Ηράκλειος νικούσε τους
Πέρσες, ο προφήτης Μωάμεθ έβαζε τα
θεμέλια για τη θρησκευτική και πολιτική
ένωση των Αράβων. Υπό την ηγεσία του οι
σκορπισμένες φυλές της αραβικής
χερσονήσου βρήκαν συνοχή και ξεχύθηκαν
να υποτάξουν τους "απίστους". Πρώτος
στόχος τους τα δύο μεγάλα γειτονικά κράτη,
το περσικό και το βυζαντινό. Η Περσία
κατακτήθηκε σχεδόν αμέσως, ενώ το
Βυζάντιο έχασε μέσα στα επόμενα δέκα
χρόνια τις ανατολικές επαρχίες του, τη
Συρία το 636, την Παλαιστίνη το 638 και το
640/2 την Αίγυπτο. Η εξάπλωση των
Αράβων στη βόρεια Αφρική περιόρισε το
βυζαντινό κράτος στη Μικρά Ασία, τα
Βαλκάνια και τις ιταλικές του κτήσεις. Οι
'Aραβες μετά την κατάκτηση της Αφρικής
στράφηκαν εναντίον των ευρωπαϊκών
εδαφών. Το 711 πέρασαν στην Ισπανία από
το Γιβραλτάρ και άρχισαν να κατακτούν το
βησιγοτθικό κράτος.
Χάρτης που απεικονίζει τις κατακτήσεις των
Αράβων από το 630, όταν ξεκίνησαν από την
χερσόνησο της Αραβίας, ως το 730, οπότε και
έφτασαν στο ανώτατο όριο της επέκτασής τους.

14. Παράλληλα με την εισβολή τους από το Γιβραλτάρ (711) οι 'Aραβες προσπάθησαν να προωθηθούν
στο ευρωπαϊκό έδαφος και από τη Μικρά Ασία. Σύντομα αντιλήφθηκαν ότι για να επικρατήσουν των
έπρεπε να αναπτύξουν ναυτική δύναμη. Κατασκεύασαν έτσι ισχυρό στόλο και άρχισαν τις επιδρομές
εναντίον των νησιών και των παραλίων της ανατολικής Μεσογείου. Πρώτος ο Κώνστας Β' κατάφερε να
απομακρύνει προσωρινά τον αραβικό κίνδυνο, δυσκολεύοντας την αραβική ναυτική επιβολή, ενώ
ενδοαραβικές έριδες μετά το θάνατο του χαλίφη Ουθμάν (656) απάλλαξαν προσωρινά το κράτος από
την απειλή τους. Ο διάδοχος του Κώνστα Β', Κωνσταντίνος Δ' προστάτευσε επίσης την Πόλη από
αραβικές εφόδους που κράτησαν πέντε χρόνια (674-678). Αποφασιστικό ρόλο στην τελική ήττα των
Αράβων έπαιξε η ευρεία χρήση του λεγόμενου "υγρού πυρός" από τους Βυζαντινούς. Η ειρήνη που
επέβαλε ο Κωνσταντίνος Δ' (678) απάλλαξε για λίγο το κράτος από τις επιδρομές τους.

15. Ωστόσο, το θάνατο του Κωνσταντίνου Δ' ακολούθησε περίοδος αναταραχής
στο βυζαντινό κράτος, καθώς οι "διάδοχοι" δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν
πάντα με επιτυχία στις κρίσιμες εξωτερικές περιστάσεις. Στα χρόνια τους
έχασε το Βυζάντιο την Αφρική (697) και την Αρμενία (703), ενώ η Μικρά
Ασία δεχόταν αδιάκοπα τις επιδρομές των Αράβων, των οποίων οι πολεμικές
προπαρασκευές φαίνονταν τόσο μεγάλες, που η επίθεση εναντίον της
Κωνσταντινούπολης και η πτώση της θεωρούνταν ζήτημα χρόνου. Τότε
όμως ανέβηκε στο θρόνο ο στρατηγός του θέματος των Ανατολικών Λέων,
ιδρυτής της δυναστείας των Ισαύρων, οι οποίοι όχι μόνο απέκρουσαν τους
επιδρομείς, αλλά επιπλέον άνοιξαν το δρόμο για τις νικηφόρες επιχειρήσεις
του Βυζαντίου στην επόμενη περίοδο της Μακεδονικής δυναστείας.
Ο αυτοκράτορας
Κωνσταντίνος Δ' (668-685)
κατόρθωσε να απομακρύνει
προσωρινά τον αραβικό
κίνδυνο στα 674-678.
Στην εικόνα, ο Κωνσταντίνος
Δ'. Ψηφιδωτό από τον Άγιο
Aπολλινάριο in Classe στη
Ραβέννα.

16. Η περίοδος βασιλείας της δυναστείας των
Ισαύρων μπορεί να χαρακτηριστεί ως η πιο
κρίσιμη για τις αραβοβυζαντινές σχέσεις. Ο
Λέων Γ', πρώτος εκπρόσωπος της
δυναστείας, με την άνοδό του στον
αυτοκρατορικό θρόνο, το 717, κλήθηκε να
αντιμετωπίσει μεγάλης έκτασης αραβική
επίθεση εναντίον της Κωνσταντινούπολης.
Ο άραβας στρατηγός Μασαλμάς απέκλεισε
το καλοκαίρι του 717 τη "Βασιλεύουσα"
από ξηρά και από θάλασσα. Η ικανότητα
του νέου αυτοκράτορα, οι επιδημίες που
έπληξαν το αραβικό στρατόπεδο από την
πολύμηνη πολιορκία και η ευρεία χρήση
του "υγρού πυρός" από τους Βυζαντινούς
ήταν οι βασικοί παράγοντες που
συντέλεσαν στην τελική ήττα των
μουσουλμάνων. Μετά την καταστροφή του
στόλου, οι αραβικές χερσαίες δυνάμεις
αποχώρησαν τον Αύγουστο του 718 και δεν
δοκίμασαν ποτέ ξανά να πολιορκήσουν τη
Βασιλεύουσα.

17. Η νίκη των Βυζαντινών κατά
των Αράβων το 717 ήταν
εξαιρετικής σημασίας, καθώς
εμπόδισε τη διείσδυση των
τελευταίων στην Ευρώπη από τα
νοτιοανατολικά. Ανάλογης
σπουδαιότητας ήταν και η νίκη
εις βάρος τους από τον φράγκο
μαγιορδόμο Κάρολο Μαρτέλο
στο Πουατιέ της Γαλλίας, το
732, που επίσης απέτρεψε την
αραβική επέκταση στην
Ευρώπη, τούτη τη φορά μέσω
της Ισπανίας την οποία είχαν
κατακτήσει από το 711-718.

18. Οι επόμενοι Ίσαυροι αυτοκράτορες, παρά τις εσωτερικές ταραχές που είχε προκαλέσει στο κράτος το
εικονομαχικό κίνημα και τους άλλους εξωτερικούς εχθρούς που είχαν να αντιμετωπίσουν, σημείωσαν
επίσης αρκετές επιτυχίες εναντίον των Αράβων. Τόσο ο Κωνσταντίνος Ε' όσο και ο διάδοχός του Λέων
Δ' Χάζαρος κατάφεραν σημαντικές νίκες. Μόνο στα χρόνια των τελευταίων εκπροσώπων της
δυναστείας, του Κωνσταντίνου Στ' και της Ειρήνης, οι 'Aραβες κατάφεραν, μετά από πετυχημένες
επιδρομές στη Μικρά Ασία να αποχωρήσουν εξασφαλίζοντας ειρήνη με ευνοϊκούς όρους (783).
Ο αυτοκράτωρ
Λέων Δ' (775-
780).

19. Ο πρώτος εκπρόσωπος των Διαδόχων,
Νικηφόρος Α‘, στάθηκε άτυχος στους
αγώνες του με τους 'Aραβες, καθώς έκλεισε
μαζί τους ειρήνη με την υποχρέωση
πληρωμής βαρύτατου ετήσιου φόρου (806).
Ο διάδοχός του, Μιχαήλ Α' κατάφερε να
αποκρούσει εισβολή τους στη Μικρά Ασία
το 812, ενώ εσωτερικές ταραχές που
ακολούθησαν στο αραβικό κράτος
απάλλαξαν κατά τα επόμενα χρόνια τους
Βυζαντινούς από την απειλή τους. Κάποιες
επιτυχίες στο μέτωπο με τους 'Aραβες
σημείωσε και ο Λέων Ε'.
Ο αυτοκράτωρ Νικηφόρος Α’ (802-811).

20. Το χτύπημα όμως στην αυτοκρατορία ήρθε από
τους 'Aραβες της Δύσης. Στα χρόνια του Μιχαήλ Β‘
Άραβες της Ανδαλουσίας, αφού αναγκάστηκαν να
εγκαταλείψουν την Ισπανία, κατέφυγαν στην
Αίγυπτο και από εκεί με πειρατικές επιδρομές
κατέκτησαν την Κρήτη στο διάστημα μεταξύ 824
και 827. Τον ίδιο καιρό (827) άρχισε και η
κατάληψη της Σικελίας από δυνάμεις των
Αγιαβιδών Αράβων της Αφρικής. Η απώλεια της
Κρήτης ήταν βαρύ πλήγμα για τους Βυζαντινούς,
γιατί διευκόλυνε τις αραβικές πειρατικές επιδρομές
στο Αιγαίο. Για το λόγο αυτό το ζήτημα της
ανακατάληψής της απασχόλησε αμέσως τους
βυζαντινούς αυτοκράτορες, αν και τελικά
επιτεύχθηκε αρκετά χρόνια αργότερα (961).
Σαρακηνός πεζοναύτης της Ισπανίας (Ανδαλουσία) που
φέρει βαλλίστρα και χαρακτηριστική δερμάτινη ασπίδα.

21. Επί Θεόφιλου εντάθηκε ο αραβοβυζαντινός ανταγωνισμός, καθώς οι 'Aραβες της Ανατολής
κατέλαβαν το Αμόριο (838), ενώ οι δυτικοί ομόφυλοί τους το δυτικό τμήμα της Σικελίας
(βαθμιαία από το 840). Οι επιδρομές τους στη Μικρά Ασία συνεχίστηκαν και επί Μιχαήλ Γ', ο
θρίαμβος όμως του στρατηγού του θέματος των Θρακησίων Πετρωνά, το 863 στη μάχη στο
Αβυσιανό, έδειξε ότι η τύχη άρχιζε να στρέφεται προς το μέρος των Βυζαντινών
Πάνω: Επιδρομή Σαρακηνών σε βυζαντινή πόλη.
Δεξιά: Νόμισμα του αυτοκράτορα Θεόφιλου (829-842).

22. Παράλληλα σχεδόν με τους 'Aραβες
έκανε την εμφάνισή του άλλος ένας
νέος λαός, που αποδείχτηκε άσπονδος
εχθρός των Βυζαντινών, οι
Βούλγαροι. Προερχόμενοι από την
περιοχή του ποταμού Βόλγα πέρασαν
στα χρόνια του Κωνσταντίνου Δ'
(668-685) το Δούναβη με αρχηγό τους
τον Ασπαρούχ. Εγκαταστάθηκαν στο
βόρειο τμήμα του Δέλτα του ποταμού
και από εκεί άρχισαν να διενεργούν
επιδρομές εις βάρος των γειτονικών
βυζαντινών περιοχών. Ο βυζαντινός
αυτοκράτορας δεν μπόρεσε να τους
απομακρύνει κι εκείνοι, αφού
ενσωμάτωσαν τα εγκατεστημένα
στην περιοχή της Βάρνας σλαβικά
φύλα, δημιούργησαν το 681 νέο
κράτος, το Βουλγαρικό. Συνεχίζοντας
επιπλέον τις επιθέσεις τους κατά των
βυζαντινών περιοχών ανάγκασαν το
βυζαντινό αυτοκράτορα να κλείσει
ειρήνη μαζί τους με πληρωμή
ετήσιου φόρου (681).

23. Η εκστρατεία του Ιουστινιανού Β' κατά των Βουλγάρων το 708 κατέληξε σε ήττα των Βυζαντινών, ενώ
ληστρική βουλγαρική επιδρομή το 712 έφτασε μέχρι την Χρυσή Πύλη της Πρωτεύουσας. Οι
Βούλγαροι συνέχισαν τις επιδρομές, που άρχισαν σταδιακά να γίνονται εξαιρετικά επικίνδυνες για το
κράτος. Η σοβαρότητα του βουλγαρικού κινδύνου δε διέφυγε από τον Κωνσταντίνο Ε' που, όταν του το
επέτρεψε η ελάττωση της αραβικής απειλής, ανέλαβε δράση εναντίον τους. Σε οκτώ εκστρατείες μέσα
σε δεκαπέντε χρόνια κατάφερε σοβαρά χτυπήματα στους Βουλγάρους, ώστε έπαψαν να ενοχλούν για
αρκετά χρόνια το κράτος. Οι σημαντικότερες νίκες του Κωνσταντίνου Ε' έλαβαν χώρα το 759 στο
φρούριο των Μαρκελλών, το 763 στην Αγχίαλο και το 772 στα Λιθοσώρια.
Οι νίκες του αυτοκρατορικού στρατού επί των Βουλγάρων τον 8ο αι. απεικονίστηκαν στα
χειρόγραφα του Σκυλίτζη.

24. Στα χρόνια των Διαδόχων και της δυναστείας του Αμορίου οι Βούλγαροι, υπό την ηγεσία του
Κρούμου (803-814), αναδιοργάνωσαν το κράτος τους και άρχισαν εκ νέου να απειλούν την
αυτοκρατορία. Η εκστρατεία που ανέλαβε ο Νικηφόρος Α' εναντίον τους το 811 κατέληξε σε
πανωλεθρία των Βυζαντινών. Την ήττα γνώρισαν και τα στρατεύματα του Μιχαήλ Α' το 813
κοντά στην Αδριανούπολη. Ο Κρούμος είχε φτάσει μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης
και ζητούσε να καρφώσει το δόρυ του στη Χρυσή Πύλη για να επιδείξει έτσι τη νίκη του.
Ο Κρούμος συναντά τον
αυτοκράτορα Μιχαήλ.
Εικονογραφημένο
χειρόγραφο των ιστοριών
του Σκλυλίτζη από τον
12ο
αι.

25. Ο νέος όμως αυτοκράτορας Λέων Ε' Αρμένιος αρνήθηκε και, αφού ασφάλισε τα τείχη της πόλης,
βάδισε εναντίον των Βουλγάρων. Κατάφερε να παγιδέψει τον Κρούμο και τον κατατρόπωσε στη
Μεσημβρία το φθινόπωρο του 813. Οι πηγές μάλιστα αναφέρουν ότι ο τόπος καταστροφής των
Βουλγάρων ονομάστηκε από το νικητή "βουνό Λέοντος". Ο θάνατος του Κρούμου το 814
απάλλαξε προσωρινά το βυζαντινό κράτος από τις επιδρομές τους, καθώς έριδες για τη διαδοχή
του οδήγησαν τους Βουλγάρους στη σύναψη τριακονταετούς ειρήνης με τους Βυζαντινούς.
Oι Bούλγαροι υπό την ηγεσία του Kρούμου (803-814) ανασυγκροτούν το κράτος τους, μετά τις
ήττες που υπέστησαν στα χρόνια του Ιουστινιανού Β' (685-695) και του Κωνσταντίνου Ε' (741-
775).
Στην εικόνα ο Kρούμος συναθροίζει το λαό του. Mικρογραφία από το Xρονικό του Iωάννη
Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

26. Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Δύση στην περίοδο αυτή της ιστορίας του συνδέονται κυρίως με
την προσπάθεια διαφύλαξης από μέρους των Βυζαντινών των δυτικών τους κτήσεων (το
εξαρχάτο γύρω από τη Ραβέννα, την Πεντάπολη γύρω από το Αρίμινο και την Αγκόνα, τη Ρώμη
μαζί με μια περιοχή της κεντρικής Ιταλίας, τις παράλιες πόλεις της Καμπανίας μαζί με την
Καλαβρία και Απουλία). Κυρίαρχοι παράγοντες στη Δύση ήταν τότε το βασίλειο των Φράγκων
και το λογγοβαρδικό βασίλειο. Το τελευταίο άρχισε να εξαπλώνεται ιδιαίτερα τον 8ο αιώνα εις
βάρος των βυζαντινών κτήσεων της Ιταλίας. Όταν μάλιστα το 751 ο βασιλιάς των Λογγοβάρδων
Ασταϊούλφος κατέλαβε τη Ραβέννα και κατέλυσε το ομώνυμο βυζαντινό εξαρχάτο, ο Πάπας
στράφηκε για βοήθεια στο βασιλιά των Φράγκων Πιπίνο Γ' και όχι στο βυζαντινό αυτοκράτορα.
.
Χρυσός Σόλιδος του λομβαρδού ηγεμόνα Gottschalk.

27. Τα γεγονότα αυτά σήμαιναν τη διακοπή
των σχέσεων Βυζαντίου και Ρώμης,
στον Πάπα της οποίας ο βυζαντινός
αυτοκράτορας επέβαλε ορισμένα μέτρα
που περιόρισαν την οικονομική του
δύναμη. Γεγονός όμως ήταν ότι ήδη στα
μέσα του 8ου αιώνα στην Ιταλία είχε
δημιουργηθεί το παπικό κράτος και ο
Πάπας έγινε, εκτός από θρησκευτικός,
και κοσμικός άρχοντας. Την Ιταλία
παρέδωσε οριστικά στον Πάπα ο
Καρλομάγνος, που κατέλυσε το 774 το
βασίλειο των Λογγοβάρδων. Οι νίκες
του φράγκου βασιλιά ενίσχυσαν τη
φιλοδοξία του να ηγηθεί μιας
αυτοκρατορίας σαν τη Ρωμαϊκή.
Ο Άγιος Βιτάλιος στη Ραβέννα, η περικαλλής εκκλησία που κτίστηκε τον 6ο αι.
στα πρότυπα της Αγίας Σοφίας της Πόλης.

28. Τη στροφή του αυτή δικαιολόγησε με την εικονομαχική πολιτική των βυζαντινών αυτοκρατόρων
της περιόδου, προς την οποία είχε εξαρχής αντιταχθεί η Παπική Εκκλησία. Στην ουσία όμως
εκείνο που επιδίωκε ο Πάπας ήταν η ενίσχυση της κοσμικής εξουσίας του και η απόσπασή του
από τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Ο Πιπίνος Γ' πράγματι δέχτηκε την πρόσκληση και το 756, αφού
νίκησε τους Λογγοβάρδους και τους περιόρισε στη βορειοανατολική Ιταλία, παραχώρησε στον
Πάπα τις περιοχές του εξαρχάτου Πενταπόλεως και Αιμιλίας Ρομάνια
Η βασιλική του Αγίου Απολλιναρίου στο λιμάνι Κλάσις στη Ραβέννα είναι
από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Β. Ιταλίας και κτίστηκε τον 6ο
αι. στην πρωτεύουσα της ανακτημένης Ιταλίας.

29. Η ευκαιρία τού δόθηκε όταν
κατέλαβε το θρόνο του Βυζαντίου η
Ειρήνη (797). Η άνοδος μιας
γυναίκας στον αυτοκρατορικό
θρόνο δεν κρίθηκε νόμιμη από τον
Κάρολο. Ο θρόνος του Βυζαντίου
θεωρήθηκε κενός και το 800 ο
Κάρολος στέφθηκε από τον Πάπα
αυτοκράτορας στη Ρώμη,
διεκδικώντας για λογαριασμό του
την ηγεσία της "οικουμένης" ως
συνεχιστής της ρωμαϊκής
παράδοσης. Οι Βυζαντινοί, ωστόσο,
που θεωρούσαν τους εαυτούς τους
κληρονόμους της ρωμαϊκής
αυτοκρατορικής ιδέας έκριναν τη
στέψη του Κάρολου παράνομη και
αρνήθηκαν να του αναγνωρίσουν
τον αυτοκρατορικό τίτλο μέχρι το
812, όταν πολιτικοί λόγοι το
επέβαλαν. Αλλά και τότε ακόμη δεν
τον ονόμασαν αυτοκράτορα
Ρωμαίων, παρά μόνο αυτοκράτορα.

30. Ο εκχριστιανισμός των Σλάβων και η δημιουργία του σλαβικού αλφαβήτου, με το οποίο μπόρεσαν να
εκφραστούν θρησκευτικά και φιλολογικά, ήταν ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα του βυζαντινού
πολιτισμού. Το έργο ξεκίνησε στα χρόνια του Μιχαήλ Γ‘ και του «πρωθυπουργού» του Βάρδα και επί
πατριαρχίας του Φωτίου αλλά συνεχίστηκε και στον επόμενο αιώνα. Πρώτοι δέχτηκαν το
Χριστιανισμό οι Σλάβοι της Μοραβίας. Από τα μέσα του 9ου αιώνα ο ηγεμόνας τους Ρατισλάβος
έστειλε πρεσβεία στο Βυζάντιο και ζήτησε την αποστολή βυζαντινών επισκόπων και δασκάλων για να
διδάξουν τη χριστιανική θρησκεία στη γλώσσα του λαού του. Aλλά και πολιτικοί λόγοι έστρεψαν το
Ρατισλάβο στο Βυζάντιο. Καθώς απομάκρυνε τη γερμανική επικυριαρχία, ήρθε σε γειτνίαση με τους
Βουλγάρους, που είχαν συμμαχήσει με τους Φράγκους το 863. Η συμμαχία αυτή αποτελούσε
απειλητικό κλοιό για τους Μοραβούς που στράφηκαν έτσι για αντιπερισπασμό στο Βυζάντιο.
Ο αυτοκράτωρ Μιχαήλ Γ’ μπροστά στην εκκλησία του Αγ. Μάμαντα.

31. Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ' και ο
πατριάρχης Φώτιος διέκριναν τα
οφέλη που θα προσπόριζε στο
Βυζάντιο η επέκταση της
θρησκευτικής και πολιτικής επιρροής
του και ανέθεσαν τη σημαντική
αποστολή στους δύο θεσσαλονικείς
αδελφούς Κωνσταντίνο- Κύριλλο και
Μεθόδιο, που είχαν αναλάβει και
στο παρελθόν ανάλογες
δραστηριότητες. Αυτοί ξεκίνησαν το
864 για τη Μοραβία εφοδιασμένοι
με σλαβικές μεταφράσεις
λειτουργικών κειμένων σε ένα νέο
αλφάβητο, το λεγόμενο γλαγολιτικό.
Η πρώτη φάση της αποστολής τους
(864-867) στέφθηκε από πλήρη
επιτυχία.
Ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος εκχριστιανίζουν τους
Σλάβους τον 9ο αι.

32. Τον εκχριστιανισμό των Μοραβών ακολούθησε εκείνος των Βουλγάρων, τον οποίο επέβαλαν
όμως τα βυζαντινά όπλα. Το 864, ο ηγεμόνας τους Βόρις βαπτίστηκε και πήρε το όνομα Μιχαήλ.
Ακριβώς όμως επειδή η στροφή τους προς το Χριστιανισμό έγινε κάτω από στρατιωτική πίεση, το
866 ο ηγεμόνας τους δε δίστασε να αλλάξει πολιτική και ζήτησε την αποστολή κληρικών από τη
Ρώμη και το φραγκικό βασίλειο. Ο Πάπας, που ενδιαφερόταν για τις εξελίξεις στα Βαλκάνια και
καραδοκούσε να επαναφέρει τη δικαιοδοσία της Ρώμης στην περιοχή, απ' όπου την είχαν
απομακρύνει οι εικονομάχοι αυτοκράτορες, έσπευσε να στείλει κληρικούς προκαλώντας την οργή
του πατριάρχη Φωτίου που καταδίκασε σε σύνοδο το 867 τις αντικανονικές ενέργειες του
λατινικού κλήρου και κυρίως το δόγμα του filioque.
Η βάπτιση του βούλγαρου ηγεμόνα Βόρι-Μιχαήλ.

33. Σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής εποχής, πηγή της
εξουσίας και αρχηγός του κράτους ήταν ο αυτοκράτορας.
Κάτω από αυτόν και τον εκπρόσωπό του -το ενδιάμεσο
δηλαδή πρόσωπο ανάμεσα στον αυτοκράτορα και τις
υπηρεσίες του κράτους- υπήρχε μια περίπλοκη κρατική
μηχανή. Κύριο χαρακτηριστικό της κρατικής οργάνωσης
της περιόδου (610-867) ήταν η στρατιωτικοποίηση της
διοίκησης. Αυτή είχε ήδη ξεκινήσει από τον 6ο αιώνα και
συστηματοποιήθηκε στα χρόνια του Ιουστινιανού. Σκοπός
της ήταν η ενίσχυση των εξασθενημένων από τις εχθρικές
επιδρομές, παραδουνάβιων κυρίως, περιοχών. Εξελίχθηκε
στους χρόνους των διαδόχων του Ιουστινιανού Α΄ με τη
δημιουργία των εξαρχάτων της Ιταλίας (584) και της
Αφρικής (591), ενώ αποκρυσταλλώθηκε τον 8ο αιώνα με το
θεσμό των θεμάτων.
.
ΔΙΟΙΚΗΣΗ - ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ
Στην κορυφή της πυραμίδας των
αξιωμάτων του βυζαντινού κράτους
βρίσκεται ο αυτοκράτορας.
Στην εικόνα, ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ'
(842-867). Λεπτομέρεια μικρογραφίας
από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη,
τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.
Η περίοδος από τις αρχές του 7ου έως και τα μέσα του 9ου αιώνα
αποτελεί εποχή μετασχηματισμών. Aλλαγές γίνονται και στην
εσωτερική οργάνωση του κράτους και η επαρχιακή διοίκηση
χωρίζεται σε θέματα. Στην εικόνα, μολυβδόβουλλο (μολύβδινη
σφραγίδα) στρατηγού θέματος. 9ος αιώνας.

34. Θέματα ονομάζονταν αρχικά οι κατάλογοι της κεντρικής
βυζαντινής υπηρεσίας, όπου καταγράφονταν οι στρατιώτες
μιας μονάδας. Στη συνέχεια, ο όρος δήλωνε την ίδια τη
στρατιωτική μονάδα και την περιοχή όπου έδρευε και, τέλος,
μια γεωγραφική και διοικητική ενότητα. Στη θεματική
οργάνωση, ο στρατηγός κάθε θέματος συγκέντρωνε στα χέρια
του τη στρατιωτική και πολιτική διοίκηση της περιοχής της
δικαιοδοσίας του. Ωστόσο, οι διευρυμένες εξουσίες που είχε
αναλάβει ο στρατηγός δε συνεπάγονταν ότι ασκούσε
ανεξέλεγκτος την εξουσία λογοδοτώντας μόνο στον
αυτοκράτορα. Οι άμεσοι υφιστάμενοί του, ο πρωτονοτάριος
του θέματος, ο πολιτικός δηλαδή διοικητής του θέματος, ο
πραίτωρ του θέματος, που ήταν ο θεματικός δικαστής και ο
χαρτουλάριος του θέματος, που ήταν ο στρατολόγος του
θέματος, μπορούσαν επίσης να απευθύνονται στον
αυτοκράτορα για υποθέσεις του θέματος
Η κρατική μηχανή αποτελούνταν από ένα μεγάλο
αριθμό αξιωματούχων και υπαλλήλων.
Στην εικόνα, μολυβδόβουλλο (μολύβδινη σφραγίδα)
χαρτουλάριου (αξιωματούχου θέματος) υπεύθυνου για
τη στρατολόγηση. c.a. 550-650.

35. Τα θέματα της υπό μελέτη περιόδου (610-867), με διακυμάνσεις κατά καιρούς στην εδαφική τους
έκταση, ήταν τα εξής: θέμα Ανατολικών, Αρμενιακών, Οψικίου, Οπτιμάτων, Βουκελλαρίων,
Κιβυρραιωτών, Αιγαίου Πελάγους, Θράκης, Μακεδονίας, Στρυμόνος, Ελλάδος, Κεφαλληνίας,
Πελοποννήσου, Θεσσαλονίκης, Δυρραχίου, Σικελίας, Κλιμάτων-Χερσώνος και Κρήτης. Τα θέματα
υποδιαιρούνταν σε μικρότερες περιφέρειες, τις τούρμες, και αυτές σε άλλες μικρότερες τα βάνδα. Με την
οργάνωση των θεμάτων καταργήθηκε σταδιακά ο χωρισμός σε επαρχότητες και διοικήσεις, που υπήρχε
την προηγούμενη περίοδο, ενώ, καθώς παρείχαν στο κράτος ισχυρό στρατό στην περίοδο της μεγάλης
τους ακμής, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των πολιτικών εξελίξεων.

36. Εκτός από την επαρχιακή διοίκηση, μεταβολές παρατηρούνται την περίοδο αυτή και στην κεντρική
διοίκηση της αυτοκρατορίας. Στον 7ο αιώνα τοποθετείται η διάσπαση της κεντρικής υπηρεσίας του
μαγίστρου των θείων οφφικίων. Στη θέση της εμφανίστηκαν τα λογοθέσια, κεντρικές υπηρεσίες που
εξαρτώνταν άμεσα από τον αυτοκράτορα. Αλλαγές σημειώθηκαν επίσης στη διάρθρωση των
οικονομικών υπηρεσιών, καθώς δημιουργήθηκαν πολλά τμήματα, που ανέλαβαν τις αρμοδιότητες
των ολιγάριθμων παλιότερων οικονομικών οργάνων.
Το μολυβδόβουλο λογοθέτη του γενικού.
Η κεντρική και η επαρχιακή διοίκηση του βυζαντινού
κράτους οργανώνονταν μέσα από ένα πλέγμα
αξιωμάτων.
Στην εικόνα, μολυβδόβουλλο (μολύβδινη σφραγίδα)
ανώτερου αξιωματούχου, πρωτοσπαθαρίου και
στρατηγού Νικοπόλεως. 9ος αιώνας.

37. Τη διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανέλαβε ο έπαρχος της πόλεως, καθώς παρήκμασε η
παλιά διοικητική οργάνωση υπό τον έπαρχο των πραιτωρίων, αξιωματούχο που μέχρι τις
αρχές του 8ου αιώνα εξαφανίζεται. Ο "πατήρ της πόλεως", όπως αποκαλούνταν επίσημα ο
έπαρχος της πόλεως, φρόντιζε για την αστυνόμευση και τήρηση της τάξης στην πρωτεύουσα.
Επίσης, ήταν υπεύθυνος για την εποπτεία των συντεχνιών και την κίνηση του εμπορίου, ενώ
είχε και δικαστικές αρμοδιότητες.
Υπεύθυνος για την αστυνόμευση και την
τήρηση της τάξης στην πρωτεύουσα
ήταν ο έπαρχος της πόλεως.
Στην εικόνα ο λαός της
Κωνσταντινούπολης διαμαρτύρεται στον
έπαρχο. Μικρογραφία χειρογράφου, 12ος
αιώνας.
(Άγιο Όρος, Μονή Παντελεήμονος, κώδ.
6 - Γρηγορίου του Θεολόγου 16 Λόγοι),
φ. 140β.)

38. Μεταβολές παρατηρήθηκαν και
στην υπηρεσία των ανακτόρων,
όπως και στον τομέα της
δικαιοσύνης. Κέντρο της απονομής
του δικαίου ήταν ο αυτοκράτορας.
Το δικαστήριό του, το
αυτοκρατορικό ή βασιλικό κριτήριο
ή βήμα, προεδρευόταν από τον ίδιο
και, όταν απουσίαζε, από τον
έπαρχο ή το δρουγγάριο της βίγλας.
Οι κρατικοί αξιωματούχοι που αποτελούσαν την
κεντρική και την επαρχιακή διοίκηση δεν ήταν
όλοι μεταξύ τους ίσοι. Οι κατώτεροι υπάλληλοι
της κρατικής μηχανής άνηκαν στη μεσαία τάξη.
Στην εικόνα, παράσταση γραφέα από μικρογραφία
χειρογράφου, 12ος αιώνας.
'Aγιο Όρος, Μονή Παντελεήμονος, κώδ. 6
(Γρηγορίου του Θεολόγου οι 16 Λόγοι), φ. 77β.

39. Η νευραλγική θέση τηςΗ νευραλγική θέση της
βυζαντινήςβυζαντινής
αυτοκρατορίας, πουαυτοκρατορίας, που
απλωνόταν σε τρειςαπλωνόταν σε τρεις
ηπείρους, απαιτούσε άρτιαηπείρους, απαιτούσε άρτια
στρατιωτική οργάνωση.στρατιωτική οργάνωση.
Αλλαγές παρατηρούμε καιΑλλαγές παρατηρούμε και
σε αυτό τον τομέα τουσε αυτό τον τομέα του
κράτους καθώς περνάμεκράτους καθώς περνάμε
στη Μεσοβυζαντινήστη Μεσοβυζαντινή
περίοδο. Ηπερίοδο. Η
πρωτοβυζαντινήπρωτοβυζαντινή
στρατιωτική οργάνωσηστρατιωτική οργάνωση
εξαφανίζεται τον 7ο αιώνα.εξαφανίζεται τον 7ο αιώνα.
Στην περίοδο πουΣτην περίοδο που
ακολουθείακολουθεί
διαμορφώνονται δύοδιαμορφώνονται δύο
βασικές κατηγορίεςβασικές κατηγορίες
στρατιωτικών σωμάτων,στρατιωτικών σωμάτων,
τατα θέματαθέματα και τακαι τα τάγματατάγματα..
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ

40. Η θεματική οργάνωση του κράτους παρείχε αξιόμαχους ντόπιους στρατιώτες, που αποτέλεσαν τη
ραχοκοκαλιά της βυζαντινής άμυνας και επίθεσης. Εκτός από τα θεματικά στρατεύματα, τις
αυτοκρατορικές ένοπλες δυνάμεις συμπλήρωναν τα τάγματα της αυτοκρατορικής φρουράς.
Στρατιώτες των
ταγμάτων της
δυναστείας του
Αμορίου, όπως
απεικονίζονται
σε
μεταγενέστερο
χειρόγραφο του
Σκυλίτζη.

41. Αυτά διαμορφώθηκαν ήδη τον 8ο αιώνα
και αποτελούνταν από μισθοφόρους,
υπηκόους ή ξένους. Στον 9ο αιώνα τα
τάγματα διαιρούνταν:
α) στις Σχολές, σώματα από έφιππους και
πεζούς με επικεφαλής το δομέστικο των
σχολών,
β) στους Εξκουβήτορες, που
χρησιμοποιούνταν συχνά σε εμπιστευτικές
αποστολές με επικεφαλής ένα δομέστικο,
γ) στον Αριθμό ή Βίγλα, που είχε ως κύρια
αποστολή τη φρούρηση του παλατιού και,
σε περιπτώσεις εκστρατείας, της
αυτοκρατορικής σκηνής με επικεφαλής ένα
δρουγγάριο και
δ) στο τάγμα των Ικανάτων, που ήταν το
νεότερο σώμα και συγκροτήθηκε από το
Νικηφόρο Α'.
Τα τάγματα αυτά, σε αντίθεση με την
παλιότερη ανακτορική φρουρά, ήταν
μάχιμα. Την κυρίως αυτοκρατορική
φρουρά αποτελούσε η Εταιρία, σώμα
ξένων μισθοφόρων που διοικούσε ο
εταιριάρχης.

42. Τον ισχυρό στρατό πλαισίωνε αυτή την περίοδο ένας εξίσου ισχυρός στόλος. Η αραβική επέκταση και
κυρίως η ναυτική πολιτική του χαλίφη Μωαβία ανάγκασε τους βυζαντινούς, στα τέλη του 7ου αιώνα, να
δημιουργήσουν αξιόμαχο στόλο. Αυτός χωρίστηκε από το Λέοντα Γ' σε μητροπολιτικό στόλο, που ήταν
μικρής σημασίας ναυτική δύναμη, και σε θεματικό, που αποτελούσε και την κύρια δύναμη κρούσεως στη
θάλασσα. Συγκριτικό πλεονέκτημα του στόλου της Ρωμανίας ήταν το τρομερό για τους εχθρούς «υγρόν
πυρ», ένα σύνθετο είδος φλογοβόλου που αποτελούσε κρατικό μυστικό για αιώνες και μπορούσε να
χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά εναντίον πλοίου ή προσωπικού.

43. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Οι εκκλησιαστικές έριδες κυριάρχησαν στην περίοδο αυτή και απασχόλησαν σε μεγάλο βαθμό
την εσωτερική πολιτική των αυτοκρατόρων. Με τους νικηφόρους πολέμους εναντίον των Περσών
και την ανάκτηση των ανατολικών επαρχιών που ήταν προσκείμενες στο Μονοφυσιτισμό, ο
Ηράκλειος Α΄ ήρθε αντιμέτωπος με το πρόβλημα της συμβίωσης μονοφυσιτών και ορθοδόξων.
Για το λόγο αυτό στήριξε τη μονοενεργητική-μονοθελητική διδασκαλία του πατριάρχη Σεργίου,
καθώς πίστεψε ότι θα ήταν αποδεκτή και από τις δύο ομάδες.
Χρυσό νόμισμα του Ηρακλείου.

44. Τόσο ο Μονοενεργητισμός όσο και
ο Μονοθελητισμός, που εισήχθη με
την "Έκθεση" του Ηρακλείου το
638, συνάντησαν σύσσωμη την
αντίδραση και των μονοφυσιτών
και των ορθοδόξων, μεγάλωσαν τις
αντιθέσεις μεταξύ τους και
διευκόλυναν τελικά την αραβική
επέκταση στις περιοχές αυτές,
καθώς οι σύροι και παλαιστίνιοι
μονοφυσίτες θεώρησαν μικρότερο
κακό την αραβική κατάκτηση από
την υποταγή στο δόγμα της
Χαλκηδόνας.

45. Τις θρησκευτικές έριδες προσπάθησε να κατευνάσει ο διάδοχος του Ηρακλείου, Κώνστας Β'. Με
τον "Τύπο" που εξέδωσε το 648 διέταξε την απομάκρυνση της "Έκθεσης" του Ηρακλείου από το
νάρθηκα της Αγίας Σοφίας και απαγόρευσε κάθε συζήτηση για τις ενέργειες ή τις θελήσεις του
Χριστού. Οι προσπάθειες όμως τόσο του Ηρακλείου όσο και του Κώνσταντα Β' να ρυθμίσουν τις
διαφορές ορθοδόξων και μονοφυσιτών-μονοθελητών απέτυχαν λόγω της αδιάλλακτης στάσης και
των δύο μερίδων.
Ο αυτοκράτωρ και η αυλή του επιδίδονται σε θεολογικές συζητήσεις.

46. Όταν λοιπόν οι 'Aραβες κατέκτησαν οριστικά τις νοτιοανατολικές περιοχές του κράτους, που ήταν
κατεξοχήν μονοφυσιτικές, ο διάδοχος του θρόνου Κωνσταντίνος Δ' θεώρησε ότι δεν υπήρχε πλέον
λόγος να συνεχίζονται αυτού του είδους οι έριδες. Συγκάλεσε τη Στ' Οικουμενική Σύνοδο
(Κωνσταντινούπολη 680/1), που τάχθηκε υπέρ της Ορθοδοξίας και αποκατέστησε τη θρησκευτική
ενότητα του κράτους. Τελευταία απόπειρα αποκατάστασης του Μονοθελητισμού έγινε το 712 από
το Βαρδάνη-Φιλιππικό. Ο τελευταίος όμως εκθρονίστηκε το 713 από τον Αρτέμιο-Αναστάσιο Β',
που κατάργησε την πολιτική αυτή.
Οι εκκλησιαστικές σύνοδοι, ανάμεσα στ' άλλα,
καθόριζαν και κανόνες συμπεριφοράς των κληρικών.
Στην εικόνα, κληρικοί. Λεπτομέρεια από μικρογραφία
χειρογράφου, τέλη 11ου-αρχές 12ου αιώνα.
'Aγιο Όρος, Μονή Παντελεήμονος κωδ. 6 (Γρηγορίου
του Θεολόγου Λόγοι), φ. 240β.

47. Δεν είχαν ακόμη κατασιγάσει οι αντιθέσεις που είχε προκαλέσει στη βυζαντινή κοινωνία η έριδα του
Μονοθελητισμού, όταν νέες ταραχές συγκλόνισαν το κράτος με το ξέσπασμα της Εικονομαχίας. Πολλά
έχουν ειπωθεί για το χαρακτήρα του κινήματος και τους λόγους που το προκάλεσαν. Σύμφωνα με
κάποιους, επρόκειτο για αντιμοναχικό κίνημα που αποσκοπούσε στη μείωση του αριθμού των
μοναχών και της μοναστηριακής περιουσίας, άρα εντασσόταν στα πλαίσια των κοινωνικοπολιτικών
μέτρων των Ισαύρων. Για άλλους, ήταν κίνημα θρησκευτικού χαρακτήρα που εξέφραζε τις διαφορετικές
θεολογικές αντιλήψεις των ανατολικών και δυτικών πληθυσμών της αυτοκρατορίας.
Χρονογράφος και
εκκλησιαστικός
συγγραφέας του 8ου
αιώνα υπήρξε ο
πατριάρχης Νικηφόρος
Α'. Στην εικόνα, ο
πατριάρχης Νικηφόρος.
Λεπτομέρεια από
μικρογραφία από το
Ψαλτήρι Khludov, 9os
αιώνας.
Στην εξέλιξη της ζωγραφικής της περιόδου 610-843, καθοριστικό ρόλο έπαιξε η
εικονομαχική διένεξη (726-843), κατά τη διάρκεια της οποίας καταστρέφεται μεγάλο τμήμα
απεικονίσεων ιερών προσώπων και σκηνών. Στην εικόνα, καταστροφή της εικόνας του
Χριστού από εικονομάχους. Λεπτομέρεια από το Ψαλτήρι Khludov, 857-865.

48. Οι απόψεις αυτές ωστόσο έχουν τρωτά σημεία και ο προσδιορισμός των αιτίων της Εικονομαχίας
παραμένει υπό συζήτηση. Γεγονός είναι πάντως ότι η εικονομαχική πολιτική του Λέοντα Γ' έθιξε
ευαίσθητες χορδές της βυζαντινής κοινωνίας και η εμμονή του σε αυτή διατήρησε τη διαμάχη σε
όλη την περίοδο που μελετάμε, καθιστώντας την έτσι χαρακτηριστικό στοιχείο της. Η
Εικονομαχία διακρίνεται σε δύο φάσεις. Η πρώτη εκτείνεται από το 726 ως το 787 και η δεύτερη
από το 815 ως το 843.
Ο μεγάλος υπέρμαχος των
εικόνων τον 8ο αι., μοναχός
Θεόδωρος Στουδίτης.
Λεπτομέρεια ψηφιδωτής
παράστασης από το καθολικό
της μονής Οσίου Λουκά στη
Βοιωτία. α' μισό 11ου αιώνα
Στην εικόνα, ο πατριάρχης Νικηφόρος Α' (806-815), υπέρμαχος των εικόνων, κρατά μετάλλιο με την
εικόνα του Χριστού. Πάνω διακρίνεται μάλλον ο εικονοκλάστης πατριάρχης Ιωάννης Ζ΄ Γραμματικός
(837-843), ενώ κάτω δεξιά απεικονίζεται η Σύνοδος του 815 που καταδίκασε τη λατρεία των εικόνων.
Μικρογραφία από ψαλτήρι (9ος αιώνας. 'Aγιον Όρος, Μονή Παντοκράτορος, κώδ. 61, φ. 16α).

49. Η πρώτη φάση της Εικονομαχίας ξεκίνησε στην περίοδο 726-730, όταν ο Λέων Γ' Ίσαυρος
απαγόρευσε με διατάγματα την προσκύνηση των εικόνων. Στην πολιτική αυτή του Λέοντα
αντέδρασε η πλειονότητα του βυζαντινού κλήρου και του λαού, ενώ την αντίθεσή της εκδήλωσε
και η Εκκλησία της Ρώμης. Ο Πάπας προσπάθησε να εκμεταλλευθεί την περίσταση για να
αποδεσμευτεί και από τις φορολογικές υποχρεώσεις προς το ανατολικό κράτος. Για να τον
τιμωρήσει, ο Λέων αφαίρεσε από τη δικαιοδοσία του Πάπα την Εκκλησία του Ιλλυρικού (Κάτω
Ιταλία - Σικελία και Ελλάδα) και την υπήγαγε στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου
Κωνσταντινουπόλεως.
Ένας από τους κυριότερους υπερασπιστές της λατρείας των εικόνων
ήταν ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, που γεννήθηκε στη Δαμασκό της
Συρίας στα μέσα του 7ου αιώνα. Στην εικόνα, ο Ιωάννης
Δαμασκηνός. Μικρογραφία χειρογράφου (12ος αιώνας. 'Aγιο Όρος,
Μονή Ιβήρων, κώδ. 463 (Bαρλαάμ και Iωάσαφ), φ. 1β).
Η δημιουργία εικόνων την
περίοδο της Εικονομαχίας
(726-843) συνεχίστηκε σε
περιοχές εκτός του βυζαντινού
κράτους.
Η σκηνή της Σταύρωσης.
Εικόνα από το μοναστήρι της
Αγίας Αικατερίνης στο Σινά.
(8ος αιώνας, Σινά, Μονή Αγίας
Αικατερίνης.)

50. Ο φανατισμός και τα πάθη κυριάρχησαν στη φάση αυτή της Εικονομαχίας. Ο διάδοχος του
Λέοντα, Κωνσταντίνος Ε', εξαπέλυσε διωγμούς κατά των μοναχών. Επιπλέον, με σύνοδο το 754
στο ανάκτορο της Ιέρειας, καταδίκασε τις εικόνες και τη λατρεία τους. Στα χρόνια του οι
συζητήσεις για τις εικόνες απέκτησαν χριστολογικό περιεχόμενο, καθώς η απεικόνιση του
Χριστού συνδέθηκε με το δόγμα της Θείας Ενσαρκώσεως. Στις θεολογικές συζητήσεις ενεπλάκη
πολλές φορές και ο ίδιος ο αυτοκράτορας. Τις εικονομαχικές πεποιθήσεις συμμεριζόταν και ο γιος
και διάδοχός του Λέων Δ' Χάζαρος. Ο πρόωρος θάνατός του, όμως, δεν του επέτρεψε να
εκδηλώσει τις εικονομαχικές του τάσεις. Η σύζυγός του Ειρήνη, που ανέλαβε την εξουσία το 780
ως επίτροπος του γιου της Κωνσταντίνου Στ', στράφηκε υπέρ των εικονολατρών και με την Ζ'
Οικουμενική Σύνοδο που συγκάλεσε στη Νίκαια το 787 αναστήλωσε τις εικόνες κλείνοντας έτσι
την πρώτη φάση της Εικονομαχίας.
Χρυσός σόλιδος του Κωνσταντίνου Στ’ και της μητέρας του Ειρήνης η οποία συγκάλεσε
την Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο.

51. Μετά τη λήξη της εικονομαχικής έριδας το 787, από την Ειρήνη, το ζήτημα της λατρείας των
εικόνων ανακίνησε ο Λέων Ε' ο Αρμένιος. Οι εικονομαχικές πεποιθήσεις του ενισχύθηκαν από τη
διάχυτη στους εικονομαχικούς κύκλους αντίληψη ότι η εικονομαχία συνδεόταν με περιόδους
ακμής και στρατιωτικών επιτυχιών, ενώ η επικράτηση των εικονολατρών συνέπιπτε με περιόδους
στρατιωτικών αποτυχιών. Το 815 συγκάλεσε σύνοδο στο παλάτι των Βλαχερνών, με την οποία
έγιναν πάλι αποδεκτές οι αποφάσεις της Συνόδου της Ιέρειας (754) και καταδικάστηκαν, με ήπιο
όμως αυτή τη φορά τρόπο, οι εικονολατρικές αντιλήψεις.
Σύμφωνα με την παράδοση, η
Κασσία ή Κασσιανή, σημαντική
υμνογράφος, υπήρξε υποψήφια
σύζυγος του αυτοκράτορα
Θεόφιλου (829-842), ο οποίος
επιδιδόταν συχνά σε θεολογικές
συζητήσεις.
Στην εικόνα, ο αυτοκράτορας
Θεόφιλος. Λεπτομέρεια από το
Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη,
τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

52. Μετριοπαθής στην εκκλησιαστική του πολιτική στάθηκε
ο διάδοχος του Λέοντα Ε', Μιχαήλ Β', ενώ το
εικονομαχικό κίνημα προσπάθησε να αναζωπυρώσει ο
γιος του τελευταίου Θεόφιλος. Τις απόψεις του Θεόφιλου
όμως δε συμμεριζόταν η σύζυγός του Θεοδώρα. Ως
επίτροπος του γιου της Μιχαήλ Γ', έλυσε οριστικά το
ζήτημα των εικόνων μετά το θάνατο του αυτοκράτορα
(842). Με νέα σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, το 843,
επικύρωσε τα πρακτικά της Ζ' Οικουμενικής συνόδου
(787) και διακήρυξε την αναστήλωση των εικόνων.
Έκτοτε την πρώτη Κυριακή της Τεσσαρακοστής
(Σαρακοστής), που πήρε την ονομασία "Κυριακή της
Ορθοδοξίας", η Εκκλησία γιορτάζει την αποκατάσταση
των εικόνων και της τάξης στους κόλπους της
Στα πλαίσια της εικονομαχικής κρίσης ο
Πατριάρχης Νικηφόρος, στέλνει
επιστολή στον αυτοκράτορα Μιχαήλ Β'
(820-829) υπέρ της αναστήλωσης των
εικόνων.
Λεπτομέρεια από το Χρονικό του
Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές
13ου αιώνα.
Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος επισκέπτεται την
Παναγία των Βλαχερνών.

53. Οι αλλαγές στην εσωτερική ζωή της
αυτοκρατορίας, κατά τους χρόνους που
ακολούθησαν την έκδοση του μεγάλου
νομοθετικού έργου του Ιουστινιανού Α', "Corpus
Juris Civilis", επέβαλαν αναθεώρηση της
νομοθεσίας, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στις
απαιτήσεις της εποχής. Στα πλαίσια των
μεταρρυθμίσεων που εισήγαγε ο πρώτος Ίσαυρος
αυτοκράτορας, Λέων Γ', ανέλαβε και την
τροποποίηση των νόμων που ίσχυαν μέχρι τότε. Το
726 εξέδωσε την "Εκλογή", στο όνομα του ίδιου
και του γιου του Κωνσταντίνου.
Η "Εκλογή", που αναφέρεται στο αστικό και
ποινικό δίκαιο αποτέλεσε, όπως δηλώνεται
χαρακτηριστικά στον τίτλο της, "επιδιόρθωσιν (της
ιουστινιάνειας νομοθεσίας) εις το
φιλανθρωπότερον". Η επιτροπή σύνταξης του
έργου δεν είναι επίσημα γνωστή, βασική αποστολή
της πάντως ήταν αφενός να τροποποιήσει διατάξεις
που δε συμβάδιζαν με την εποχή και αφετέρου να
δώσει στους δικαστές ένα συνοπτικό νομικό
εγχειρίδιο ικανό να τους βοηθήσει στη σωστή
απονομή του δικαίου.
ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ
Ο Ιουστινιανός παρουσιάζει τον Πανδέκτη στον
Τριβωνιανό. Αναγεννησιακός πίνακας.

54. Με τις διατάξεις της "Εκλογής", που είναι επηρεασμένες από το χριστιανικό πνεύμα, αλλά και το
εθιμικό δίκαιο, προστατεύθηκε και ενισχύθηκε ο θεσμός του γάμου, αυξήθηκαν τα δικαιώματα
της συζύγου και των νομίμων τέκνων και εισήχθη η ισότητα όλων των πολιτών απέναντι στο
νόμο. Οι ποινές του ακρωτηριασμού και της τύφλωσης, που δε συμβάδιζαν ασφαλώς με το
χριστιανικό χαρακτήρα του έργου και εισήχθησαν, μάλλον, κατά ανατολικά πρότυπα,
αντανακλούν σε μεγάλο βαθμό τις αντιλήψεις των Βυζαντινών κατά την περίοδο αυτή των
αλλαγών. Με την "Εκλογή" ο Λέων απευθύνθηκε και στους δικαστές, τους οποίους καλούσε
"ούτε τους φτωχούς να περιφρονούν ούτε εκείνους που αδικούν να αφήνουν ανεξέλεγκτους", ενώ
για να αποτρέψει τη δωροδοκία κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους όρισε ότι θα
μισθοδοτούνταν όλοι τακτικά από το αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο. Η "Εκλογή" αποτέλεσε το
βασικό εγχειρίδιο απονομής δικαίου μέχρι την εποχή των μακεδόνων αυτοκρατόρων, που
ανέλαβαν επίσης νομοθετική δραστηριότητα, ενώ άσκησε επίδραση αργότερα στο εκκλησιαστικό
δίκαιο της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
O Λέων Γ' Ίσαυρος (717-741) στο έργο του "Εκλογή" αναθεωρεί
την υπάρχουσα νομοθεσία. Με βάση τις νέες διατάξεις, μεταξύ
άλλων, ενισχύεται ο θεσμός του γάμου.
Στην εικόνα, παράσταση οικογένειας. Λεπτομέρεια από χειρόγραφο
του 11ου αιώνα.
('Aγιο Όρος, Μονή Εσφιγμένου, κώδ.14 (Μηνολόγιο), φ. 411β.)

55. Αν εξαιρέσουμε κάποιες πόλεις, με κυρίαρχη την Κωνσταντινούπολη, όπου αναπτύχθηκαν και
άλλου είδους οικονομικές δραστηριότητες αστικού χαρακτήρα, η βυζαντινή κοινωνία παρέμεινε
στη βάση της αγροτική. Σημαντική πηγή για το δίκαιο, που αντανακλά με ιδιαίτερα
χαρακτηριστικό τρόπο την εσωτερική ζωή των βυζαντινών χωριών κατά τη Μέση Βυζαντινή
περίοδο (7ος-τέλη 12ου αιώνα), αποτελεί ο "Γεωργικός Νόμος". Λόγω της σπουδαιότητάς του ο
"Γεωργικός Νόμος" προκάλεσε από νωρίς το ενδιαφέρον των ερευνητών και αποτελεί ένα από τα
πιο πολυσυζητημένα κείμενα που σχετίζονται με την εσωτερική ιστορία του Βυζαντίου.

56. Πρόκειται για ιδιωτική συλλογή, που ανανεωνόταν συνεχώς, και αναφέρεται σε
συγκεκριμένες περιπτώσεις σχετικές με την αγροτική ιδιοκτησία στα πλαίσια της βυζαντινής
αγροτικής "κοινότητας". Όπως φαίνεται από τις διατάξεις του "Νόμου", οι γεωργοί ήταν
οργανωμένοι σε "κοινότητες" και συλλογικά υπεύθυνοι για την καταβολή του ομαδικού
φόρου που είχε οριστεί για την "κοινότητα", ενώ υποχρεούνταν να καταβάλουν και τα ποσά
που αντιστοιχούσαν σε μέλη που χρωστούσαν. Όσο για το χρόνο συγγραφής του, καθώς στο
ίδιο το κείμενο δεν αναφέρεται συγκεκριμένη χρονολογία, κυμαίνεται μεταξύ του δεύτερου
μισού του 6ου αιώνα και των μέσων του 14ου. Από νωρίς αναγνωρίστηκε ως σπουδαίο
νομικό εγχειρίδιο και άσκησε μεγάλη επίδραση στο δίκαιο των σλαβικών κυρίως χωρών και
ιδιαίτερα στη Σερβία, τη Βουλγαρία, τη Ρωσία και τη Ρουμανία.
Βυζαντινοί αγρότες.

57. Προβλήματα χρονολόγησης, παρόμοια με του "Γεωργικού Νόμου", παρουσιάζει ένας κώδικας
ίδιου χαρακτήρα, ο "Νόμος Ροδίων Ναυτικός". Πιθανότατα γράφτηκε μεταξύ του 600 και 800.
Πρόκειται για συλλογή ρυθμίσεων ναυτικού δικαίου και χωρίζεται σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος
αναφέρεται στην επικύρωση του "Νόμου Ναυτικού" από τους ρωμαίους αυτοκράτορες. Στο
δεύτερο καθορίζεται η συμμετοχή του πληρώματος στα ναυτιλιακά κέρδη και οι κανονισμοί που
ίσχυαν στο πλοίο, ενώ το τρίτο και μεγαλύτερο αναφέρεται στο ναυτικό δίκαιο, όπως στον
καταμερισμό ευθύνης για κλοπές ή φθορά του φορτίου ή του πλοίου. Ο "Νόμος Ναυτικός"
περιλήφθηκε και στα "Βασιλικά" του Λέοντα Στ' του Σοφού ως συμπλήρωμα του βιβλίου 53.
Αριστερά: "Νόμος Ροδίων Ναυτικός" αποτελεί έναν
κώδικα ναυτικού δικαίου.
Στην εικόνα, ναυτική σκηνή. Λεπτομέρεια μικρογραφίας
χειρογράφου, τέλος 11ου-αρχές 12ου αιώνα.
('Aγιο Όρος, Μονή Παντελεήμονος, κώδ. 6).
Πάνω: Χρυσός σόλιδος του Ιουστινιανού Β’.

58. Κατά το πρότυπο των λαϊκών νομικών συλλογών, οι
κανόνες των εκκλησιαστικών συνόδων αναφέρονταν σε
εκκλησιαστικά θέματα και ρύθμιζαν τη συμπεριφορά
των κληρικών, αλλά και των λαϊκών σε ζητήματα πίστης.
Γνωστή για τους κανόνες της είναι η "Εν Τρούλλω" ή
Πενθέκτη Σύνοδος, που συγκλήθηκε στα χρόνια του
Ιουστινιανού Β' (691-692) και ασχολήθηκε αποκλειστικά
με πειθαρχικά ζητήματα. Στόχος της συνόδου ήταν να
καλύψει τα κενά που είχαν αφήσει στον τομέα του
κανονικού δικαίου οι προηγούμενες, Ε' (553) και Στ'
(680/1) Οικουμενικές Σύνοδοι.
Η είσοδος του
αυτοκράτορα
Ιουστινιανού Β΄
(685-695/705-711)
στη Θεσσαλονίκη
μετά τη νίκη του
εναντίον των
Σλάβων.
Τοιχογραφία στο
νότιο τοίχο του ναού
του Αγίου
Δημητρίου στη
Θεσσαλονίκη. 7ος αι.Ελεφαντοστέινο πλακίδιο που απεικονίζει
τον αρχάγγελο Μιχαήλ (9ος αι.).

59. Αυτή η συλλογή κανόνων διαιρούνταν σε
τέσσερα μέρη:
α) στους κανόνες που επικύρωναν τις
δογματικές αποφάσεις των πρώτων έξι
οικουμενικών συνόδων και τις διδασκαλίες
των Πατέρων της Εκκλησίας,
β) στους κανόνες που καθόριζαν τις
υποχρεώσεις του εφημεριακού κλήρου,
γ) στους κανόνες που αναφέρονταν στους
μοναχούς και
δ) στους κανόνες που αναφέρονταν στους
λαϊκούς. Οι κανόνες αυτοί εξακολουθούσαν
να ασκούν επίδραση και σε μεταγενέστερες
εποχές και σχολιάσθηκαν εκτενώς από το
Βαλσαμώνα, το Ζωναρά και τον Αριστηνό,
τους τρεις μεγάλους εκκλησιαστικούς
νομομαθείς του 12ου αιώνα
Λειψανοθήκη Τιμίου Ξύλου (8ος αι.).

60. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ – ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
H εποχή από το 610 ως τα τέλη του 9ου αιώνα για
πολλά χρόνια χαρακτηριζόταν από τους
βυζαντινολόγους ως "Σκοτεινοί Χρόνοι του
Βυζαντίου". Αφενός γιατί είναι μια περίοδος για την
οποία απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά οι γραπτές
πηγές και αφετέρου γιατί η απουσία αυτή δίνει μια
εντύπωση κρίσης, παρακμής και κατάρρευσης του
βυζαντινού κράτους. Η σταδιακή αποκάλυψη
αρχαιολογικών μαρτυριών και η μελέτη των ελάχιστων
πηγών έχουν δείξει μέχρι τώρα ότι πράγματι η περίοδος
από τα μέσα του 6ου αιώνα ως τις αρχές του 7ου
χαρακτηρίζεται από συνθήκες ανατροπής της
κατάστασης που υπήρχε στο Βυζάντιο τους
προηγούμενους αιώνες (4ο-6ο) και διαμόρφωσης μιας
καινούργιας που ολοκληρώθηκε τον 9ο και 10ο αιώνα.
Χάρτης της Ευρώπης στα 910.

61. Τα χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής δε δείχνουν απαραίτητα μια εποχή παρακμής, αλλά μια
κρίση που κατέληξε σε διαφορετικού τύπου οργάνωση του χώρου, των πρώτων υλών, των
ανθρώπων και της παραγωγής στο βυζαντινό κράτος, έτσι ώστε οι κάτοικοί του να μπορέσουν να
επιβιώσουν και να ικανοποιήσουν τις νέες ανάγκες που εμφανίστηκαν.
Ο 7ος αιώνας, με την αναμφισβήτητα μεγάλη οικονομική κρίση, είχε ως κύρια χαρακτηριστικά
την αγροτοποίηση της οικονομίας, την απλοποίηση των σχέσεων παραγωγής και το
μετασχηματισμό σε μεγάλο βαθμό της νομισματικής οικονομίας σε ανταλλακτική. Στη διάρκεια
του 8ου αιώνα άρχισε, προς απόσβεση των μεγάλων απωλειών της αυτοκρατορίας, η διαδικασία
της οικονομικής ανάκαμψης, ανάπτυξης και αναδιοργάνωσης των τομέων της οικονομίας που
είχαν ατονήσει (αστική οικονομία). Ο 9ος υπήρξε αιώνας σχετικής ειρήνης και γαλήνης κατά τον
οποίο συνεχίστηκε η διαδικασία οικονομικής ανάπτυξης που ολοκληρώθηκε το 10ο αιώνα, ενώ η
νομισματική οικονομία επικράτησε και πάλι.
Χρυσός σόλιδος του Αψίμαρου-Τιβέριου Γ’ (698-705).

62. Η απώλεια της Συρίας, της Αιγύπτου και της υπόλοιπης βόρειας Αφρικής σήμαινε για το Βυζάντιο
απώλεια όχι μόνο εκτεταμένων αλλά και των πλουσιότερων και σημαντικότερων οικονομικά
περιοχών του. Εκεί συγκεντρώνονταν η μεγάλη ιδιοκτησία και η αγροτική παραγωγή, καθώς και
μεγάλα αστικά κέντρα που είχαν έντονη και αξιόλογη οικονομική δραστηριότητα την
προηγούμενη περίοδο, όπως η Αντιόχεια και η Αλεξάνδρεια. Η απώλεια αυτή σήμαινε, επίσης,
την κατάργηση της ακλόνητης ως τώρα βυζαντινής ηγεμονίας και του οικονομικού ελέγχου σε
όλη την έκταση της ανατολικής Μεσογείου.
Χρυσός σόλιδος Kώνσταντος B΄ (642-668 μ.X.).

63. Yπό βυζαντινή κατοχή παρέμειναν οι εύφορες και αυτάρκεις περιοχές της Ανατολίας που, όπως
μαθαίνουμε από πηγές, είχαν τη δυνατότητα να προμηθεύουν την αυτοκρατορία με αγροτικά
προϊόντα: κρασί, σιτάρι, κριθάρι, ζώα και δέρματα. Kαι εκεί, ωστόσο, ύπαιθρος και αστικά κέντρα
είχαν στην αρχή της περιόδου λεηλατηθεί και υποστεί καταστροφές κατ' επανάληψη, με συνέπεια
να χρειαστούν ένα διάστημα αναδιοργάνωσης και ανάκαμψης
Αριστερά: Οι δύσκολες
οικονομικές συνθήκες
οδήγησαν στην
ανάπτυξη ενός
αυτόνομου τρόπου
αγροτικής και
κτηνοτροφικής
παραγωγής.
Στην εικόνα, αγροτική
σκηνή. Λεπτομέρεια από
μικρογραφία
χειρογράφου,
(11ος αιώνας.
'Aγιο Όρος, Μονή
Εσφιγμένου, κώδ. 14).
Δεξιά: Ψηφιδωτό από
τον Άγιο Δημήτριο
Θεσσαλονίκης.

64. Η Βαλκανική -όπου όμως σε μεγάλο ποσοστό είχαν διεισδύσει και κατοικούσαν σλαβικές φυλές
τον 6ο και 7ο αιώνα, οπότε δεν ήταν όλη στη διάθεση των Βυζαντινών- η Μακεδονία, η Θράκη και
η Θεσσαλία ήταν επίσης περιοχές αυτάρκεις, με άφθονες καλλιέργειες (κυρίως σιταριού). Η ορεινή
Πελοπόννησος, που παρήγε μόνο λίγο λάδι και μέλι, ήταν από τις πιο φτωχές περιοχές, όπως
επίσης και τα νησιά, από τα οποία μόνον η Λήμνος και η Κρήτη ήταν τόποι παραγωγής κρασιού.
Τέλος, η Δαλματία και η Κύπρος προμήθευαν ξυλεία
Οι αγροτική ζωή: Πάνω γαιοκτήμονας πληρώνει τους εργάτες και κάτω οι αμπελουργοί.

65. Αργυρό μιλιαρήσιο Mιχαήλ B΄ (820-
829 μ.X.).
Η μονή του Λιβός στην Κωνσταντινούπολη.
Την εποχή αυτή, το βυζαντινό κράτος αντιμετώπιζε τεράστια οικονομικά προβλήματα, με
δεδομένη τη μεγάλη έκταση των εδαφικών απωλειών, τις αυξημένες αμυντικές ανάγκες, τις
καταστροφές και τις εσωτερικές αναστατώσεις. Ως συνέπεια αυτών, η μείωση και αποδιοργάνωση
του πληθυσμού και η κατάρρευση της διάρθρωσης της οικονομίας της Πρωτοβυζαντινής περιόδου
επιδείνωναν την κατάσταση. Το κράτος, προκειμένου να επιλύσει τα προβλήματά του, ευνόησε
έναν απλούστερο και αυτόνομο τρόπο αγροτικής παραγωγής, η οποία ήταν ανέκαθεν η βάση της
βυζαντινής οικονομίας. Επιπλέον, οργάνωσε τον τομέα της δημοσιονομίας με διαφορετικό τρόπο,
στον οποίο οδήγησε η ανάγκη για έσοδα που θα επέτρεπαν τη συντήρηση του κρατικού
μηχανισμού και τη διατήρηση της αυτοκρατορίας με αμυντικές εκστρατείες.

66. Οι πηγές μάς επιτρέπουν να θεωρήσουμε ότι οι φυσικές καταστροφές αλλά και οι εχθρικές
επιδρομές και δηώσεις των προηγούμενων αιώνων δεν κατέστρεψαν μόνιμα τη βυζαντινή αγροτική
γη. Ωστόσο, μεγάλες εκτάσεις πιθανότατα έμεναν γεωργικά και κτηνοτροφικά αναξιοποίητες για
κάποια χρονικά διαστήματα, όταν οι αγρότες εγκατέλειπαν τις περιοχές που δέχονταν επιθέσεις ή
πέθαιναν από τις επιδρομές, τους σεισμούς και τις άλλες φυσικές καταστροφές και τους
αλλεπάλληλους λοιμούς, που κράτησαν ως τα μέσα του επόμενου αιώνα. Τη γη της αυτοκρατορίας
κατείχαν και εκμεταλλεύονταν μικροί και μεσαίοι κυρίως ιδιοκτήτες, και κάποιοι μεγαλοκτηματίες,
μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονταν το κράτος και η Εκκλησία. Αυτοί οι ιδιοκτήτες γης, πέρα από
το να παράγουν τα απαραίτητα για την επιβίωση των ίδιων, των οικογενειών και των περιοχών
τους, συντηρούσαν, μέσω της φορολογίας, και τις αμυντικές ανάγκες της αυτοκρατορίας.
Οι δυσχερείς συνθήκες, που προέκυψαν λόγω των φυσικών καταστροφών αλλά
και της οικονομικής ανέχειας, οδήγησαν στην εξαθλίωση του πληθυσμού του
Βυζαντίου και των γειτονικών περιοχών, κατά τον 7ο και 8ο αιώνα.
Στην εικόνα, ο αρχηγός των Βουλγάρων μαζί με το λαό προσεύχεται για την
απομάκρυνση του λιμού. Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη,
τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

67. Τον 8ο αιώνα, η διαδικασία της δημογραφικής
και αγροτικής ανάκαμψης, που ολοκληρώθηκε
τον επόμενο αιώνα, φαίνεται πως είχε ήδη
αρχίσει να εξελίσσεται. Το τέλος των λοιμών,
σχεδόν σε όλη την αυτοκρατορία γύρω στα μέσα
του αιώνα, και μια γενική βελτίωση των
κλιματολογικών συνθηκών ευνόησαν την αύξηση
του πληθυσμού και την εξάπλωση της αγροτικής
τους δραστηριότητας στις γαίες που μέχρι τώρα
ήταν εγκαταλειμμένες ή ανεπαρκώς
αξιοποιημένες
Το γαιοκτητικό καθεστώς κατά τον 7ο-8ο αιώνα και ως τα μέσα του 9ου
στηρίζεται στην εκμετάλλευση γαιών μικρής ιδιοκτησίας.
Στην εικόνα, αγρότες οριοθετούν τη γη. Λεπτομέρεια από μικρογραφία
χειρογράφου, (12ος αιώνας. Aγιο Όρος, Μονή Παντελεήμονος, κώδ. 6 -
Γρηγορίου του Θεολόγου οι 16 λόγοι, φ. 37 β.).

68. O 9ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από τη σημαντική
αύξηση του πληθυσμού της αυτοκρατορίας και,
συνεπώς, των εργατικών χεριών. Μια πρώτη αιτία για
την αύξηση του πληθυσμού ήταν η σχετική ειρήνευση
στο χώρο. 'Aλλη αιτία στάθηκε η μετανάστευση στο
χώρο του Βυζαντίου κατοίκων πρώην βυζαντινών
τόπων κατακτημένων από ξένους λαούς (π.χ.
Αρμένιους, Βουλγάρους και Χυρραμίτες). Μια
τελευταία αιτία ήταν και ο εκβυζαντινισμός και η
απορρόφηση ξένου πληθυσμού περιοχών που τέθηκαν
υπό βυζαντινό έλεγχο από το Νικηφόρο Α΄ και το
Θεόφιλο ( Σλάβοι, Λατίνοι, Ιλλυριοί και Γότθοι που
ζούσαν στην Ελλάδα, τη Δαλματία, την Κριμαία και
την Αλβανία). Ο μεγάλος αυτός πληθυσμός είχε πλέον
άφθονο χώρο προς εξάπλωση και γη προς
εκμετάλλευση, χωρίς τον κίνδυνο των τόσο συχνών τα
προηγούμενα χρόνια επιδρομών και φυσικών
καταστροφών. Αυτό έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη της
αγροτικής οικονομίας, η οποία ήταν ο ασφαλής και
σίγουρος τρόπος για την απόκτηση νέου και σταθερού
πλούτου.
Λεπτομέρεια από τοιχογραφία της
εκκλησίας της Αγίας Σοφίας στο
Μπενεβέντο της Ιταλίας. Τέλος 8ου αι.

69. Στον τομέα της οργάνωσης της αγροτικής παραγωγής, που ήταν και η βάση της βυζαντινής οικονομίας,
φαίνεται πως τον 7ο και 8ο αιώνα επικράτησε η τάση απλοποίησης και κρατικού συγκεντρωτισμού
όπως και στους άλλους τομείς της οικονομίας. Eκτός από τα αρχαιολογικά δεδομένα, πληροφορίες μας
δίνει και μια από τις ελάχιστες πηγές της εποχής, ο "Γεωργικός Νόμος".
Η μονή του Οσίου
Λουκά Βοιωτίας
(10ος – 11ος αι.)
χιονισμένη. Ο Όσιος
Λουκάς υπήρξε ένα
από τα ιερότερα
προσκυνήματα της
Ελλάδος κατά τη
μεσαιωνική και
νεότερη περίοδο.
Λέγεται πως ο Όσιος
Λουκάς είχε
προβλέψει την
απελευθέρωση της
Κρήτης από τον
Νικηφόρο Φωκά
κάτι που ο τελευταίος
δεν ξέχασε.

70. Ως προς την οργάνωση του χώρου του βυζαντινού κράτους, η πηγή αυτή υποδεικνύει ως κυρίαρχο
χαρακτηριστικό αυτής της εποχής την ύπαρξη χωριών, των οποίων τα γειτονικά χωράφια και
λιβάδια τα μοιράζονταν ανεξάρτητοι, ελεύθεροι αγρότες. Αυτοί ήταν μικροϊδιοκτήτες-
καλλιεργητές που δεν υπόκειντο στον έλεγχο κάποιου γαιοκτήμονα, δούλευαν για λογαριασμό
τους, πλήρωναν φόρους απευθείας στο κράτος και μπορούσαν να εγκαταλείψουν τη γη τους ανά
πάσα στιγμή. Κάποιοι αγρότες συγκέντρωναν ιδιοκτησία όχι υπερβολικά μεγάλη αλλά ούτε μικρή
(μεσαία ιδιοκτησία) με την αγορά και εκμετάλλευση γης που είχε εγκαταλειφθεί από τους
καλλιεργητές της.
Κάθε κοινότητα είχε μια φορολογική οφειλή προς τον αυτοκράτορα την οποία μοιράζονταν όλα τα μέλη της.
Στην εικόνα, χρυσός σόλιδος του αυτοκράτορα Κώνσταντα Β' (641-668).

71. Τα στρατιωτικά κτήματα
Στη μικρή και μεσαία ιδιοκτησία εντάσσεται και μια ειδική κατηγορία αγροτικών γαιών: τα
στρατιωτικά κτήματα, οι στρατείες. Αυτά ήταν καλλιεργήσιμη γη που αναγκαζόταν να προσφέρει το
κράτος στους στρατιώτες, σε εποχές έλλειψης χρημάτων, ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες τους. Οι
καλλιεργητές αυτών των γαιών είχαν στη συνέχεια υποχρέωση να προσφέρουν στρατιωτικής φύσης
υπηρεσίες, κάθε φορά που το κράτος τις χρειαζόταν: είτε με προσωπική ένοπλη υπηρεσία είτε με
καταβολή χρηματικού ποσού ικανού να εξοπλίσει και να συντηρήσει έναν στρατιώτη. Τα στρατιωτικά
κτήματα φαίνεται ότι άρχισαν να σχηματίζονται από το τέλος του 7ου αιώνα, παρόλο που στις πηγές
μαρτυριούνται μόνο το 10ο, και σχετίζονται με το θεσμό των θεμάτων.