1. Шилжилтийн 9-р ангийн сурагчдад “Монгол улсын аж
үйлдвэрийн газарзүй” сэдвийн Газарзүй III бие даах
ажлын дэвтэр дээр хэрхэн ажиллах загварыг хүргэж
байна. Ингэж бэлэн хичээл хүргэж байгаадаа жаахан
эмзэглэж байгаа боловч та нарыг “Цахим” хичээлийг
сонирхох сонирхолыг татах, мөн сурах бичгийн
хүрэлцээ муу байгаа учир хичээлээ цаг тухайд нь хийх
бололцоог хангах зорилгоор энэхүү хичээлүүдийг тавьж
байна. Та бүхэнд амжилт хүсье! Сурагчдын бөлөх
хэсгийг хөх өнгөөр хийлээ.
Газарзүйн багш Р. Очироо
2012.01.08

2. IV Нэгж хичээл
Аж үйлдвэрийн газарзүй
Хичээл № 17 Аж үйлдвэрийн түүхэн хөгжил,байршил
ба аж үйдвэрийн цэг, төв,зангилаа
1.Зөв хариуг сонго Аж үйлдвэр нь ХАА, зам
тээврийн хамт материаллаг үйлдвэрлэлийн
салбарт багтдаг ....................................салбар юм.
a) Онцгой b) Тэргүүлэгч c) Голлох

3. 2.Монгол орны аж үйлдвэрийн онцлогийг хүснэгтээр тодорхойл
Аж үйлдвэрийн Аж үйлдвэрийн хөгжлийн үе шат бүрийн онцлог
№ хөгжлийн үе шат
Энэ үед арьс шир элдэх, хувцас оѐж эсгэх, гэрийн хэрэглэл хийх жижиг 400-гаад
Хувьсгалаас гар үйлдвэр байсан ба улсын мэдлийн үйлдвэр гэвэл Налайхын гар аргаар нүүрс
1 өмнөх үе /1921 олборлох үйлдвэр, Нийслэл хүрээнд 2 жижиг хэвлэх үйлвдэр, тоосгон завод
оноос өмнө / ажиллаж байв. Эдгээр нь хүчин чадлын хувьд жижиг, зөвхөн дотоодын хэрэгцээг
хангахад чиглэгдэж байсан учир улсын эдийн засагт нөлөө үзүүлж чадаагүй юм.
1921 оны хувьсгалын дараа улс орноо үйлдвэржүүлэх бодлого явуулж 1934 онд
Төвлөрсөн “Аж үйдвжрийн комбинат”-ыг цахилгаан станцын хамт ашиглалтанд оруулж, орон
2 төлөвлөгөөт нутгийн түүхий эдээр хүн амын хэрэгцээг хангах “Гар үйлдвэрийн артелиудыг”
эдийн засгийн үе байгуулж ХАА-н орноос ХАА-аж үйлдвэрийн орон болох зорилт тавин ажиллаж
/ТТЭЗ-ийн үе/ газар тариалангийн бүтээгдэхүүн боловсруулах үйлдвэрүүдийг ч барьж
байгуулав. 1960-аад оноос төмөр зам дагасан Дархан, Налайх,Эрдэнэтийн аж
/1921-1990 он/
үйлдвэрийн төвүүд байгуулагдаж аж үйлвэрийн нийт бүтээгдэхүүн 1940-оныхоос
5,4 дахин нэмэгдэж ҮНБ-д аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн 48%-ийг эзлэх болжээ.
1990 оноос үйлдвэрийн техник технологи нь хоцрогдон өрсөдөх чадваргүй өртөг
Зах зээлийн нь өндөр байсан учраас ТТЭЗ-аас ЗЗЭЗ-т шилжих үед олон үйдвэрийн газар
3 эдийн засгийн үе дампууран хаалгаа барьжээ. Иймээ 1990-ээд оноос хойн жижиг дунд үйлдвэрийг
/ЗЗЭЗ-ийн үе/ байгуулах, бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг сайжруулах зорилт тавин
/1990 оноос өнөөг ажиллаж байна. Одоо аж үйдвэр жилд 4 триллион 468 тэрбум төгрөгийн
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн ДНБ-ний 45%-ийг уул уурхай, 6%-ийг боловсруулах
хүртэл үе/
үйлдвэр, 3%-ийг цахилгаан, дулааны салбар, өгч байна. Энэ нь 54,1% бөгөөд
ХАА-гаас 1,5 дахин их юм.

4. 4.а.Дараах тодорхойлолтуудыг нөхөн гүйцээж хариуг зөв харгалзуул
а.Ганц нэг үйлдвэрийн салбартай бие даан орших үйлдвэрийн газрыг
...үйлвэрийн цэг ......гэнэ.Жишээ нь: Дулаан хаан,Түнхэл гэх мэт
б.Өөр хоорондоо хэлхээ холбоо багатай боловч нэг дор төвлөрсөн
үйлдвэрийн газруудыг аж үйлдвэрийн төв гэнэ. Жишээ нь: Сүхбаатар,
Зуун мод, Баруун-Урт гэх мэт
в.Түүхэн явцад бүрэлдэн тогтсон бөгөөд өөр хоорондоо үйлдвэрлэл,
түүхий эд,технологийн хувьд харилцан уялдаа холбоотой
үйлдвэрлэл-нутаг дэвсгэрийн цогцсыг аж үйлдвэрийн зангилаа гэнэ.
1.Үйлдвэрийн цэг 2. Аж үйлдвэрийн төв3. Аж үйлдвэрийн зангилаа
а.А1,B2,C3 б.А2,B3,C1 в.А3,B1,C2

5. № АҮ-ийн АҮ-ийн зангилаануудын эдийн засагт гүйцэтгэх үүрэг, онцлог
зангилаа
ны нэр
Манай улсын хамгийн том аж үйлдвэрийн зангилаа бол УБ хот юм. Энд хүи
амын төвлөрөл их, зам тээврийн гол зангилаа болж байсан. Хамгийн түрүүнд
үйлдвэрийн
УБ-ын аж
зангилаа
эрчим хүчний баазтай болсон. Өнөөгийн байдлаар аж үйлдвэрийн ихэнх
1. салбар төвөрч аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 50гаруй хувийг өгдөг. Гэхдээ
аж үйлдвэрийн бүтцийг нь авч үзвэл хөнгөн-хүнсний үйлдвэр давамгайлдаг.
1970-аад оны сүүлээр сууриа тавьсан Эрдэнэт хот анхнаасаа зэс-молибдений
Эрдэнэтийн
үйлдвэрийн
зангилаа
хүдэр олборлож, газар дээр нь баяжуулах зорилготой байгуулагдсан бөгөөд
аж
хөнгөн-хүнс, мод боловсруулах ,хивсний зэрэг үйлдвэрийн бусад салбарууд
2. байрласан. Өнөөгийн байдлаар АҮ-ийн нийт бүтээгдэхүүний 27%-ийг өгч байна.
1960-аад оны эхээр суурь нь тавигдсан хүнд аж үйлдвэр, тухайлбал түлш-
Дарханы аж
сангийн аж үйлдвэрийн
зангилаа
3. эрчим хүч, барилгын материалын үйдвэрийн төв байдлаар үүсч нэхий, нэхийн
эдлэлийн үйлдвэр, мах комбинат, хүнсний комбинат, хар төмөрлөгийн үйлдвэр
байдаг. Манай орн аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний2,4%-ийг өгдөг.
үйлдвэрийн
Эдийн засгийн зүүн бүсийн аж үйлдвэрийн зангилаа болдог. Түлш эрчим хүч,
зангилаа
Чойбал
4. хөнгөн-хүнсний үйлдвэр, барилгын материалын үйлдвэр, засварын газрууд
зэрэг салбартай. Чойбалсан хотын дэргэдэх Адуун чулууны нүүрсний уурхайг
түшиглэсэн ДЦС-тай.

6. 5. Сүүлийн жилүүдэд аж үйлдвэрийн салбарт ямар
ямар шинэ бүтээн байгуулалтын ажил хийх гэж
байна вэ?
Сүүлийн жилүүдэд Өмнөговьд нүүрс, Сэлэнгэд тамрийн
хүдэр, Сүхбаатарт цайрын хүдэр олборлох болсонтой
уялдаж эдгээр аймгуудын аж үйлдвэрт эзлэх байр
суурь өссөн юм. Цаашид шинэ олон төвүүд бий болно.
Үүнээс хамгийн том нь Сайншандын хүнд аж
үйлдвэрийн цогцолбор байх болно. Таван толгой-
Сайншанд-Чойбалсангийн төмөр зам тавигдах үед
Сайншандад нүүрс хийжүүлж, кокс гаргаж авах
үйлдвэр% ширэм, ган, зэс хайлуулах, газрын тоос
боловсруулах, барилгын материалын үйлдвэрүүд үе
шаттайгаар байгуулагдана.

7. Хичээл № 18 Аж үйлдэрийн салбарын бүтэц
1.Хаалтан дахь үгийг зөв тохируулж тодорхойлолтыг
гүйцээ !
Аж үйлдвэрийн салбар нэг бүр нь тодорхой үйдвэрлэл-
техникийн нэгдмэл байдлыг хадгалж байдаг. Аж
үйлвэрийн салбар нь түлш түүхий эд,үйлдвэрлэлийн
техник технологи,ажиллах хүчний мэргэжлийн бүтэц,
ажлын нөхцөл,тэрчлэн байршлын хүчин зүйл,үйлдвэрлэн
гаргаж буй бүтээгдэхүүний зориулалтаар өөр хоорондоо
ижил төстэй үйдлвэрийн газруудын нийлбэр цогцос юм.
/нэгдмэл ,Аж үйлдвэрийн салбар нь/

8. 2.Схемийг гүйцээ
Монгол улсын аж үйлдвэрийн салбарын
бүтэц
Хөнгөн үйлдвэр Хүнсний үйлдвэр Хүнд үйлдвэр
-Оѐдлын -Сүү, сүүн -Түлшний
-Ноосны бүтээгдэхүүний -Цахилгаан эрчим
-Ноолуурын -Гурил, гурилан хүчний
-Нэхмэлийн бүтээгдэхүүний -Уул уурхайн
-Арьс ширний -Мах, махан олборлох үйлдвэр
-Гутлын бүтээгдэхүүний -Уулын химийн
-Барилгын
материалын
-Төмөрлөг
боловсруулах
-Машин засварын
-Химийн

9. 3.Ерөнхийд нь авч үзвэл уул уурхайн үйлдвэр 70%,боловсруулах үйлдвэр 20 гаруй
хувийг,цахилгаан ба дулааны эрчим хүч, усан хангамж 9%-ийг эзэлдэг бол аж
үйдвэрийн салбарын бүтцийн секторийн диаграммыг гүйцээн хийж,дүгнэлт бич
Аж үйлдвэрий салбарын бүтээгдэхүүн
Уул уурхай Боловсруулах үйлдвэр Түлш эрчим хүч усан хангамж
10%
20%
70%

10. 4. Ирээдүйд манай улс аж үйлдвэрийн ямар салбарыг хөгжүүлэх
шаардлагатай вэ?
Нэмүү өртөг шингэсэн нүүрс, кокс, хар ба өнгөт төмөрлөг зэрэг
боловсруулах үйлдвэрийг барьж байгуулахад хүч хөрөнгөө төвлөрүүлэх
шаардлагатай.
5.Одоо манай улс олболох үйлдвэрээс жилд хичнээн хэмжээний
бүтээгдэхүүн зах зээлд нийлүүлж байна вэ?
Сүүлийн жилүүдийн дунджаар жилд 360-370 мян тн зэсийн баяжмал,
4-5 мян тн молибдений баяжмал, 10 гаруй тн алт, 3,2 сая тн төмрийн
хүдэр, 110-120 мян тн цайрын баяжмал үйлдвэрлэж байна.
6.Одоо аж үйлдвэрийн салбарт ямар дутагдалтай тал байна вэ?
МАА-н гаралтай нилээд их түүхий эдийн нөөцтэй мөртлөө боловсруулах
аж үйлдвэр дутагдалтай, нэхмэлийн үйлдвэрлэл, хувцас эдлэл, хүнсний
бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл хангалтгүй хөгжсөн байна. Өөрөө
үйлдвэрлэж болох зарим бүтээгдэхүүнийг жил бүр нилээд хэмжээгээр
импортолж байна.
7. Монгол улсын аж үйлдвэрт ямар ирээдүй харагдаж байна вэ?
2016-2021 онд манай улсын эдийн засагт өндөр технологид суурилсан
боловсруулах аж үйлдвэр давмгайлах болно. Ингэснээр боловруулах
үйлдвэрийн эзлэх хувийн жин одоогийнхоос 2 дахин нэмэгдэнэ.