1. Хичээл № 19. Түлшний аж үйлдвэр
Дүгнэлтийг гүйцээ !
Техникийн хөгжлийн өнөөгийн
түвшинд аж үйлдвэрийн аргаар авч
ашиглаж буй түлшний чухал нөөц бол
нүүрс, газрын тос, шатагч
хий, занар, уран юм. Эдгээрийн аль
аль нь манай улсын нутагт бий.

2. 2.Схемийг гүйцээ
Нүүрийг нүүрс төрөгчийг агуулсан
байдлаар нь ангилбал
Хүрэн нүүрс Чулуун нүүрс Антрацит нүүрс
нүүрстөрөгчийн нүүртөрөгчийн нүүрстөрөгчийн
агууламж 75% агууламж 90 % агууламж 75%

3. 3.Нүүрс газрын гүнд хэрхэн үүсдэг вэ?
- Нүүрс нь геологийн өнгөрсөн үед их хэмжээний ургамлын
үлдэгдэл өндөр температур, өндөр даралт, агааргүй орчинд
хуримтлагдан үүссэн байдаг.
4.Манай оронд нүүрсний нөөц хэрхэн тархаж,хэрхэн
олборлож байна вэ?
-Манай орон нийтдээ 300 гаруй орд, илэрцийг олж нээснээс
нийт нөөц нь 150 тэрбум тн, түүнээс батлагдсан нөөц нь 15
тэрбум тн юм. Нүүрс нутаг дэвсгэрээр жигд тархасан бөгөөд
түүний 70 орчим хувь нь хүрэн нүүрс юм.

4. 5. Улсын шинж чанартай уурхайнуудын байрлалхүчин чадлыг харьцуулсан
хүснэгтээр тодорхойл
№ Уурхайн нэр Уурханй байрлал, нөөц Уурхайн эдийн засагт гүйцэтгэх
үүрэг
Таван Өмнөговь аймгийн Цогтцэций Одоо “Тавантолгой” ХХК, “Энержи
суманд УБ хотоос 540км , Ресурс”ХХК, “Дайцухи” ХХК-ууд олборлолт
1. толгойн Даланзадгад хотоос зүүн урагш хийж, олборлосон нүүрсээ Хятад руу хүнд
орд 90км зайтай оршдог. 6,4 тэрбум даацын авто машинаар Гашуун Сухайтын
тн нөөцтэй.Түүний 60% нь боомтоор гаргаж байгаа. Цаашдаа Япон,
коксждог сайн чанарын нүүрс юм. Өмнөд Солонгос руу гаргах юм.
Бага Төв аймгийн Баяндэлгэрийн Одоо жилд 20сая тн нүүрс олборлон УБ
нутагт УБ хотоос 120 км зайтай хотын ДЦС-уудад нийлүүлдэг.
2. нуурын оршдог. 600 сая тн-ын нөөцтэй.
уурхай 1970-аад онд ашиглалтанд
орсон.
Шарын Дархан хотоос зүүн урагш 60 км Одоо жилд 300-800 мян тн нүүрс олборлон
зайтай оршдог. 1965 оноос Дарханы ДЦС-д нийлүүлдэг.
3. голын ашиглаж байгаа. Нөөц нь нилээд
уурхай багассан.
Шивээ- Говь сүмбэр аймгийн Чойр хотоос Олборлосон нүүрсээрээ УБ хот болон
урагш 20-иод км зайтай оршдог төмөр замын дагуух тосгон суурингуудыг
4. Овоогийн хүрэн нүүрсний уурхай. хангадаг.
уурхай Батлагдсан нөөц нь 650 сая тн
Жилд 1 сая тн нүүрс олборлодог.

5. 6.Орон нутгтйн шинж чанартай ямар ямар уурхайнууд байдаг вэ?
Орон нутгийн шинж чанартай уурхай нь нэг ба хоѐр аймгийн хэрэгцээг
хангадаг.Ийм уурхайнууд гэвэл Дорнод аймгийн Адуун чулуун, Хэнтийн Чандган
тал, Сүхбаатарын Тал булаг,Дорногвийн Алаг толгой, Дундговийн Тэвшийн говь,
Өвөрхангай Баянтээг /Архангай, Баянхонгор нүүрсээ авдаг/,Говь-Алтайн Зээгт,
Ховдын Хөшөөт, Увсын Хар тарвагатай, Нүүрс хотгор/Баян-Өлгий нүрсээ
авдаг/,Хөвсгөлийн Могойн гол, Сэлэнгийн Улаан-Овоо, Булганы Сайхан зэрэг
уурхайнууд бий.
7.Газрын тос гэж юу вэ? Тэр ямар бүтэцтэй вэ?Газрын тос нь хар ба хар аүрэн
өнгөтэй тосорхог шингэн, түүний 80-85%ийг нүүрс төрөгч. 10-15%-ийг устөрөгч
эзэлдэг. Газрын гүний ан цавын нугачаатай газруудад өндөр даралтын дор их
хэмжээгээр агуулагдсан байдаг.
8.Газрын тосыг нэрж ямар ямар бүтээгдэхүүн гарган авдаг вэ?
Газрын тосноос бензин, керосин, мазут, солярк зэрэг шатах тослох
материалуудыг гарган авдаг. Мөн химийн аргаар төрөл бүрийн нэхмэлийн ба
мяндсан утас, үнэртэн бордоо зэрэг олон төрлийн бүтээгдэхүүн гарган авдаг.
9.Хэзээнээс Монгол улс газрын тос олборлон хэрэглэж ирсэн бэ?
-1950-иад оноос Дорногвийн Зүүнбаянгаас газрын тос олборлож байгаад хаагдсан
1990-ээд оноос газрын тос эрж хайх ажил эхэлж засгийн газраас “Газрын тос”
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэн Газрын тосны тухай хууль гаргажээ.

6. 10.Монгол орныгазрын тосны сав газруудыг нэрлэн бич !
А.Их нууруудын б.Өмнөговийн
в.Дорноговийнг.Дорнодын д.Төв Монголын
11.2005, 2010 онд хичнээн хэмжээний газрын тос экспортлосон
бэ?
-Монгол улсын засгийн газартай бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ
байгуулсан БНХАУ-ын компаниуд Дорнодын Тамсаг, Зүүн
баянгийн сав газраас газрын тос олборлон Хятад руу гаргаж
байна. 2005 онд 200 мян баррель газрын тос гаргасан бол 2010
онд 2 сая 181 мян баррелийг гаргасан нь 10,9 дахин нэмэгджээ.
12.Уран гэж юу вэ? Түүний нөөц ба ашиглалтын тухай ойлгосноо
бич !
-Уран бол газрын ховор цацраг идэвхит элемент бөгөөд АЦС-ын
цөмийн реакторын түлш болдог. Манай улс өнөөгийн байдлаар
ураны 7 орд, 100-аад илэрцийг тогтоогоод байна.