1. Anna Vetraková
atrakcyjny symbol
słowacji
N
a przełom XVIII i XIX wieku nie tatrzańskim (centralnym, karpackim, Tatr jako całości, ale także ich poszczegól-
datuje się początek intensyw- panońskim)1. Słowacy jako jedyni mieli nych szczytów, przechodziła do słowackiej
nego procesu kształtowania pozostać na tym pierwotnym terytorium, kultury muzycznej, literackiej i plastycz-
się nowoczesnych tożsamości co pozwalało podkreślać ich autochtonicz- nej. W przejawach folkloru, w ludowych
narodowych. Do elementów, z których ność, podczas gdy pozostali Słowianie roz- pieśniach i baśniach Tatry występują
składały się owe tożsamości, należały także proszyli się do swoich obecnych ojczyzn. w kontekście danego regionu i oddziałują
zjawiska geograficzne. Zaczęto odbierać Nic więc dziwnego, że Tatry stawały się na swoje bezpośrednie otoczenie. W kultu-
własną krainę wraz z jej przyrodą jako ważnym znakiem identyfikacji etnicznej rze wysokiej zaś autorzy nazywali Słowację
jedyną w swoim rodzaju, dzięki czemu wyróżniającym Słowaków wśród innych Tatrzańskiem oraz Słowaków Tatrzańcami
urosła ona do rangi narodowego symbolu. narodowości, w szczególności Węgrów, i podkreślali ich związek ze Słowiańsz-
W XIX wieku jednym z głównych symboli u których dominowała równina – puszta. czyzną. Ten skrót myślowy występował
narodowych Słowaków stały się Tatry. Kontrast ogromnych gór i monotonnej w skrajnej postaci u słowackich naro-
równiny stał się środkiem, który dowodził dowców, dla których Tatry i „Tatrzańsko”
Na wyjątkową pozycję Tatr w kulturze słuszności równouprawnienia Słowa- były wprawdzie synonimem Słowacji, ale
słowackiej złożyło się wiele czynników. ków w Królestwie Węgierskim. Opinia ta równocześnie występowały jako „matka
Tatry Wysokie z geograficznego i symbo- wzmocniła się w okresie nasilenia dążeń Słowiańszczyzny”.
licznego punktu widzenia tworzą potężny madziaryzacyjnych w ostatniej ćwierci XIX
masyw w słowackim pejzażu górskim, wieku. Motyw Tatr znajdujemy na początku XIX
przypisywano im pozytywne właściwo- wieku u wybitnego slawisty Pawła Józefa
ści, opiewano ich ogrom, niewzruszoność Tatry były źródłem inspiracji już dla Szafarzyka (Pavel Jozef Šafárik, 1795-1861),
i podkreślano magiczny urok. Drugi powód autorów okresu romantyzmu. Symbolika albo też u pierwszego kodyfikatora literac-
wiąże się z teorią o etnogenezie Słowian. kiej słowacczyzny Antona Bernoláka (1762-
Zgodnie z nią, praojczyzna Słowian miała -1813). Jednak jako pierwszy zaczął opiewać
1
D. Škvarna, Začiatky moderných slovenských symbolov,
się znajdować właśnie w tak zwanym regio- Banská Bystrica 2004. Tatry katolicki proboszcz i pisarz Ján Hollý
autoportret 3 [32] 2010 | 26

2. (1785-1849). W eposie Svatopluk tak opisuje sko przyrodnicze, opiewa ich różnorodne słowackich zwykle za przełomowy uważa
przybycie Słowian: „doszli z rodziną swą przymioty i wypowiada swe subiektywne się rok 1835, kiedy organizator kulturalne-
aż do bezludnych Tatr”, w innym dziele, uczucia. go życia w Liptowskim Świętym Mikułaszu,
Žalospevy, pisze, że Cyryl i Metody „przybyli Gašpar Fejérpataky-Belopotocký (1794-1874),
tutaj w Tatry uczyć”. Hollý nie tylko pod- Piękno tatrzańskich masywów zainspiro- razem z sześcioma towarzyszami wspiął
kreśla wzajemny związek przyrody z czło- wało także malarzy. Pierwsze wyobraże- się na Krywań. Do tego pierwszego wejścia
wiekiem, lecz także Słowaków z Tatrami. nie Tatr na Słowacji to fresk z przełomu na szczyt będą się odwoływać tak zwane
XIV i XV wieku, zachowany w kościele narodowe przechadzki grup słowackich
W latach czterdziestych XIX wieku pokole- św. Idziego w Popradzie. Pierwsze zaś świa- romantycznych entuzjastów. Pierwsza
nie Štúrovców widzi w nich schronienie, dectwo świeckiego dzieła z tatrzańskim z nich odbyła się 16 sierpnia 1841 roku.
ostoję, nadzieję i dźwignię narodu, która motywem (Łomnickim Szczytem) to herb Brali w niej udział wybitni przedstawiciele
zapewni lepszą przyszłość. Oczekiwanie rodziny Berzeviczy z Wielkiej Łomnicy słowackiego życia narodowego: Ľudovít
na zbawienie narodu od Tatr, wzywanie datowany na połowę XV wieku. Štúr (1815-1856), Michal M. Hodža (1811-
ich i składanie im hołdu stanowią podsta- -1870), oraz ich współpracownicy. Jeden
wowe elementy „tatrologii”. Od Tatr biorą W pierwszej połowie XIX wieku zaczęła się z uczestników wycieczki, poeta Samo
nazwę w tym okresie literackie czasopismo pojawiać w sztukach plastycznych tema- Hroboň (1820-1894), tak przekazał wrażenia
„Tatranka” (1832-1847) i kulturalne sto- tyka pejzażu malowanego z natury i kultu całej grupy w swoich wspomnieniach: „Gdy
warzyszenie „Tatrín” (1844-1848), którego gór. Tatry również stały się popularnym te- stanęli pod Krywaniem (Štúr i Hodža),
celem było wspieranie i promowanie matem dla malarzy Europy Środkowej. Do dwa czarne orły zatoczyły koło nad ich
życia kulturalnego i oświaty na Słowacji. pierwszych artystów przedstawiających Ta- głowami, jakoby chciały przywitać dwóch
Stopniowo jednak silnie narodowo nace- try na sposób romantyczny jako monumen- orłoduchów Słowacji”2. Wejścia na Krywań
chowany odbiór Tatr zmienia się i zaczyna talny żywioł przyrody należał mieszkaniec zostały wznowione w latach sześćdzie-
nabierać bardziej indywidualnego zabar- Spiskiej Soboty Karol Tibély (1813-ok. 1870). siątych XIX wieku, kiedy Słowacy zaczęli
wienia u poszczególnych autorów. Przemia- Jednak pierwszym, który podniósł Tatry ponownie i odważniej wysuwać swoje
nę tę można zauważyć już u romantycz- do rangi symbolu Słowacji w sztuce, był narodowe żądania. Pierwsza udała się
nego poety Andreja Sládkoviča (1820-1872). Peter Michal Bohúň (1822-1879). Wśród jego tam grupa trzydziestu dwóch patriotów
Szczyt artystycznego obrazowania Tatr na najbardziej znanych obrazów wymienia się (w tym sześć kobiet) 2-3 września 1861 roku.
przełomie XIX i XX wieku stanowi dzieło Krywań z 1844 roku, poświęcony Ľudovítowi Wejściu towarzyszyły zabawy: pod szczy-
Pavla Országha Hviezdoslava (1849-1921), Štúrowi. Tatry i Krywań widzimy także na tem rozpalono ognisko, śpiewano pieśni
które cechuje się bardziej realistycznym tle portretu powstańczego kapitana Jána narodowe, jak Hej, Słowacy!, Stoi Tatra, stoi
obrazem przyrody. Hviezdoslav wyraził Františka Rimavskiego z 1849 roku oraz i Krywań rogaty, Nad Tatrami błyska lub Hej,
związek ludzi z ziemią ojczystą, stąd zanik w obrazie Słowacy z Važca. pod Krywaniem, tam jest piękny świat!3. Mimo
narodu słowackiego na skutek postępującej przerw, głównie powodowanych zwiększa-
madziaryzacji przybiera u niego kształt Częste wykorzystywanie motywu Tatr
zniknięcia, przepadnięcia Tatr. Obok tego w sztukach plastycznych było między
2
I. Houdek, Národné vychádzky na Kriváň, „Slovenské
romantycznego wymiaru Hviezdoslav innymi powodem rosnącego zainteresowa-
pohľady” R. 49, 1933, s. 746.
odbiera jednak Tatry również jako zjawi- nia tym regionem. W wypadku patriotów 3
„Pešťbudínske vedomosti” 20.09.1861.
za: k. plicka, słowacja, praha 1955, s. 194
autoportret 3 [32] 2010 | 27
Tatry, widok z Wielkiej Świstówki

3. jącym się uciskiem węgierskim, tradycja Tatr jako symbolu narodowego. Podczas Za Dubčeka (w latach sześćdziesiątych XX
wycieczek narodowych w Tatry Wysokie gdy jeszcze w XIX wieku odbierane były wieku) społeczeństwo słowackie połączyła
przetrwała aż do pierwszej wojny światowej. one jako symbol narodu tylko w wąskich propozycja wybudowania w Tatrach kolejki
Dowodzi tego na przykład wejście na szczyt kręgach narodowców, do świadomości jednotorowej na słupach typu Alweg. Mimo
młodzieży z różnych stron Słowacji 30 sierp- szerokich mas zaś docierały bardzo powoli, powszechnemu zainteresowaniu publicz-
nia 1918 roku, które zdawało się zapowie- powstanie Republiki Czechosłowackiej w 1918 ności tym projektem oraz spontanicznej
dzieć nadejście nowej sytuacji politycznej. roku doprowadziło do masowej sakralizacji ogólnonarodowej składce władze wstrzymały
Tradycja ta nie ustała także w XX wieku, Tatr. Niepośledni był w tym udział czeskiej inicjatywę. Sprawa kolejki pokazała jednak,
do dziś turyści regularnie w okresie letnim socjety. Czesi bowiem znajdowali w Tatrach jak ważnym symbolem nadal pozostają dla
organizują wejścia na Krywań, które mają rodzaj masywu górskiego, którego brak Słowaków Tatry.
cechy pielgrzymki narodowej… w Czechach. Zaczęli intensywnie przyjeż-
dżać w Tatry. To głównie dzięki nim rozkwi- tłumaczenie ze słowackiego: emiliano ranocchi
Linia kolejowa z Koszyc do Bohumína, tły masowa turystyka i sporty, Tatry weszły
wybudowana w latach 1870-1871, otworzyła do podręczników i przewodników turystycz-
nowe możliwości dla gospodarczego rozwoju nych i były stale przypominane w słowackiej
podtatrzańskich gmin i turystyki w Tatrach. części państwowego hymnu Czechosłowacji
Pierwszy szlak turystyczny prowadził do (Nad Tatrami błyska).
Doliny Studenovodskiej (Zimnej Wody) już
w roku 1847, ale nie istniała jeszcze instytu- Zjawisko przemiany odbioru Tatr w XX wie-
cja, która podejmowałaby działania zmierza- ku było przedmiotem badań wielu hi-
jące do udostępnienia dalszych części Tatr. storyków. Problematyką kształtowania
Dopiero w roku 1873 powstały stowarzysze- i ugruntowania się tożsamości narodowej na
nia turystyczne: Węgierskie Stowarzyszenie przykładzie Tatr Wysokich zajął się Ľubomír
Karpackie oraz po polskiej stronie Polskie Lipták (1930-2003) w studium zatytułowa-
Towarzystwo Tatrzańskie, które dbały nym Tatry w świadomości słowackiej4. Zbadał tu
o wybudowanie nowych i o utrzymywanie czynniki, dzięki którym Tatry Wysokie nie
już istniejących szlaków. Wraz z rozwojem przestawały być ważnym symbolem naro-
balneologii i rozbudową infrastruktury dowym przez cały wiek XX. Jego zdaniem
zarówno leczniczej, jak i rekreacyjnej Tatry u podłoża zjawiska leżą rozwój ruchu tury-
zaczęły być dostępne dla coraz większej stycznego i promocja Tatr, której sprzyjały
liczby turystów i letników. Można było tu niewątpliwie także ważne inicjatywy spor-
przyjechać nie tylko na wypoczynek, lecz towe (mistrzostwa narciarskie w 1970 roku)
także po to, by uprawiać sporty zimowe – oraz dążenia Tatr do organizacji igrzysk
rozwijały się narciarstwo, hokej na lodzie, olimpijskich (w latach 1984, 2002 i 2006).
powstawały pierwsze tory saneczkowe.
Rozwój społeczeństwa i przemiany politycz-
4
L. Lipták, Tatry v slovenskom povedomí, „Slovenský Náro-
ne spowodowały także zmiany w percepcji dopis” 2001, nr 2 (49).
autoportret 3 [32] 2010 | 28