Βυζαντινή τέχνη, 9ος-14ος αι., Ιστορία Β Γυμνασίου, κεφ. Ε.4

1. BYZANTINH TEXNH (9ος -14ος αι.)
ΙΣΤΟΡΙΑ Β’ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Δημιουργός : Κέλλη Ειρήνη - kelliteacher.weebly.com

2. Αρχιτεκτονική ναών
Οι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί :
 Καθιερώθηκε και εξελίχθηκε η βασιλική με τρούλο.
 Μετά τον 9ο αι. επικράτησε ο σταυροειδής με τρούλο (με
παραλλαγές τον αγιορείτικο και τον πεντάτρουλο).
 Από τον 11ο αιώνα εμφανίζεται ο οκταγωνικός.

3. Βασιλική με τρούλο
Η Βυζαντινή Εκκλησια "Παναγιά Σικελιά" στη
Χίο. Μονόκλιτη καμαροσκέπαστη Βασιλική με
τρούλο, τέλη 12ου με αρχές 13ου αιώνα.
Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης, 8ος αι.

4. Σταυροειδής με τρούλο
Ο ναός έχει τη μορφή σταυρού εγγεγραμμένου στην τετράγωνη κάτοψη του
ναού. Ο τρούλος στεγάζει το τετράγωνο που σχηματίζεται έκεί όπου
συναντούνται οι κεραίες του σταυρού.
Βυζαντινός ναός της Μεταμόρφωσης του
Σωτήρος, Ταρσινάς Κορινθίας, 14ος αι.
To καθολικό της Μονής Καισαριανής, Αθήνα, 11ος αι.)

5. Η Παναγία Κερα-Λημνιώτισσα, ναός
σταυροειδής με τρούλο του 11ου
αιώνα λίγο έξω από την Επισκοπή
Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου στο
Φόδελε, σταυροειδής με τρούλο , 11ος αι

6. Παραλλαγές του σταυροειδούς με τρούλο
Αγιορείτικος ρυθμός, με τρείς κόγχες.
Καθολικό Μεγίαστης Λαύρας, 10ος αι.
Σταυροειδής πεντάτρουλος Βυζαντινός
στην Τεγέα, 10ος αι.

7. Οκταγωνικός
Εμφανίζεται τον 11ο αι. Αποτελεί παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Ο
μεγάλος τρούλος που καλύπτει ολόκληρο τον κεντρικό χώρο του ναού πατάει σε οκτώ
τόξα που οι προβολές τους στην κάτοψη σχηματίζουν οκτάγωνο εγγεγραμμένο μέσα σε
τετράγωνο που διαγράφουν οι τοίχοι των πλαγίων διαμερισμάτων.
Το καθολικό της Μονής
Δαφνίου, 11ος αι.

8. Οι εξωτερικές επιφάνειες των ναών δεν είναι ιδιαίτερα επιμελημένες.
Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι η λατρεία της χριστιανικής θρησκείας, σε αντίθεση
με την αρχαία θρησκεία, τελείται στο εσωτερικό των ναών.
Η όποια διακόσμηση του εξωτερικού των ναών
προκύπτει από την διακοσμητική εναλλαγή των
υλικών : πέτρα, κεραμίδι και μάρμαρο. Το
τελευταίο προέρχεται συχνά από αρχαίους ναούς.
Αγ. Βαρβάρα, Μάνη, 12ος αι
Γοργοεπήκοος, Αθήνα, 12ος αι.

9. Αγάλματα δε χρησιμοποιούνταν στις
εκκλησίες, καθώς θύμιζαν στους
χριστιανούς την αρχαία θρησκεία.
Στη γλυπτική κυριαρχεί το
ανάγλυφο, κυρίως αρχιτεκτονικά
ανάγλυφα (σε κιονόκρανα,
επίστηλα, θωράκια κ.λπ). Υπάρχει
προτίμηση στα διακοσμητικά θέματα.
Γλυπτική
Μαρμάρινο επίκρανο παραστάδας, 7ος-8ος αι.,
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα
Μαρμάρινο υπέρθυρο, 10ος αι., Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα

10. Στους πλουσιότερους βυζαντινούς ναούς της εποχής ψηφιδωτά καταλάμβαναν τα ανώτερα τμήματα των
τοίχων καθώς και την οροφή, δηλαδή τους θόλους και τον τρούλο, ενώ οι χαμηλότερες επιφάνειες
των τοίχων καλύπτονταν από μαρμάρινες πλάκες (ορθομαρμάρωση). Οι ψηφιδωτές παραστάσεις
αποτελούν το αποτέλεσμα μακροχρόνιας και επίπονης εργασίας και τα υλικά είναι ακριβά. Γι΄αυτό
προτιμούνται σε περιόδους οικονομικής ευμάρειας και μόνο στα πιο σημαντικά κτίσματα.
Ψηφιδωτά
Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης, Μεγάλη Δέηση , 13ος αι.

11. Η Πλατυτέρα στην κόγχη της Αγίας
Σοφίας Κωνσταντινούπολης (9ος αι.) Αρχάγγελος Γαβριήλ, Αγία Σοφία, 9ος αι.
Η εξέλιξη των ψηφιδωτών

12. Μονή Δαφνίου, Σταύρωση, 11ος αι.
Όσιος Λουκάς, Ανάσταση, 11ος αι.

13. Μεταμόρφωση, Άγιοι Απόστολοι
Θεσσαλονίκης, 14ος αι.
Παναγία Βρεφοκρατούσα, Μονή της
Χώρας, Κωνσταντινούπολη, 14ος αι.

14. Τοιχογραφίες
Οι ναοί που δεν ήταν τόσο πλούσιοι ώστε να διακοσμηθούν με ψηφιδωτά,
διακοσμούνταν με τοιχογραφίες.
Αρχάγγελος, 12ος αι., Αγ. Ανάργυροι Καστοριάς
Επιτάφιος θρήνος, Ι.Ν. Αγ. Παντελεήμονα,
Νέρεζι, 12ος αι.

15. Άγγελος, Μονή Αναλήψεως,
Μιλέσεβα Σερβίας, 13ος αι.
13ος -14ος αι., Οι τοιχογρφίες του ζωγράφου Μανουήλ
Πανσέληνου από το Πρωτάτο του Αγίου Όρους

16. 13ος -14ος αι., Οι τοιχογρφίες του ζωγράφου Μανουήλ Πανσέληνου από το
Πρωτάτο του Αγίου Όρους

17. Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη, Ανάσταση, 14ος αι.

18. Φορητές εικόνες
Ο Προφήτης Ηλίας,
λεπτομέρεια, Σινά, 13ος αι.
Αρχάγγελος Μιχαήλ, 14ος αι.
Βυζαντινό Μουσείο ΑθήναΑρχάγγελος Μιχαήλ, 12ος
αι. Μονή Σινά

19. Mετά την οριστική αναστήλωση των εικόνων, το 843, διαμορφώθηκε ένα νέο εικονογραφικό
πρόγραμμα με βάση τη συμβολική ιεράρχηση των τμημάτων του ναού. Τα ανώτερα τμήματα
του ναού συμβολίζουν την ουράνια σφαίρα και τα κατώτερα τη γήινη.
Το εικονογραφικό πρόγραμμα
Παμμακάριστος, Κωνσταντινούπολη, αρχές
14ου αιώνα. Παντοκράτορας και προφήτες.Παντοκράτορας, Μονή Δαφνίου, 11ος αι.
Έτσι στον τρούλο δεσπόζει ο Χριστός Παντοκράτορας
περιστοιχισμένος από τις αγγελικές δυνάμεις και τους προφήτες.

20. Στα σφαιρικά τρίγωνα απεικονίζονται
οι Ευαγγελιστές που κατέγραψαν τα
γεγονότα της Ενσάρκωσης και που
συνδέουν την ουράνια σφαίρα με τη
γήινη.
Στην αψίδα του ιερού απεικονίζεται
η Παναγία που αποτελεί το φορέα
της Eνσάρκωσης, το συνδετικό κρίκο
ανάμεσα στους ανθρώπους και το
Θεό και δέεται για τη σωτηρία τους.
Η Πλατυτέρα στην κόγχη της Αγίας
Σοφίας Κωνσταντινούπολης (9ος αι.)

21. Τα γεγονότα που αφηγούνται τη ζωή του
Χριστού στη γη, ο Χριστολογικός δηλαδή
κύκλος (Δεσποτικές εορτές)
απεικονίζονται στην αμέσως κατώτερη
ζώνη. Οι παραστάσεις αυτές, που είναι
συνήθως δώδεκα και γι αυτό αποκαλούνται
΄Δωδεκάορτο΄ (Ευαγγελισμός, Γέννηση,
Βάπτιση, Υπαπαντή, Έγερση του
Λαζάρου, Βαϊοφόρος, Σταύρωση,
Κάθοδος στον 'Aδη, Μυροφόροι,
Ανάληψη, Πεντηκοστή, Κοίμηση της
Θεοτόκου), τοποθετούνται στο ναό
κυκλικά, κατά τη φορά των δεικτών του
ρολογιού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό,
που απεικονίζεται μπροστά στο ιερό.
Γέννηση, Κοίμηση Θεοτόκου, Μονή Χώρας

22. Στην κατώτερη ζώνη του ναού, που
αντιπροσωπεύει τη γήινη σφαίρα, σχεδόν στο ίδιο
ύψος με τους πιστούς, παριστάνονται ολόσωμοι
άγιοι, μάρτυρες, στρατιωτικοί και μοναχοί.
Αγ. Αικατερίνη, 13ος αι. Παρεκκλήσιο Αγίου
Νικολάου (βόρειο) Σπηλιά Πεντέλης.
Αγ. Γεώργιος και Άγιος Δημήτριος, 12ος
αι.,

23. Tέλος, στον ημικύλινδρο της
αψίδας, μέσα δηλαδή στο Ιερό,
καθιερώνονται θέματα που
σχετίζονται με τη Θεία
Λειτουργία που τελείται στο
χώρο. Τέτοια είναι η Κοινωνία
των Αποστόλων καθώς και οι
ιεράρχες, που μέχρι τις αρχές
του 12ου αιώνα παριστάνονταν
μετωπικοί.
Ιερό βήμα με ιεράρχες και κοινωνία των Αποστόλων
(λεπτομέρεια κάτω), Παναγία Ασίνου, Κύπρος, 12ος αι.

24. Οι βυζαντινοί καλλιτέχνες δεν
ενδιαφέρονται για τις σωστές αναλογίες,
την προοπτική και την κίνηση.
Οι μορφές παρουσιάζονται λιπόσαρκες,
σε όρθια και μετωπική στάση, με σκοπό να
δώσουν την αίσθηση της
πνευματικότητας, της αυστηρότητας και
της επισημότητας. Επιδίωξη της τέχνης
δεν είναι να προβάλει το μάταιο τούτο
κόσμο, αλλά τη μετά θάνατο ζωή και την
αιωνιότητα.
Η Βάπτιση, τοιχογραφία, 14ος αι., Περίβλεπτος, Μυστράς.
Η γέννηση του Χριστού - Δαφνί 11ος αι. μ.Χ.

25. Οι Βυζαντινοί, συνεχίζοντας την ελληνιστική παράδοση, διακοσμούν συνήθως τα
χειρόγραφά τους με εικόνες, που ονομάζονται μικρογραφίες. Αυτές
παριστάνουν διάφορα επεισόδια που περιγράφονται στο κείμενο, δημιουργώντας
έτσι στενή σύνδεση μεταξύ λόγου και εικόνας.

26. Αξιόλογη είναι και η παραγωγή εκκλησιαστικών
και κοσμικών έργων μικροτεχνίας και
μικρογλυπτικής, από πολύτιμα μέταλλα,
σμάλτο, ξύλο και ελεφαντόδοντο.

27. Τα νομίσματα έχουν αισθητική αξία και
μπορούμε να τα εξετάσουμε ως έργα
μικροτεχνίας.
Κυρίως, όμως, αποτελούν σημαντικές
ιστορικές πηγές, γιατί παρέχουν
ποικίλες πληροφορίες, για την
πολιτική, την οικονομία, την κοινωνία,
το πολίτευμα και τη θρησκεία.
Οι απεικονίσεις των βυζαντινών
αυτοκρατόρων με τα σύμβολα της
εξουσίας τους είναι διαφωτιστικά για
την ιδεολογία του Βυζαντίου.
Σόλιδος Ιουστινιανού Β΄, 685-695 μ.Χ
Χρυσό νόμισμα που εικονίζει τον Κωνσταντίνο (στη μία όψη)
και τους δύο αδελφούς του, τον Ηράκλειο και τον Τιβέριο
Νόμισμα με την Θεοδώρα από την μία πλευρά και τον
Μιχαήλ Γ' με την αδελφή του Θέκλα από την άλλη.