‘Πέντε ελληνικές λέξεις ταξιδεύουν στο χρόνο’ Μια πρόταση αξιοποίησης του εκπαιδευτικού υλικού «Στα ίχνη της Γραφής» στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση

1. ‘Πέντε ελληνικές λέξεις ταξιδεύουν στο χρόνο’
Μια πρόταση αξιοποίησης του εκπαιδευτικού υλικού
«Στα ίχνη της Γραφής» στη Δευτεροβάθμια
Εκπαίδευση
Eιρήνη Κέλλη, Γυμνάσιο Επισκοπής
«5η
Διημερίδα (αλληλο-)διδακτικής.
Διδάσκοντας ‘με λογισμό και με όνειρο’. Έμπνευση και
Δημιουργία στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων
στο Γυμνάσιο και το Λύκειο.
Σχολ. έτος 2016-17.»
Διοργάνωση: Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Β. Καλοκύρη

2. 2
Η διδακτική πρόταση που θα παρουσιάσω και που έχει τίτλο ‘Πέντε ελληνικές λέξεις
ταξιδεύουν στο χρόνο’ αξιοποιεί το Εκπαιδευτικό υλικό ‘Στα Ίχνη της Γραφής’ και σε
μεγάλο βαθμό αναφέρεται σε αυτό.
Ο φάκελος ‘Στα Ίχνη της Γραφής’ περιλαμβάνει δύο έντυπα: Το βασικό εγχειρίδιο και
οι Προτάσεις για Δραστηριότητες. Το βασικό εγχειρίδιο, περιέχει πληροφοριακό υλικό,
είναι χωρισμένο σε οχτώ θεματικές ενότητες (Δ.1) και συμπληρώνεται με Γλωσσάρι,
Χρονολόγιο, Βιβλιογραφία και Κατάλογο Εικόνων. Τα κείμενα είναι σύντομα,
εμπεριστατωμένα και ελκυστικά και συνοδεύονται από πλούσια και καλής ποιότητας
εικονογράφηση. (Δ.2) Οι Προτάσεις για δραστηριότητες είναι οι περισσότερες βιωματικές
και εύκολα πραγματοποιήσιμες στην τάξη. Η κάθε μία παρουσιάζεται με τη μορφή που
βλέπετε στη διαφάνεια (Δ.3): Τίτλος, οδηγίες, απαραίτητα υλικά και ένα σήμα που δείχνει
το βαθμό δυσκολίας. Η λογική των δραστηριοτήτων αποτυπώνεται εύστοχα με τη φράση
που συναντάμε στην εισαγωγή του εντύπου : ‘Ακούω και ξεχνώ, βλέπω και θυμάμαι, κάνω
και καταλαβαίνω’. Υπάρχει επίσης ένα πολύ ενδιαφέρον παράρτημα (Δ.4) που μεταξύ
άλλων περιλαμβάνει το ελληνικό αλφάβητο Μπράιγ, το ελληνικό δακτυλικό αλφάβητο και το
ελληνικό αλφάβητο Μορς.
Ο φάκελος συμπληρώνεται από ένα CD-rom με 9 διαδραστικά παιχνίδια και ένα DVD-
rom με μια δεκάλεπτη ταινία κινουμένων σχεδίων και τίτλο «Η μάχη των π».
Ενώ ο πλήρης τίτλος του υλικού είναι: «Στα ίχνη της Γραφής: η ιστορία της γραφής
και της γλώσσας στον ελλαδικό χώρο», τα πεδία με τα οποία καταπιάνεται είναι πολύ
ευρύτερα, τόσο με τη γεωγραφική όσο και με την κοινωνική-πολιτιστική έννοια. Έτσι μας
ταξιδεύει (Δ.5) από τις προϊστορικές βραχογραφίες ως τα graffiti των σύγχρονων
πόλεων, από τους Μεσοποτάμιους γραφείς ως τα μεσαιωνικά scriptoria και ως τους
ηλεκτρονικούς υπολογιστές, (Δ.6) από τον οστρακισμό ως την γλώσσα της προπαγάνδας
των ΜΜΕ και τον Μεγάλο Αδελφό και από τα κρυπτογραφικά συστήματα διαφόρων εποχών
ως τις επινοημένες λογοτεχνικές γλώσσες και γραφές του (αγαπημένου στα παιδιά)
Άρχοντα των Δαχτυλιδιών. Καταπιάνεται ακόμη και με το θεσμό της προίκας. (Δ.8)
Πραγματικά ο κάθε εκπαιδευτικός ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τους στόχους του
μπορεί να βρει πολλά αξιοποιήσιμα στοιχεία και δραστηριότητες.
Με βάση αυτό το υλικό ανέπτυξα την πρόταση που θα σας παρουσιάσω για μια συνθετική
εργασία με χρόνο υλοποίησης 6-8 διδακτικές ώρες. (Δ.9) Το θέμα της είναι:
Πέντε ελληνικές λέξεις ταξιδεύουν στο χρόνο.

3. 3
Καθώς το θέμα αυτό είναι γενικό και ευρύ, η εργασία μπορεί να υλοποιηθεί στα πλαίσια
διαφόρων διδακτικών αντικειμένων (Αρχαία, Νεοελληνική Γλώσσα ή Ιστορία) και σε
οποιαδήποτε τάξη από την Α’ Γυμνασίου ως την Β’ Λυκείου. Επειδή αποτελείται από
επιμέρους δραστηριότητες, μπορεί κάποιος να υλοποιήσει και μόνο ένα από τα μέρη της,
συνδέοντάς το με κάποια συναφή διδακτική ενότητα.
Σκοποί διδακτικής πρότασης : (Δ. 11)
- Η καλλιέργεια του γλωσσικού γραμματισμού των μαθητών
- Να παρακολουθήσουν οι μαθητές την εξέλιξη της γραφής της ελληνικής γλώσσας μέσα
στους αιώνες.
- Να συνειδητοποιήσουν τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας από τη 2η
χιλιετία π.Χ. ως
σήμερα
Ειδικότεροι στόχοι :
- Να κατανοήσουν οι μαθητές ότι η γραφή, στενά συνδεδεμένη με τη γλώσσα και τον
πολιτισμό, δεν είναι κάτι στατικό και δεδομένο αλλά ένα πολιτιστικό αγαθό εξελισσόμενο
και μεταβαλλόμενο ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες της κοινωνίας
- Να εξοικειωθούν με τέσσερα σημαντικά στάδια εξέλιξης της γραφής της νεοελληνικής
γλώσσας, διερευνώντας τη μορφολογία αλλά και την τεχνολογία της γραφής
(υποστρώματα, εργαλεία).
- Να μπορέσουν να χρησιμοποιήσουν την τεχνολογία γραφής της κάθε εποχής και να
αναπαράγουν τη μορφολογία της, δημιουργώντας δικά τους αντικείμενα και κείμενα.
- Να συνεργαστούν σε ομάδες, υιοθετώντας μια ελληνική λέξη που επιβιώνει εδώ και
3.500 χρόνια και να παρακολουθήσουν την πορεία της στο χρόνο. Να χρησιμοποιήσουν
λεξικά διαφόρων περιόδων της ελληνικής γλώσσας.
Μέθοδοι (Δ.12 ): ομαδοσυνεργατική, διερευνητική, βιωματική, ομαδική συζήτηση, project.
Εκπαιδευτικές τεχνικές : ομάδες εργασίας, καταιγισμός ιδεών, συζήτηση, φύλλα εργασίας,
κατασκευές-δημιουργική έκφραση των μαθητών
Εποπτικά μέσα/εργαλεία : πίνακας, Η/Υ, διαδίκτυο, υλικά και εργαλεία γραφής

4. 4
Οι μαθητές θα χωριστούν σε πέντε ομάδες. Η κάθε ομάδα θα υιοθετήσει μία ελληνική
λέξη και θα παρακολουθήσει την πορεία της στο χρόνο ακολουθώντας την εξέλιξη της
γραφής. Στο παράδειγμά μας επιλέξαμε τις λέξεις : άγγελος, άστυ, έλαιο, λιμήν, σίτος.
Φυσικά ο κάθε εκπαιδευτικός μπορεί να επιλέξει διαφορετικές λέξεις ή να δώσει έναν
κατάλογο λέξεων στις ομάδες και η κάθε ομάδα να διαλέξει μία από αυτές. Η προϋπόθεση
είναι οι λέξεις να εμφανίζονται στις μυκηναϊκές πινακίδες και να έχουν επιβιώσει ως τις
μέρες μας.
1η
στάση : 1300 π.Χ. Σε ένα Μυκηναϊκό ανάκτορο (1 δ.ώ.)
Υλικό αναφοράς
 Φάκελος ‘Στα Ίχνη της Γραφής’, εγχειρίδιο σελ. 17-19, (αφόρμηση), Προτάσεις για
Δραστηριότητες σελ, 24-25 και σελ 69.
Δίνονται σε κάθε ομάδα:
- Φωτοτυπημένος ο πίνακας των συλλαβογραμμάτων της Γραμμικής Β που υπάρχει
στις ‘Προτάσεις για δραστηριότητες’, σελίδα 69 (Δ.13)
- Φωτοτυπημένο ενδεικτικό γλωσσάριο της Γραμμικής Β.
http://web.archive.org/web/20050213234111/www.geocities.com/kurogr/linear
b.pdf. Αν υπάρχει πρόσβαση σε υπολογιστή, επίσκεψη στη σελίδα
http://www.palaeolexicon.com/ Languages, Linear B, Dictionary. (Δ.14)
- Ένα κομμάτι πηλός-ένα μυτερό ξυλάκι (βλ. δραστηριότητα σελ. 24) (Δ.15)
Η πορεία του μαθήματος: 1. Ζητάμε από τις ομάδες να βρουν τις λέξεις τους στο
φωτοτυπημένο ή στο ψηφιακό γλωσσάρι. 2. Στη συνέχεια τις καθοδηγούμε να
χρησιμοποιήσουν τον πίνακα των συλλαβογραμμάτων και να βρουν από ποια μυκηναϊκά
συλλαβογράμματα σχηματίζεται η λέξη τους. Εξασκούνται σε ένα τετράδιο ώστε να μάθουν
να τη γράφουν. 3. Αφού τους δείξουμε εικόνες μυκηναϊκών πήλινων πινακίδων, τους
ζητάμε να πλάσουν τον πηλό τους ώστε να αποκτήσει αντίστοιχο σχήμα. 4.
Χρησιμοποιώντας το ξυλάκι γράφουν τη λέξη τους στην πινακίδα που έφτιαξαν.
2η
στάση : 8ος
αιώνας π.Χ. Το αλφάβητο εμφανίζεται στις ελληνικές πόλεις (1 δ.ώ.)
Υλικό αναφοράς
 Φάκελος ‘Στα Ίχνη της Γραφής’, εγχειρίδιο σελ. 21-24, (αφόρμηση), Προτάσεις για
Δραστηριότητες σελ, 26-28.
Δίνονται σε κάθε ομάδα:

5. 5
- Φωτοτυπία αφόρμησης με βασικές πληροφορίες και φωτογραφίες και με τους
πίνακες των ελληνικών αλφαβήτων (ΠΔ, σελ. 26, 28)
- Σπασμένο κομμάτι κεραμικού-κοπίδι ή πλάκα κεριού ή σαπουνιού-μυτερό ξυλάκι
Η πορεία του μαθήματος: 1. Αφόρμηση : Βλέπουμε με τους μαθητές (εναλλακτικά δίνουμε
σε φωτοτυπία) δυο πολύ πρώιμες ελληνικές επιγραφές, εγχάρακτες σε αγγεία του 8ου
αιώνα. (Δ.16) Προσπαθούμε να τις διαβάσουμε. Τους βοηθάμε να ανακαλύψουν τη λέξη
νόστος, τη λέξη ποτήριον, τη λέξη ειμί.
Συζητάμε τις ιδιοτυπίες της αρχαίας ελληνικής γραφής σε σχέση με τη σημερινή : ότι
χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά κεφαλαία γράμματα, ότι δεν υπήρχαν κενά ανάμεσα στις
λέξεις ούτε σημεία στίξης, ότι κάποια γράμματα γράφονταν διαφορετικά, κάποια έλλειπαν
ενώ άλλα δεν υπάρχουν πια. Επίσης επισημαίνουμε ότι η φορά της γραφής ως τον 6ο
αιώνα
δεν είχε κατασταλάξει. Τέλος μιλάμε για τα διαφορετικά Ελληνικά αλφάβητα. Συνοψίζοντας
δίνουμε στις ομάδες φωτοτυπία όπου συγκεντρώνονται οι πληροφορίες αυτές (Δ.17),
χρησιμοποιώντας υλικό από τις σελίδες 21-24 του εγχειριδίου, καθώς και πίνακες με τα
γράμματα σε διαφορετικά ελληνικά αλφάβητα. (Προτάσεις για Δραστηριότητες, σελ.26, 28)
2. Ζητάμε από τους μαθητές να διαλέξουν ένα από τα αλφάβητα ή και περισσότερα και να
εξασκηθούν γράφοντας τη λέξη τους σε αυτά, δεξιόστροφα ή αριστερόστροφα, αρχικά σε
χαρτί.
3. Μπορούν στη συνέχεια να χαράξουν τη λέξη τους είτε σε στρώμα κεριού (βλ.
δραστηριότητα σελ. 14. Εναλλακτικά μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε πλάκα σαπουνιού) είτε
σε σπασμένο κομμάτι κεραμικού (βλ. δραστηριότητα σελ. 28). (Δ.18)
4. Ακολουθεί φύλλο εργασίας. Εκτός από τις ερωτήσεις που εστιάζουν στην εξέλιξη της
γραφής, τους ζητάμε να ανατρέξουν σε Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας για να
βρουν και να καταγράψουν τις σημασίες που είχε η λέξη τους στην αρχαιότητα. Αν έχουμε
χρόνο επισκεπτόμαστε το εργαστήριο πληροφορικής και τους μαθαίνουμε να χρησιμοποιούν
την Επιτομή του Μεγάλου Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας των H.G. Liddell & R.
Scott (Δ.19) που υπάρχει διαθέσιμο ψηφιακά στον ιστότοπο του Κέντρου Ελληνικής
Γλώσσας «Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση»
(http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/tools/liddel-scott/)
3η
στάση : 9ος
αιώνας μ.Χ. Χειρόγραφα σε βυζαντινά συγγραφεία (2 δ.ώ.)
Υλικό αναφοράς
 Φάκελος ‘Στα Ίχνη της Γραφής’, εγχειρίδιο σελ. 23, 32-33, (αφόρμηση), Προτάσεις
για Δραστηριότητες σελ, 17-18, 55.

6. 6
Δίνονται σε κάθε ομάδα:
- Φωτοτυπία αφόρμησης με εικόνες και πίνακα σημείων μικρογράμματης γραφής
- Χρειαζόμαστε επίσης χρώματα (για το πρωτόγραμμα) και πιθανότατα τσάι για την
παλαίωση
Η πορεία του μαθήματος: 1 . Βλέπουμε με τους μαθητές τρεις εικόνες (Δ.20), τις οποίες
τους δίνουμε και σε φωτοτυπία. Η πρώτη προέρχεται από το εγχειρίδιο ‘Στα ίχνη της
γραφής’, (σελ.33) και χωρίζεται σε δύο μέρη : αριστερά έχουμε τη μικρογραφική απεικόνιση
ενός βυζαντινού αντιγραφέα με τα σύνεργα και τα έπιπλα του αντιγραφείου. Δεξιά ένα
απόσπασμα χειρογράφου στο οποίο ένας Βυζαντινός γραφέας υπογράφει το έργο του
(κολοφώνας). Οι άλλες δύο εικόνες είναι επίσης από βυζαντινά χειρόγραφα. Στην δεύτερη
περίπτωση πρόκειται για σελίδα ενός ευαγγελίου και επελέγη εκτός των άλλων για να
εστιάσουμε στο διακοσμημένο πρωτόγραμμα. Το τρίτο χειρόγραφο προέρχεται από το Άγιο
Όρος, είναι παλίμψηστο (ευκαιρία να εξηγήσουμε στους μαθητές τη διαδικασία αυτή και να
παρατηρήσουμε πόσο ακριβή και πολύτιμη ήταν η περγαμηνή) και περιέχει ένα κείμενο του
Αριστοτέλη (ευκαιρία να μιλήσουμε για την αντιγραφή και διάσωση κειμένων αρχαίων
συγγραφέων στα Βυζαντινά μοναστήρια). Αναζητούμε τις λέξεις και τις φράσεις : 1. βίβλος,
μηνί Ιουλίω, παρακαλώ, 2. επειδή, παρέδωσαν, 3. τέχνη, πράξις, διαφορά.
2. Όσον αφορά στην εξέλιξη της γραφής παρατηρούμε την εμφάνιση της μικρογράμματης
γραφής. Μπορούμε να δώσουμε και πληροφοριακό υλικό φωτοτυπημένο από το εγχειρίδιο
(Δ.21) Εξηγούμε ότι η μικρογράμματη γραφή δημιουργήθηκε στα βυζαντινά μοναστήρια τον
9ο
αιώνα, σε μια προσπάθεια να αναπτυχθεί ένα σύστημα γραφής καλαίσθητο,
ευανάγνωστο, που αποδίδεται με ταχύτητα και δεν καταλαμβάνει πολύ χώρο. (ΙΓ, σελ. 23)
Την ανάγνωση διευκόλυνε αργότερα ο χωρισμός των λέξεων με κενό διάστημα και η
γενικευμένη χρήση σημείων στίξης, τόνων και πνευμάτων.
3. Τους καλούμε να γράψουν τη λέξη τους με τη βυζαντινή μικρογράμματη γραφή στο
τετράδιό τους. Μπορούμε να τους εφοδιάσουμε με τη φωτοτυπία (Δ.22) ενός πίνακα που
περιέχει γράμματα και συμπλέγματα γραμμάτων του 9ου
αιώνα. (Η φωτοτυπία προέρχεται
από τα μαθήματα του σημαντικού παλαιογράφου κου Αγαμέμνονα Τσελίκα στο Ιστορικό και
Παλαιογραφικό Αρχείο (ΙΠΑ) του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης).
Εναλλακτικά μπορούν να παρατηρήσουν και να μιμηθούν των τρόπο που αποδίδονται τα
γράμματα σε ένα από τα κείμενα των εικόνων.
4. Στη συνέχεια βλέπουμε εικόνες από βυζαντινά πρωτογράμματα. (Δ.23) Κάθε ομάδα
φιλοτεχνεί το πρωτόγραμμα της λέξης της. (Βλ. και Προτ. για Δραστηριότητες, σελίδα 18)
5. Όταν είναι έτοιμοι κάνουν την τελική αντιγραφή της λέξης τους με διακοσμημένο και
χρωματισμένο πρωτόγραμμα. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε χειροποίητο χαρτί ή λευκό

7. 7
χαρτί, στο οποίο εκ των υστέρων μπορούμε να κάνουμε τεχνητή παλαίωση βουτώντας το
σε τσάι και κρεμώντας το να στεγνώσει.
6. Ακολουθεί φύλλο εργασίας. Εκτός από τις ερωτήσεις που εστιάζουν στην εξέλιξη της
γραφής, τους ζητάμε να βρουν και να καταγράψουν τις σημασίες της λέξης τους στη
Βυζαντινή περίοδο. Μπορούν να χρησιμοποιήσουν την Επιτομή του Λεξικού της
Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας του Εμμανουήλ Κριαρά, (Δ.24) που
υπάρχει στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα .
4η
στάση : 20ος
αιώνας μ.Χ. Από τα τετράδια καλλιγραφίας στις ψηφιακές
γραμματοσειρές (1 δ.ώ.)
Υλικό αναφοράς
 Φάκελος ‘Στα Ίχνη της Γραφής’, εγχειρίδιο σελ. 34-35, 59, Προτάσεις για
Δραστηριότητες σελ, 17-18, 55, 67.
Δίνονται σε κάθε ομάδα:
- Φωτοτυπία με χειρόγραφα κείμενα του 20ου
αιώνα και με λέξεις γραμμένες με
διαφορετικές ψηφιακές γραμματοσειρές
Η πορεία του μαθήματος: 1 . Ως αφόρμηση βλέπουμε με τους μαθητές χειρόγραφα
κείμενα του 20ου
αιώνα με πολυτονικό σύστημα. (Δ.25) Τα πρώτα είναι ένα μαθητικό
Τετράδιο καλλιγραφίας. Επισημαίνουμε ότι για τους μαθητές παλιότερα η καλλιγραφία ήταν
υποχρεωτική δραστηριότητα στο σχολείο. Τα επόμενα είναι χειρόγραφα ποιήματα δύο
μεγάλων ποιητών μας, του Κ. Καβάφη και του Γιάννη Ρίτσου. (Δ.26)
Παρατηρούμε τη χρήση του πολυτονικού συστήματος και αναφερόμαστε στην κατάργησή
του το 1982 (βλ. και εγχειρίδιο, σελ. 67). Παρατηρούμε επίσης την εξατομικευμένη και
προσωπική χρήση της γραφής στα χειρόγραφα, τον ‘γραφικό χαρακτήρα’.
2. Βλέπουμε με τους μαθητές ελληνικές λέξεις γραμμένες με ελληνικές ψηφιακές
γραμματοσειρές. (Δ.27) Παρατηρούμε τη μεγάλη τους ποικιλία, την προσπάθεια
δημιουργίας αποτελέσματος με άρτια και ενδιαφέρουσα αισθητική, την δυνατότητα
ψηφιοποίησης χειρόγραφων γραμματοσειρών.
3. Περνάμε στη συνέχεια στο δημιουργικό κομμάτι της δραστηριότητας: οι μαθητές της
κάθε ομάδας προσπαθούν να παράγουν μία σελίδα τετραδίου καλλιγραφίας, καταγράφοντας
τη λέξη τους όσο πιο προσεκτικά και καλλιγραφικά μπορούν. Μπορούν να χρησιμοποιήσουν
το πολυτονικό.
4. Ζητάμε από την κάθε ομάδα, χρησιμοποιώντας τον ΗΥ, να δημιουργήσει μία σελίδα
κειμένου ή παρουσίασης με τη λέξη της γραμμένη με διαφορετικές ψηφιακές
γραμματοσειρές. Μπορούν να διαφοροποιήσουν το μέγεθος, το χρώμα, τη μορφοποίηση
γενικότερα ώστε να αναδείξουν την αισθητική αξία του κειμένου.

8. 8
5. Τέλος, η κάθε ομάδα αναζητά τη λέξη της σε κάποιο λεξικό της Νεοελληνικής γλώσσας.
Μπορούν να χρησιμοποιήσουν το Λεξικό της κοινής Νεοελληνικής στην Πύλη για την
Ελληνική Γλώσσα. (Δ.28) Η ομάδα καταγράφει τις αλλαγές στη μορφή και τις σημασίες της
λέξης στη νεώτερη ελληνική.
Παρουσίαση-Αξιολόγηση (1 δ.ώ)
(Δ. 29) Στην τελευταία διδακτική ώρα η κάθε ομάδα παρουσιάζει στις υπόλοιπες το υλικό
της. Ακολουθεί έκθεση του υλικού στην τάξη. Συζητάμε τα συμπεράσματα που βγάλαμε
σχετικά με την ελληνική γλώσσα και τη γραφή της. Στο τέλος οι μαθητές αξιολογούν την
όλη διαδικασία.