ว่าด้วย ทุกคนจะต้องตายควรเมตตากัน พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภกฎุมพีคนหนึ่งผู้มีภรรยาตาย จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้ ได้ยินว่า กฎุมพีนั้น เมื่อภรรยาตายแล้วไม่อาบน้ำ ไม่รับประทานข้าว ไม่ประกอบการงาน ถูกความโศกครอบงำ ไปป่าช้าเที่ยวปริเทวนาการอยู่อย่างเดียว แต่อุปนิสัยแห่งโสดาปัตติมรรคโพลงอยู่ในภายในของกฎุมพีนั้น เหมือนประทีปโพลงอยู่ในหม้อฉะนั้น. ในเวลาใกล้รุ่ง พระศาสดาทรงตรวจดูโลก ได้ทอดพระเนตรเห็นกฎุมพีนั้น ทรงพระดำริว่าเว้นเราเสีย ใครๆ อื่นผู้จะนำความโศกออก แล้วให้โสดาปัตติมรรคแก่กฎุมพีนี้ ย่อมไม่มี เราจักเป็นที่พึ่งอาศัยของกฎุมพีนั้น จึงเสด็จกลับจากบิณฑบาต ภายหลังภัต ทรงพาปัจฉาสมณะไปยังประตูเรือนของกฎุมพีนั้น กฎุมพีได้สดับการเสด็จมา ทรงมีสักการะมีการลุกรับเป็นต้นอันกฎุมพีกระทำแล้ว ประทับนั่งบนอาสนะที่เขาปูลาด แล้วตรัสถามกฎุมพีผู้มานั่งอยู่ ณ ส่วนข้างหนึ่งว่า อุบาสก ท่านคิดอะไรหรือ? เมื่อกฎุมพีนั้นกราบทูลว่า พระเจ้าข้า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ภรรยาของข้าพระองค์ตาย ข้าพระองค์เศร้าโศกถึงเขาจึงคิดอยู่. จึงตรัสว่า อุบาสก ขึ้นชื่อว่าสิ่งที่มีการแตกเป็นธรรมดา ย่อมแตกไป เมื่อมันแตกไปจึงไม่ควรคิด แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลาย เมื่อภรรยาตายแล้วก็ยังไม่คิดว่า สิ่งที่มีการแตกเป็นธรรมดาได้แตกไปแล้ว อันกฎุมพีนั้นทูลอาราธนา จึงทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้.

1. 1
อนนุโสจิยชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๘. อนนุโสจิยชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๒๘)
ว่าด้วยทุกคนไม่ควรเศร้าโศก
(พระโพธิสัตว์แสดงธรรมแก่มหาชนว่า)
[๑๐๙] ตาปสินีผู้เจริญไปอยู่ในหมู่ชนเป็นจานวนมากที่ตายแล้ว
นางผู้อยู่ร่วมกับพวกคนตายเหล่านั้นจะมีประโยชน์อะไรแก่เรา เพราะฉะนั้น
ข้าพเจ้าจึงไม่เศร้าโศกถึงนางสัมมิลลหาสินีตาปสินีผู้เป็ นที่รัก
[๑๑๐] ถ้าบุคคลจะพึงเศร้าโศกถึงความตายที่ไม่มีแก่สัตว์ผู้เศร้าโศก
ควรเศร้าโศกถึงตนผู้ตกอยู่ในอานาจของมัจจุทุกเมื่อเถิด
[๑๑๑] อายุสังขารจะติดตามสัตว์ผู้ยืน นั่ง นอน
และเดินไปมาเท่านั้นก็หาไม่ วัยย่อมติดตามเหล่าสัตว์แม้กระทั่งลืมตาและหลับตา
[๑๑๒] เมื่อความพลัดพรากมีอยู่อย่างไม่ต้องสงสัย
ในอัตภาพที่เต็มไปด้วยอันตรายนี้อย่างนี้
บุคคลควรเอ็นดูสัตว์ที่ยังเป็นอยู่ยังเหลืออยู่ ไม่ควรเศร้าโศกถึงสัตว์ที่ตายไปแล้ว
อนนุโสจิยชาดกที่ ๘ จบ
------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
อนนุโสจิยชาดก
ว่าด้วย ทุกคนจะต้องตายควรเมตตากัน
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภกฎุมพีคนหนึ่งผู้มีภรรยาตาย จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้
ได้ยินว่า กฎุมพีนั้น เมื่อภรรยาตายแล้วไม่อาบน้า ไม่รับประทานข้าว
ไม่ประกอบการงาน ถูกความโศกครอบงา
ไปป่าช้าเที่ยวปริเทวนาการอยู่อย่างเดียว
แต่อุปนิสัยแห่งโสดาปัตติมรรคโพลงอยู่ในภายในของกฎุมพีนั้น
เหมือนประทีปโพลงอยู่ในหม้อฉะนั้น.
ในเวลาใกล้รุ่ง พระศาสดาทรงตรวจดูโลก
ได้ทอดพระเนตรเห็นกฎุมพีนั้น ทรงพระดาริว่าเว้นเราเสีย ใครๆ
อื่นผู้จะนาความโศกออก แล้วให้โสดาปัตติมรรคแก่กฎุมพีนี้ ย่อมไม่มี
เราจักเป็ นที่พึ่งอาศัยของกฎุมพีนั้น จึงเสด็จกลับจากบิณฑบาต ภายหลังภัต
ทรงพาปัจฉาสมณะไปยังประตูเรือนของกฎุมพีนั้น กฎุมพีได้สดับการเสด็จมา
ทรงมีสักการะมีการลุกรับเป็ นต้นอันกฎุมพีกระทาแล้ว
ประทับนั่งบนอาสนะที่เขาปูลาด แล้วตรัสถามกฎุมพีผู้มานั่งอยู่ ณ ส่วนข้างหนึ่งว่า

2. 2
อุบาสก ท่านคิดอะไรหรือ?
เมื่อกฎุมพีนั้นกราบทูลว่า พระเจ้าข้า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ
ภรรยาของข้าพระองค์ตาย ข้าพระองค์เศร้าโศกถึงเขาจึงคิดอยู่. จึงตรัสว่า อุบาสก
ขึ้นชื่อว่าสิ่งที่มีการแตกเป็ นธรรมดา ย่อมแตกไป เมื่อมันแตกไปจึงไม่ควรคิด
แม้โบราณกบัณฑิตทั้งหลาย เมื่อภรรยาตายแล้วก็ยังไม่คิดว่า
สิ่งที่มีการแตกเป็ นธรรมดาได้แตกไปแล้ว อันกฎุมพีนั้นทูลอาราธนา
จึงทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธกดังต่อไปนี้.
เรื่องในอดีตจักมีแจ้งใน จุลลโพธิชาดก ในทสกนิบาต.
ส่วนในที่นี้มีความสังเขปดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในตระกูลพราหมณ์ เจริญวัยแล้ว
เล่าเรียนศิลปะทั้งปวงในเมืองตักกสิลา แล้วได้กลับไปยังสานักของบิดามารดา.
ในชาดกนี้ พระโพธิสัตว์ได้เป็ นพรหมจารีแต่ยังเป็ นกุมาร.
ลาดับนั้น บิดามารดาของพระโพธิสัตว์นั้นบอกว่า
เราจักจัดการแสวงหาภรรยาให้แก่เจ้า. พระโพธิสัตว์กล่าวว่า
ลูกไม่มีความต้องการครองเรือน เมื่อท่านทั้งหลายล่วงไปแล้ว ลูกจักบวช
ถูกบิดามารดานั้นรบเร้าอยู่บ่อยๆ จึงให้ช่างทารูปทองคารูปหนึ่ง แล้วพูดว่า
ลูกได้กุมาริกาเห็นปานนี้ จึงจักรับครองเรือน.
บิดามารดาของพระโพธิสัตว์นั้นจึงให้ยกรูปทองคานั้นขึ้นบนยานอันมิ
ดชิด แล้วส่งคนทั้งหลายพร้อมทั้งบริวารเป็นอันมากไปโดยสั่งว่า พวกท่านจงไป
จงเที่ยวไปยังพื้นชมพูทวีป เห็นกุมาริกาผู้เป็ นพราหมณ์ซึ่งงามเห็นปานนี้ในที่ใด
ท่านทั้งหลายจงให้รูปทองคานี้ในที่นั้น แล้วนานางพราหมณกุมาริกานั้นมา
ก็ในกาลนั้น สัตว์ผู้มีบุญคนหนึ่งจุติจากพรหมโลก
บังเกิดเป็นกุมาริกาในเรือนพราหมณ์ผู้มีสมบัติ ๘๐ โกฏิ
ในนิคมคามแคว้นกาสีนั่นเอง
บิดามารดาได้ขนานนามกุมาริกานั้นว่า สัมมิลลหาสินี. กุมาริกานั้นในเวลามีอายุ
๑๖ ปี เป็นผู้มีรูปงามชวนชม เปรียบด้วยนางเทพอัปสร สมบูรณ์ทั่วสารพางค์กาย.
ชื่อว่าความคิดด้วยอานาจกิเลสไม่เคยเกิดขึ้นแก่นางเลย
นางได้เป็นสาวพรหมจารินีโดยแท้จริง.
ชนทั้งหลายพารูปทองคานั้นเที่ยวไปถึงบ้านนั้น
คนทั้งหลายในบ้านนั้นเห็นรูปทองคานั้นแล้วพากันกล่าวว่า เพราะเหตุไร
นางสัมมิลลหาสินี ธิดาของพราหมณ์ชื่อโน้น จึงมายืนอยู่ที่นี้.
มนุษย์ทั้งหลายได้ฟังดังนั้น จึงไปยังตระกูลพราหมณ์ สู่ขอนางสัมมิลลหาสินีนั้น.
นางจึงส่งข่าวแก่บิดามารดาว่า เมื่อท่านทั้งสองล่วงลับไปแล้ว ดิฉันจักบวช
ดิฉันไม่ต้องการครองเรือน. บิดามารดานั้นจึงกล่าวว่า กุมาริกา เจ้าจะทาอะไรได้

3. 3
แล้วรับเอารูปทองคา ส่งนางไปด้วยบริวารเป็นอันมาก.
เมื่อพระโพธิสัตว์และนางสัมมิลลหาสินีทั้งสองคน ไม่ปรารถนาเลย
บิดามารดาก็ทาการมงคล สมรสให้. คนทั้งสองนั้นอยู่ในห้องเดียวกัน
แม้จะนอนอยู่บนที่นอนเดียวกัน ก็ไม่ได้แลดูกันและกันด้วยอานาจกิเลส
อยู่ในสถานที่เดียวกัน เหมือนภิกษุ ๒ รูปและเหมือนพรหม ๒ องค์
อยู่ในที่เดียวกันฉะนั้น.
จาเนียรกาลล่วงมา บิดามารดาของพระโพธิสัตว์ได้ทากาลกิริยาตายลง
พระโพธิสัตว์นั้นกระทาการฌาปนกิจสรีระของบิดามารดาแล้ว
เรียกนางสัมมิลลหาสินีมากล่าวว่า นางผู้เจริญ เธอจงถือเอาทรัพย์นี้
มีประมาณเท่านี้ คือทรัพย์ ๘๐ โกฏิอันเป็ นของตระกูลพี่ และทรัพย์ ๘๐
โกฏิอันเป็นของตระกูลเธอ แล้วปกครองทรัพย์สมบัตินี้เถิด พี่จักบวช.
นางสัมมิลลหาสินีกล่าวว่า ข้าแต่ลูกเจ้า เมื่อท่านบวชดิฉันก็จักบวช
ดิฉันไม่อาจทอดทิ้งท่านได้. คนทั้งสองนั้นจึงสละทรัพย์ทั้งหมดในทางทาน
ละทิ้งสมบัติเหมือนก้อนเขฬะ เข้าไปยังหิมวันตประเทศทั้งสองคน บวชเป็ นฤาษี
มีรากไม้และผลไม้ในป่าเป็นอาหาร อยู่ในหิมวันตประเทศนั้นช้านาน
เพื่อต้องการจะเสพรสเค็มและรสเปรี้ยว จึงลงจากหิมวันตประเทศ
ถึงเมืองพาราณสีโดยลาดับ แล้วอยู่ในพระราชอุทยาน.
เมื่อดาบสและดาบสินีทั้งสองนั้นอยู่ในพระราชอุทยานนั้น
เมื่อปริพาชิกาผู้สุขุมาลชาติบริโภคภัตอันเจือปนปราศจากโอชะ
ก็เกิดอาพาธลงโลหิต. นางเมื่อไม่ได้เภสัชอันเป็นสัปปายะก็ได้อ่อนกาลังลง.
ในเวลาภิกขาจาร พระโพธิสัตว์ได้พยุงนางนาไปยังประตูพระนคร
แล้วให้นอนบนแผ่นกระดาน ณ ศาลาหลังหนึ่ง ส่วนตนเข้าไปภิกขาจาร. นาง
เมื่อพระโพธิสัตว์นั้นยังไม่กลับออกมาเลย ก็ได้ทากาลกิริยาตายไป.
มหาชนเห็นรูปสมบัติของปริพาชิกา พากันห้อมล้อมร้องไห้ร่าไร.
พระโพธิสัตว์เที่ยวภิกขาแล้วกลับมารู้ว่านางตายแล้ว ดาริว่า
สิ่งที่มีอันจะแตกไปเป็นธรรมดา ย่อมแตกไป สังขารทั้งปวงไม่เที่ยงหนอ
มีคติอย่างนี้เอง แล้วนั่งบนแผ่นกระดานที่นางนอนอยู่นั่นแหละ
บริโภคโภชนะอันระคนกันแล้วบ้วนปาก.
มหาชนที่ยืนห้อมล้อมถามว่า ท่านผู้เจริญ
ปริพาชิกานี้เป็นอะไรกับท่าน?
พระโพธิสัตว์กล่าวว่า เมื่อเวลาเป็นคฤหัสถ์
นางเป็ นบาทบริจาริกาของเรา.
มหาชนกล่าวว่า ท่านผู้เจริญ พวกเรายังอดทนไม่ได้ก่อน
พากันร้องไห้ร่าไร เพราะเหตุไร? ท่านจึงไม่ร้องไห้.
พระโพธิสัตว์กล่าวว่า นางปริพาชิกานี้ เมื่อยังมีชีวิตอยู่ย่อมเป็นอะไรๆ

4. 4
กับเรา บัดนี้ ไม่เป็ นอะไรๆ กัน เพราะนางเป็นผู้สมัครสมานกับปรโลก
ไปสู่อานาจของคนอื่นแล้ว เราจะร้องไห้เพราะอะไร
เมื่อจะแสดงธรรมแก่มหาชน จึงได้กล่าวคาถาเหล่านี้ว่า :-
นางสัมมิลลหาสินีผู้เจริญได้ไปอยู่ในระหว่างพวกสัตว์ที่ตายไปแล้วเป็
นจานวนมาก เมื่อนางไปอยู่กับพวกสัตว์เหล่านั้น จักชื่อว่าเป็นอะไรกับเรา
เพราะฉะนั้น เราจึงมิได้เศร้าโศกถึงนางสัมมิลลหาสินีผู้เป็ นที่รักนี้.
ถ้าบุคคลจะเศร้าโศก ถึงสิ่งที่ไม่มีแก่สัตว์ผู้เศร้าโศกนั้น
พึงเศร้าโศกถึงตนซึ่งตกอยู่ในอานาจของมัจจุราชอยู่ทุกเวลา.
อายุสังขารใช่ว่าจะติดตามเฉพาะสัตว์ผู้ยืน นั่ง นอน
หรือเดินอยู่เท่านั้นก็หาไม่ แม้ในเวลาชั่วลืมตา* หลับตา วัยก็เสื่อมไปแล้ว.
ในตนซึ่งเป็ นทางอันตรายนั้นหนอ ต้องมีความพลัดพรากจากกัน
โดยไม่ต้องสงสัย หมู่สัตว์ที่ยังอยู่ควรเอ็นดูกัน
ส่วนที่ตายไปแล้วไม่ควรเศร้าโศกถึง.
ท่านอธิบายว่า เมื่อวัยนั้นหนอเสื่อมไปอย่างนี้ อัตภาพอันถึงการนับว่า
นี้เป็นอัตตา ย่อมเป็นทางอันตราย
คือถูกผูกด้วยบ่วงเข้าไปครึ่งหนึ่งไม่เต็มบริบูรณ์ เมื่อเป็ นอย่างนั้น
ตนที่เป็นทางอันตรายนี้นั้น
จะต้องมีความพลัดพรากจากกันแห่งสัตว์ทั้งหลายที่บังเกิดในภพนั้นๆ
โดยไม่ต้องสงสัย คือหมดความสงสัย สัตว์ที่เหลืออยู่ยังไม่ตาย
คือสัตว์ที่เหลืออยู่นั้นยังเป็นอยู่ คือมีชีวิตอยู่ ควรเอ็นดูกัน คือควรเมตตากัน
พึงเจริญเมตตาในสัตว์นั้นอย่างนี้ว่า ขอสัตว์นี้จงอย่ามีโรค จงอย่าเบียดเบียนกัน
ส่วนสัตว์ที่จุติเคลื่อนไปแล้ว คือตายแล้วไม่ควรเศร้าโศกถึง
คือไม่ควรตามเศร้าโศกถึง.
พระมหาสัตว์ เมื่อแสดงอาการไม่เที่ยงด้วยคาถา ๔ คาถาอย่างนี้
แสดงธรรมแล้ว.
มหาชนพากันกระทาฌาปนกิจสรีระของนางปริพาชิกาแล้ว.
พระโพธิสัตว์เข้าไปยังหิมวันตประเทศ ทาฌานและอภิญญาให้บังเกิด
ได้มีพรหมโลกเป็นที่ไปในเบื้องหน้า.
พระศาสดา
ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว จึงทรงประกาศสัจจะ แล้วทรงประชุมชาดก
. ในเวลาจบสัจจะ กฎุมพีได้ดารงอยู่ในโสดาปัตติผล.
นางสัมมิลลหาสินีในครั้งนั้น ได้เป็น ราหุลมารดา
ส่วนดาบสในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบอรรถกถาอนนุโสจิยชาดกที่ ๘
-----------------------------------------------------

5. 5