Хэмжээт цаазат хаант Монгол улс, Анхдугаар үндсэн хууль (1921-1924)

1. Монголын түүхийн
хичээл

2. Хэмжээт цаазат хаант
Монгол улс, Анхдугаар
үндсэн хууль (1921-1924)

3. Хэмжээт цаазат хаант Монгол улс
1921 оны хувьсгалын ялалтаар Монгол улс
тусгаар тогтнолоо эргүүлэн олж, хөгжил
дэвшлийн зүг улс орноо хөтлөн жолоодох түүхэн
боломж дахин нээгдэв. Монгол улс үндэсний
ардчилсан өөрчлөлтийн бодлого явуулахыг
чухалчилж байв.
Үүний тулд юуны өмнө тусгаар тогтнолоо
бататгах, дотоод, гадаад байдлаа бэхжүүлэх
шаардлага тулгарав. АЗГ цагаан цэргээс улс
орноо бүрэн чөлөөлөх тэмцлийг эн тэргүүнд
явуулав. 1921 оны 8-р сард улс орныхоо төв
хэсгийг, 11-р сар хүртэл зүүн хядгаарыг, 1922 оны
эх гэхэд баруун хязгаарыг тус тус цагаантнаас
бүрэн чөлөөлсөн. 1921 оны намар Хасбаатар,
Дамбадорж нарын удирсан цэргүүд Толбо нуурт
42 хоног бүслэгдэн байлдсан нь тэр үеийн
хамгийн хүнд бэрх тулалдаан байлаа.

4. 1921 оны 9-р сарын 10-14нд Монгол ардын засгийн
газраас дэлхийн олон улсад хандан хэмжээт цаазат
хаант Монгол улс байгуулагдсаныг зарлав. Харин ЗОУ
Монголын хүсэлтийг хүлээн авсан хэдий ч бүрэн утгаар
дипломат харилцаа тогтоож чадахгүй байв. С.Данзан
тэргүүтэй Монголын төлөөлөгчид Москвад айлчилж,
1921 оны 11-р сарын 5-нд найрамдлын гэрээ
байгуулжээ. Энэхүү гэрээгээр хоёр тал засгийн
газруудаа харилцан хүлээн зөвшөөрч, бүрэн эрхт
төлөөлөгч суулгах, улс төр эдийн засгийн тааламжтай
харилцаа тогтоохоор болов. Хятадын зүгээс цэрэг-улс
төрийн дарамт шахалт үзүүлж, тусгаар тогтнолд
заналхийлж байсан нөхцөлд Монгол улс ЗОУ-ыг
түшиглэсэн нь чухал алхам байлаа.
Монгол Хятадын харилцаанд ЗОУ зуучийн үүрэг
гүйцэтгэж, хэрэг дээрээ Монголоос Хятадыг шахаж,
өөрийн нөлөөний бүс болгох бодлогыг далдуур тууштай
явуулж байлаа. Тийм нөхцөлд Монгол улс үнэндээ
ЗОУ-ын халхавч нөмөр дор, түүний дагуул холбоотон
байдалтай оршиж, тусгаар тогтнол, бие даасан
байдлаа хадгалж үлдэх арга зам эрэлхийлэхэд хүрэв.

5. 1924 оны Зөвлөлт, Хятадын гэрэннд Монголыг
Хятадын нэг хэсэг хэмээн заасан нь манай улсын
тусгаар тогтнолыг олон улсын хэмжээнд хүлээн
зөвшөөрөх боломжийг олон жил хаасан.
Монголын төр улс орныхоо дотоод байдлыг засан
тохинуулахад хүч анхаарал хандуулав. Ерөнхий
сайд Д.Бодоо Монголд хэмжээт цаазат (Үндсэн
хуульт) хаант төр илүү тохиромжтой гэж үзэж
байлаа. 1921 оны намар Улсын Их Хурал хуралдах
хүртэл ажиллах олны төлөөллийн байгууллага
болох Улсын түр цагийн хурлыг байгуулав.
Энэ үеийн улс төрийн тогтолцооны нэг хэсэг
болох УТЦХ нь бодлого, шийдвэр боловсруулах,
зөвлөх эрхтэй өвөрмөц байгууллага байв.
УИХ хуралдаж, Үндсэн хууль батлах хүртэл Богд
хаан ба АЗГ-ын хоорондын харилцааг зохицуулах
шаардлага гарсан тул 1921 оны 11-р сарын 1-нв
“Тангарагийн гэрээ”-г батлан мөрдүүлжээ.

6. Түүнийг “Хэмжээт засагт ард улсуудын үндсэн
хуулиудын гол утгыг баримтлан тогтоосон” юм.
1921 оны сүүлээс Үндсэн хуулийн төсөл
боловсруулах ажил эхэлж, 1922 оны 5-р сарын
29-нд тусгай комисс байгуулжээ. Энэ ажил
багагүй саад бэрхшээлтэй тулгарч, 1924 он
хүртэл үргэлжилсэн билээ.
АЗГ орон нутагт өөрийн бүрэн эрхт төлөөний
түшмэдийг томилон суулгаж, улмаар орон
нутгийн засаг захиргааг ардчилсан үндсэн дээр
өөрчлөх бодлого явуулж эхлэв. 1923 онд “Засаг
ба засаг бус ван, гүнгүүдийн эрх хэмжээний
дүрэм”, “Монгол улсын нутаг захиргааны дүрэм”,
“Их шавийн захиргааны дүрэм”, 1924 онд
“Ховдын харьяат газрын захиргааны дүрэм”
зэргийг батлаг гаргажээ.
Нийгэм-эдийн засгийн хүрээнд хийх ардчилсан
өөрчлөлтийн хамгийн гол зорилт нь хуучин
нийгмийн харилцааг халах явдал байв.

7. АЗГ-аас 1922 оны 1-р сарын 25-нд эзэн,
хамжлагын харилцааг халах түүхэн шийдвэр
гаргаж, 5-р сарын 5-нд ноёд, тайж нарын хамжлага
захирах эрхийн тамгыг хураан авчээ.
Төрөөс аж ахуй, эдийн засгаа сэргээн
хөгжүүлэх, ард олны аж амьдралыг дээшлүүлэх,
улс орны үндсэн баялаг болох мал сүргээ өсгөн
үржүүлэх явдалд эн тэргүүнд анхаарав.
Өртөө, улааг цэгцэлж, гадаадын худалдаачдад
төлөх өрийг хүчингүй болгон, алба татварыг
бодлогыг өөрчилж, харийнхны мэдэлд байсан
үйлдвэр, уурхайн газруудыг улсын болгох арга
хэмжээ авчээ. Шуудан холбооны газар, Монголын
харилцан туслалцах хоршоо байгуулж, санхүү,
банкны тогтолцоог бүрдүүлэн, үндэсний мөнгөн
тэмдэгтэй болох алхам хийв.
1923 онд үндэсний эдийн засгаа бүх талаар
хөгжүүлэх үзэл баримтлал болох “Эдийн засгийн
үндсэн бодлого” хэмээх баримт бичгийг батлав.

8. Монголын төр, улс орны дэвшил хөгжил соёл
боловсролыг эрхэмлэх явдалтай салшгүй
холбоотой хэмээн үзсэн. 1921 оны 11-р сард 3
жилийн бага сургууль дахин нээж хичээллүүлжээ.
Бага, дунд сургуулийн танхимын дүрэм батлан
гаргаж, Дотоод яаманд “Сургуулийн хэлтэс”
байгуулан сургуулийн хэргийг хариуцуулав.
1922 оноос багш бэлтгэж эхлэн, 1923 онд Багшийн
сургууль байгуулжээ. Мөн 1922 оноос цэрэг, улс
төрийн боловсон хүчнээ ЗОУ-д илгээн сургах
болов. Сурах бичиг гаргах, түгээхэд анхаарч
“Цаасан шувуу”, “Оюунтүлхүүр”, С.Жамъяаны
зохиосон “Монгол үсгийн цагаан толгой”, “Урт
өдрийн улигт үгийн бичиг” гэх зэргийг хэвлэн
хэрэглэж байлаа.
Хүн амын эрүүлийг хамгаалах, өвчин эмгэгээс
сэргийлэх, эмчлэх, уламжлалт эмчилгээний
зэрэгцээ орчин үеийн эмнэлэг байгуулах арга
хэмжээ авч байлаа.

9. 1921 оны 11-р сарын сүүлээр орчин
цагийн шинжлэх ухааны анхны
байгууллага болох “Судар бичгийн
хүрээлэн” байгуулагдав. Тус хүрээлэн
ховор чухал ном судар цуглуулах,
судлах, орчуулах, судалгааны ажил
явуулах, түүх соёлын дурсгалыг
хамгаалах ажил хийж байлаа.
Гадаадын улс орнууд, эрдэмтэн
судлаачидтай хамтран ажиллах болж,
1922 оноос Р.Ч.Эндрюсийн экспедиц,
1923 оноос П.К.Козловын
шинжилгээний анги Монголд ажиллаж
гайхамшигт нээлтүүд хийжээ.

11. Эх сурвалж-1
Бага сургуулийг 3 жил, дунд
сургуулийг 5 жилийн хугацаатай
тогтоож, бага сургуульд 8-13 насны
хүүхэд, дунд сургуульд бага сургуулиа
төгссөн 10-16 насны хүүхдүүдийг
суралцуулна. Мөн тус орны тухайн
байдлыг харгалзан Монгол бичиг
төсөөлөх 14-18 насны хүүхдүүдийг
дунд сургуульд бас хамруулан
сургана.
“Бага, дунд сургуулийн танхимын
дүрэм”-ээс. (1922)

12. Анхдугаар Үндсэн хууль
1921 оны хувьсгал ялсны дараа Монгол улсын
Үндсэн хуулийг боловсруулах ажил эхэлжээ.
Монголын төрийн зүтгэлтнүүд үүнд ихээхэн
нухацтай хандаж, Д.Бодоо, Ж.Цэвээн нар өөрсдийн
санал бодлыг тусгасан төслийг боловсруулж байв.
1922 оны 5-р сарын 29-нд Үндсэн хууль
боловсруулах комиссыг Шүүх яамны сайд
Н.Магсаржаваар ахлуулан, Ж.Цэвээн, Ч.Бат-Очир
нарын бүрэлдэхүүнтэй байгуулжээ.
Тэдэнд “... Англи мэт улсын хуулиас товчлон авч
эдүгээгийн явуулан буй засгийн байдалд
нийлүүлэн зохиох” удирдамж өгч, “бас өөр
боловсронгуй хүмүүсийг урин авч хэрэглэх” эрх
олгон, төсөл боловсруулахыг даалгав. Комисс
Англи, Швед, Бельги, Голланд зэрэг улсын Үндсэн
хууль ба түүнд дүйцэх баримтыг орчуулж судалжээ.

13. Гэвч 1924 онд Үндсэн хууль боловсруулах
комиссыг өөрчилж, шинэ төслийг Б.Цэрэндорж,
Ж.Цэвээн, Э.Ринчино, П.Всесвятский нар
боловсруулсан. Үндсэн хуулийг боловсруулахад
Монгол дахь Коминтерний төлөөлөгч,
Зөвлөлтийн мэргэжилтний оролцоо, үзэл
хандлагын нөлөө их байсан ч Монголын төрийн
зүтгэлтнүүд улс орныхоо онцлог, олон улсын
жишгийг харгалзсан Бүгд найрамдах засаг
тогтоох төслийг боловсруулж чаджээ.
Засаглалын ямар хэлбэрийг сонгох асуудал ид
яригдаж байх үед, 1924 оны 5-р сарын 20-нд
хэмжээт эрхт Богд хаан таалал төгсжээ.
1924 оны 6-р сарын 7-нд МАН-ын ТХ, Монголд
ардын бүгд найрамдах засаг тогтоох тухай
тогтоол гаргав. Түүнд төрийн дээд эрхийг ард
түмний сонгосон төлөөлөгчдөөс бүрдсэн Улсын
Их Хурал барихаар заажээ.

14. УИХ хуралдуулах бэлтгэлийг хангаж, 1924 оны
11-р сарын 8-28-ны өдрүүдэд Улсын анхдугаар
Их Хурал Нийслэл Хүрээнд хуралдав.
УИХ-аар Засгийн газар, яамдын тайлан, бүх
аймаг, шавь, Ховдын тариачин, Алтайн
Урианхай, Хасагийн хошуудын илтгэлийг сонсож,
засгийн газраас баталсан хууль дүрэм, Үндсэн
хуулийн төслийг хэлэлцжээ.
УИХ-аар хэлэлцэн шийдвэрлэсэн хамгийн гол
асуудал бол Монгол улсын анхдугаар Үндсэн
хуулийг батлан тогтоосон явдал байлаа.
Үндсэн хуулинд Монгол улсыг “Бүгд Найрамдах
Бүрэн эрхтэй Ард Улс” хэмээн нэрийдэв. Үндсэн
хуулиар Монгол улсын төрийн байгууллын
тогтолцоог хуульчлан баталжээ. УИХ-ыг олон
шатны хурлаас буюу арван гэр, баг, сум, хошуу,
аймгаас төлөөлөгч сонгон байгуулах болжээ.

15. БНМАУ-ын төрийн дээд эрхийг УИХ-д хадгалах
ба хурлын чөлөө цагт Улсын Бага Хурал, мөн
хурлын чөлөө цагт УБХ-ын Тэргүүлэгчид ба
засгийн газрын дунд хадгалахаар хуульчилж,
төрийн эрх мэдлийг хуваарилсан. Энэ ард
түмний төрийн хэрэгт оролцох эрх чөлөөг
Монголын түүхэнд анх удаагаа хуульчилсан
чухал ач холбогдолтой байлаа.
Үндсэн хуулинд иргэдийн эрхийг тунхаглаж,
түүнээ хэрэгжүүлэх баталгааг хуульчилжээ. Тус
улсын иргэд угсаа, шашин, эрэгтэй, эмэгтэй
ялгаваргүйгээр нэгэн адил эрхийг эдлэх, хүн
бүр чөлөөтэйгээр үг хэлэх, хэвлэх, жагсах,
хуралдах, эвлэлдэх, эрдэм боловсролыг олж
авах, бусдын хөдөлмөрийг үл мөлжигч 18 нас
хүрсэн иргэн бүр сонгох, сонгогдох эрхтэйг
батлан тунхаглажээ.

17. Эх сурвалж-2
35-р зүйл. Аливаа хурлын төлөөлөгчдийг сонгох
ба мөн төлөөлөгчдөд сонгогдох эрхгүй хүмүүс нь:
1. Ямагт ашгийг эрмэлзэж бусдыг зарж мөлжин
амьдагчид
2. Ямагт бусдыг хөлслөн зарах ба хөрөнгө
орлого зэргийн үржлээр амьдрагч жинхэнэ
худалдааны ба мөнгө хүүлэгчид
3. Урьдын ван, гүн ба хутагт хувилгаад жич орон
хийдэд үргэлж суух санваартан лам нар
4. Солиорсон ба ухаан эвдэрсэн бөгөөд зохих
газраас шинжлэн батлагсад
5. Эд хичээх зэргээр нэрийг гутаах явдал
үйлдэж, зарга шүүх газраас ял шийтгэгсэд болно.
БНМАУ-ын Үндсэн хуулиас (1924)

18. Гэрийн даалгавар
⮚ Монголд Бүгд Найрамдах
засаглал тогтооход
нөлөөлсөн гадаад, дотоод
шалтгааныг тодорхойлох
⮚ Анхдугаар Үндсэн хуулийн
эерэг, сөрөг талын тухайд
санал бодлоо солилцох