5-мавзу. БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИНИНГ МАЗМУНИ ВА АМАЛ ҚИЛИШИ.pptx
1. 5-мавзу. БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИНИНГ
МАЗМУНИ ВА АМАЛ ҚИЛИШИ
1
• Бозор иқтисодиётининг мазмуни ва
асосий белгилари
2
• Бозор иқтисодиётида доимий ва асосий
муаммоларнинг ҳал қилиниши
3
• Бозор иқтисодиётининг афзалликлари
ва зиддиятлари
1-маъруза машғулоти
2. 1.Бозор иқтисодиётининг мазмуни ва асосий белгилари
Бозор иқтисодиёти
• – бу товар ишлаб чиқариш, айирбошлаш ва пул муомаласи қонун-
қоидалари асосида ташкил этиладиган ва бошқариладиган
иқтисодий тизимдир.
Бундай иқтисодиёт
• эркин товар-пул муносабатларига асосланиб,
• унинг негизида товар ва пулнинг турли шакллардаги ҳаракати
ётади,
• у иқтисодий монополизмни инкор этади.
Айрим адабиётларда бозор иқтисодиёти
• – бозор хўжалиги субъектлари иқтисодий хатти-ҳаракатларининг
эркин, мустақил равишда юз бериши ва уларнинг товар-пул механизми
орқали бир-бирига боғланиб мувофиқлашуви деб баҳо берилади.
3. Бозор иқтисодиёти субъектлари таркибига қуйидагилар
киради
• – иқтисодиётнинг истеъмол соҳасида фаолият кўрсатувчи
асосий таркибий бирлик.
Уй
хўжаликлари
• – бу иқтисодиётнинг даромад (фойда) олиш мақсадида амал
қилувчи бирламчи бўғинидир.
Тадбиркорлик
сектори
• – ўз олдига фойда олишни мақсад қилиб қўймаган, асосан,
иқтисодиётни тартибга солиш вазифасини амалга оширадиган
турли бюджет ташкилотлари ва муассасаларининг мажмуи.
Давлат сектори
• – иқтисодиётнинг меъёрда амал қилиши учун зарур бўлган
пул массаси ҳаракатини тартибга солувчи молия-кредит
муассасаси.
Банк
5. Бозор иқтисодиётининг муҳим ва умумий
белгилари қуйидагилардан иборат:
1
• турли шакллардаги мулкчиликнинг мавжуд бўлиши ва унда
хусусий мулкчиликнинг устун туриши;
2
• тадбиркорлик ва танлов эркинлиги;
3
• рақобат курашининг мавжудлиги;
4
• давлатнинг иқтисодиётга чекланган ҳолда аралашуви;
5
• корхона ва фирмаларнинг ички ва ташқи шарт-шароитлар
ўзгаришларига мослашувчанлиги.
6. Классик ёки соф бозор иқтисодиётининг асосий
белгилари:
1
• иқтисодий фаолият юритишнинг хусусий мулкчиликка асосланганлиги;
2
• капитал ва ишлаб чиқаришнинг корхона миқёсида умумлашганлиги;
3
• тадбиркорлар, ишчилар, товар ишлаб чиқарувчилар ва
истеъмолчиларнинг шахсан эркинлиги;
4
• тадбиркорларнинг юқори фойда олиш учун курашлари;
5
• иқтисодиётнинг талаб ва таклиф, эркин бозор нархи ва рақобат
курашлари асосида тартибланиши;
6
• аҳолининг ижтимоий ҳимоя қилинмаслиги, ишсизликнинг ва аҳоли
ижтимоий табақалашувининг кучайиши.
7. Ҳозирги замон ривожланган бозор иқтисодиётининг асосий
белгилари:
1
• иқтисодий ва тадбиркорлик фаолиятини юритишнинг турли мулкчилик шакллари, яъни
хусусий, давлат, жамоа, аралаш ва бошқа мулк шаклларига асосланганлиги;
2
• капитал ва ишлаб чиқаришнинг юқори даражада умумлашганлиги, мулкнинг бир қисми йирик
монополиялар ва давлат қўлида тўпланиб, миллий ва халқаро миқёсда умумлашганлиги;
3
• иқтисодиётни тартибга солишда давлатнинг фаол иштироки.
4
• хўжаликларни юритишда режа усулидан фойдаланишнинг кучайиши (бизнес режаси,
маркетинг тизими орқали бошқариш);
5
• ижтимоий ҳимоянинг кучайиши. Бунда давлатга, жамоалар ва хусусий кишиларга тегишли
турли хил ижтимоий таъминот ва ижтимоий суғурта фондларининг вужудга келиши.
8. Замонавий бозор хўжалиги моделлари
Мезонлар
Кўрсатилган мезонларга
мувофиқ келувчи
давлатлар
Давлат дастурларининг
мақсадга
йўналтирилганлиги
Иқтисодиётни тартибга
солиш тамойиллари
Давлат секторининг
иқтисодиётдаги улуши
Корпоратив
иқтисодиёт
Аралаш иқтисодиёт
Ижтимоий
йўналтирилган
бозор иқтисодиёти
Фуқаролар
манфаатларини
ҳимоя қилиш
Узоқ муддатли
дастурларнинг
ишлаб чиқилиши
30%
Германия
Тадбиркорликни
ривожлантириш
бўйича шарт-
шароитлар яратиш
Тактик усуллар-дан
устун равишда
фойдаланиш
10% атрофида
АҚШ
Йирик ишлаб
чиқариш ман-
фаатларини ҳимоя
қилиш
Асосий устувор-
ликларни белгилаб
олиш
Аҳамиятсиз
даражада
Япония, Швеция
9. 2. Бозор иқтисодиётида доимий ва асосий муаммоларнинг
ҳал қилиниши
Ҳар қандай иқтисодий тизимнинг умумий
муаммолари
1) қандай маҳсулот ва хизматларни, қанча
миқдорда ишлаб чиқариш зарур?
2) ушбу маҳсулот ва хизматларни қандай техника
ва технология воситасида ишлаб чиқарилади?
3) бу маҳсулот ва хизматлар ким учун ишлаб
чиқарилади?
10. Товарлар қандай усулда ишлаб чиқарилади ёки ишлаб
чиқариш қандай ташкил қилинади, деганда учта узвий
боғлиқ масалага эътибор берилади:
- ресурсларнинг алоҳида тармоқлар
ўртасида тақсимланиши;
- корхоналар томонидан ишлаб
чиқаришнинг амалга оширилиши;
- ҳар бир корхона ресурсларининг
уйғунлашуви ва технологияни танлаш.
11. Бозор иқтисодиёти шароитида «нима, ким учун ва қандай
қилиб ишлаб чиқариш зарур» деган муаммога қуйидагича
жавоб берилади:
• юқори фойда берадиган товарлар ва хизматлар барча
тўловга лаёқатли истеъмолчилар талабига етарли
ҳажмда ишлаб чиқарилади;
Биринчидан
• товар ва хизматлар тўлов лаёқатига эга, юқори фойда
олиш имконини берадиган харидорлар учун ишлаб
чиқарилади;
Иккичидан
• юқори фойда олишни таъминлайдиган, ресурсларни
тежаш имконини берадиган техника ва технология
ёрдамида ишлаб чиқарилади.
Учинчидан
12. 3. Бозор иқтисодиётининг афзалликлари ва зиддиятлари
1
• Ресурсларни тақсимлашнинг самарадорлиги.
2
• Иқтисодий фаолият ва танлов эркинлиги.
3
• Иқтисодий субъектлар тинимсиз ҳаракат ва
изланишларининг таъминланиши.
Бозор иқтисодиётининг афзалликлари
13. Бозор иқтисодиётнинг ижобий жиҳатларини
қуйидагилар киради
1
• унинг ишлаб чиқаришнинг ўзгарувчан шароитларига мослашуви ва
кўникишининг юқори даражаси;
2
• фан ва техника ютуқларидан фойдаланиш, уларни ишлаб чиқаришга
жорий этишнинг жадал суръати;
3
• турли-туман эҳтиёжларни қондириш, маҳсулот сифатини ошириш
қобилияти;
4
• бузилган мувозанатни нисбатан тезлик билан қайта тиклаш;
5
• чекланган ахборот – турли ресурсларнинг нарх даражаси ва уларнинг
сарфланиш даражасига йўналган ҳолда бозор иқтисодиётининг
муваффақиятли амал қила олиш имконияти.
14. Бозор иқтисодиётининг асосий зиддиятларига
қуйидагилар киради
у ўзининг бош назорат механизми —
рақобатнинг кучсизланишига йўл
қўяди ва ҳатто буни рағбатлантиради.
жамият аъзолари даромадларидаги
тенгсизликнинг кучайиб бориши ва
аҳолининг табақаланишига олиб
келади.
15. Бозор иқтисодиётида рақобат кучсизланишининг иккита асосий
манбаи мавжуд:
1
• Фирмаларнинг қўшилиб кетиши,
2
• компанияларнинг хуфёна келишуви,
3
• рақобатлашувнинг ноқонуний усуллари (масалан, жисмоний куч
ишлатиш, зўравонлик, тазйиқ ўтказиш ва ҳ.к.) ни қўллаш
1) бозор иқтисодиёти шароитидаги эркин муҳитда тадбиркорлар
фойда кетидан қувиб ва ўз иқтисодий мавқеларини яхшилашга
интилиб, рақобатнинг чекланган йўлидан озод бўлишга ҳаракат
қиладилар.
– буларнинг барчаси рақобатнинг кучсизланиши ва унинг
тартибга солувчилик таъсирининг пасайишига олиб келади;
16. 2) бозор тизими рағбатлантирадиган техника тараққиёти ҳам
рақобатнинг заифлашишига олиб келади. Энг янги технология,
одатда:
1
• жуда катта миқдордаги реал капиталдан фойдаланишни;
2
• йирик бозорлар бўлишини;
3
• комплексли, марказлашган ва қатъиян бир бутун бўлиб
бирлашган бозорнинг таркиб топишини;
4
• бой ва ишончли хомашё манбаларини талаб қилади.
Бундай технология бозорнинг ҳажмига нисбатан кенг миқёсдаги ҳисобланувчи ишлаб
чиқарувчилар мавжуд бўлиши зарурлигини билдиради. Бошқача айтганда, энг янги
технологияни қўллаш асосида ишлаб чиқаришнинг энг юқори самарадорлигига эришиш,
аксарият ҳолларда кўп миқдордаги майда фирмалар эмас, унча кўп бўлмаган йирик ишлаб
чиқарувчилар мавжуд бўлишини тақозо қилади.
17. Бозор иқтисодиётининг камчилик ёки салбий
жиҳатларига қуйидагилар киради
1
• атроф-муҳитни ишлаб чиқариш ва бошқа фаолият турлари
таъсиридан муҳофаза қилиш механизмининг мавжуд эмаслиги;
2
• ресурсларнинг қайта тикланмайдиган турларини сақлаш
имкониятининг йўқлиги;
3
• меҳнат қилиш билан боғлиқ кафолатларнинг мавжуд эмаслиги;
4
• фанда фундаментал ва амалий тадқиқотларнинг ривожланишига
кўмаклашувнинг йўқлиги;
5
• ривожланишнинг беқарорлиги ҳамда ижтимоий ишлаб
чиқаришнинг пасайиш ҳолатларининг мавжудлиги.
18. 1
• Бозор ва унинг вазифалари
2
• Бозорнинг турлари ва тузилиши
3
• Бозор инфратузилмаси ва унинг
унсурлари
2-маъруза машғулоти
19. Бозор ва бозор иқтисодиётининг фарқи
Бозор
иқтисо-
диёти
Ишлаб
чиқариш
Тақсимот
Айирбош-
лаш
Истеъмол
Бозор
20. Бозор тушунчаси дастлаб товар алмашув, товар
айирбошлаш жойи ёки майдони деган мазмунни
англатган
Т Т
Бундай айирбошлашда вақт ва масофа бўлмай, бир вақтнинг ўзида ўша
жойда алмашув жараёни содир бўлган.
22. Бозор ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар, сотувчилар ва
харидорлар ўртасида пул орқали айирбошлаш (олди-сотди)
жараёнида бўладиган иқтисодий муносабатлар йиғиндисидир.
Бозорнинг асосий белгилари қуйидагилардан
иборат:
- сотувчи ва харидорларнинг ўзаро келишуви,
эквивалентлилик принципи асосида айирбошлаш;
- сотувчиларнинг харажатлари қопланиб, фойда
олиши;
- тўловга лаёқатли бўлган харидорларнинг
талабини қондириш ва рақобатчилик.
24. • – бозор иқтисодиётининг фаолият қилишини
тартибга солишни ва иқтисодий жараёнларни
уйғунлаштиришни таъминлайдиган дастак ва
воситалар.
Бозор
механизми
• – айирбошлаш муносабатларига жалб қилинган
иқтисодий фаолият натижалари ва иқтисодий
ресурслар, товар, пул ва унга тенглаштирилган
молиявий активлар.
Бозор
объекти
• – айирбошлаш муносабатлари қатнашчиси.
Бозор
субъекти
25. Бозорнинг асосий вазифаси ишлаб чиқарувчилар томонидан
яратилган товар ва хизматларни, иқтисодий ресурсларни
истеъмолчиларга етказиб беришдан иборатдир.
Бозор айирбошлаш категорияси бўлиб,
ишлаб чиқаришнинг узлуксиз
такрорланиб туришига ёрдам беради.
Бозор иқтисодиётни тартибга солиб
туриш вазифасини талаб, таклиф,
рақобат ва нархлар ёрдамида бажаради.
27. 5.Бозорнинг турлари ва тузилиши.
Бозорнинг
туркумланиши
Бозорнинг етуклик
даражаси,
Иқтисодий
алоқалар тавсифи
Бозор миқёси,
Сотиладиган ва
сотиб олинадиган
маҳсулот тури
Бозор
субъектлари
хусусиятлари,
28. Бозорнинг етуклик даражасига қараб
•Ривожланмаган, шаклланаётган бозор тасодифий тавсифга эга бўлиб,
унда товарни товарга айирбошлаш (бартер) усули кўпроқ қўлланилади.
Ривожланмаган бозор
•товар ва хизматларнинг ҳар бир тури бўйича жуда кўп ишлаб
чиқарувчилар ва истеъмолчилар, сотувчилар ва харидорлар мавжуд бўлиб, улар
ўртасида эркин рақобат амал қилувчи, нархлар талаб ва таклиф ўртасидаги
нисбатга қараб эркин шаклланувчи бозордир.
Классик (эркин) бозор
•Ҳозирги замон ривожланган бозори ижтимоий-иқтисодий
самарадорликни таъминлаш ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш мақсадида бозор
алоқаларининг давлат томонидан тартибга солиб турилишига асосланади.
Ҳозирги замон ривожланган бозори
29. Бозор ҳудудий жиҳатдан ҳам
турлича бўлиши мумкин.
Маҳаллий
бозорлар
Тошкент
бозори
Самарқанд
бозори
Лондон
бозори
Нью-Йорк
бозори
Пекин
бозори Миллий
бозорлар
Ўзбекистон
бозори
Россия
бозори
Англия
бозори
Америка
бозори
Хитой
бозори
Ҳудудий
бозорлар
Марказий
Осиё
ёки
Осиё
бозори
Ғарбий
Европа
бозори
жаҳон
бозори.
30. истеъмол товарлари ва
хизматлари бозори
ишлаб чиқариш
воситалари ва ишчи кучи
(ресурслар) бозори
валюта бозори ва фонд
биржалари
илмий техника кашфиёти
ва ишланмалар бозори
Сотиладиган ва сотиб
олинадиган товар,
хизмат турига кўра
31. Интеллектуал товарлар бозори ақлий меҳнат
маҳсули бўлган товарлар олди-сотди қилинади.
илмий ғоялар
техника
янгиликлари
санъат ва
адабиёт
асарлари
ҳар хил
ахборотлар
Интеллектуал бозор таркибида илмий-
техника ишланмаларини айирбошлаш
катта ўрин тутади. У амалда патент,
лицензия ва ноу-хау сотишдан иборат
бўлиб, бу бозорда асосан инновация
фирмалари иш кўради. Мазкур
фирмалар янгиликлар яратиш, бозорда
сотиш ва ишлаб чиқаришга жорий
этиш бўйича хизмат кўрсатади.
32. Муомалага чиқадиган субъектларнинг
хусусиятига кўра
Улгуржи
савдо
Сотувчи
фермер
хўжаликл
ари
Сотиб
олувчи
Давлат
Чакана савдо
Сотувчи
Корхона-
лар
фирмалар
хусусий
дўконлар
Сотиб
олувчи
фуқарола
р
33. Истеъмол товарлари бозори ва ресурслар бозори ҳамда бозор
субъектлари ўртасида ресурслар, маҳсулот ва даромадлар ҳаракати.
Фирма
(корхона)
Уй
хўжаликлари
Истеъмол
товарлари
бозори
Ресурслар
бозори
Давлат
иқтисодий ресурслар
пул маблағлари
пул
маблағлари
товар
ва
хизматлар
пул
маблағлари
пул маблағлари
товар ва хизматлар
иқтисодий
ресурслар
товар ва хизматлар
иқтисодий ресурслар
товар ва хизматлар
товар ва хизматлар
34. Молия бозори турли-туман ва кўп жиҳатли бўлса ҳам олди-сотди
объекти битта, яъни пул (пулга тенглаштирилган қоғозлар)
ҳисобланади.
Молия бозори
Валюта Инвестиция
Қарз
мажбуриятлари
бозори
Капитал (мулк)
бозори.
Ссуда капитали
бозори
Қимматли
қоғозлар
бозори
Бирламчи ҚҚБ
иккиламчи
(ҳосила) ҚҚБ
35. Қимматли қоғозлар
бозори
• – турли кўринишдаги
қимматли қоғозлар
(акция, облигация,
вексель, чек, депозит
кабилар)ни олди-
сотди муносабати.
Ссуда капитали бозори
• – пул шаклидаги
капиталнинг фоиз
тўлаш шарти билан
қарзга бериш бўйича
олди-сотди
муносабатидир.
Қарз мажбуриятлари бозорида пул вақтинча қарзга олинади ва
шахсий истеъмол учун ишлатилади. Капитал (мулк) бозорида
жамғаришга қўйилган пулдан даромад олиш ҳуқуқи сотилади ва
сотиб олинади.
36. 6. Бозор инфратузилмаси ва унинг унсурлари
Бозорнинг самарали амал қилиши кўп
жиҳатдан унинг инфратузилмасининг
ривожланганлик даражасига боғлиқдир.
• Бозор инфратузилмаси – бу бозор
алоқаларини ўрнатиш ва уларнинг
бир маромда амал қилишга хизмат
кўрсатувчи муассасалар тизимидир.
37. Бозор инфратузилмаси таркибига кирувчи муассасаларни
қуйидаги асосий йўналишлар бўйича гуруҳлаш мумкин:
• уй-жой ва коммунал хизмат
• идоралари, аҳолини ишга
жойлаштириш фирмалари ва ҳ.к.
• маълумотларни тўплаш,
умумлаштириш ва сотиш билан
шуғулланувчи муассасалар
• банк, кредит муассасалари, суғурта ва
молия компаниялари, солиқ идоралари
ва ҳ.к.
• омбор хўжалиги, транспорт ва алоқа
хизматлари кўрсатувчи корхоналар,
биржалар, аукционлар, савдо уйлари,
савдо-сотиқ идоралари ва
агентликлари ва ҳ.к.
1) товар ва
хизматлар
муомаласига
хизмат қилувчи
муассасалар
2) молия-
кредит
муносабатлари
га хизмат
қилувчи
муассасалар
3) ижтимоий
соҳага хизмат
кўрсатувчи
муассасалар
4) ахборот
хизмати
идоралари
38. Биржа – намуна (ёки стандарт)лар асосида оммавий
товарларнинг мунтазам савдо-сотиқ ишларини ўтказувчи
тижорат муассасаси
• – олдиндан белгиланган қоидалар асосида улгуржи савдони ташкил этиш шакли.
Товар биржаси
• – қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича расмий жиҳатдан ташкил этилган ва
мунтазам амал қилувчи бозор шакли.
Фонд биржаси
• – миллий валюталар курслари бўйича уларнинг эркин олди-сотдиси амалга
ошириладиган, расмий жиҳатдан ташкил этилган бозори шакли.
Валюта биржаси
• – ишчилар ва тадбиркорлар ўртасидаги ишчи кучини олди-сотди битимини
тузишда воситачиликни амалга оширувчи ва ишсизларни рўйхатга олувчи
муассаса.
Меҳнат биржаси
39. • – бу товар, фонд ва валюта биржаларида олди-сотди
битимларини тузишда воситачилик қиладиган шахс ёки махсус
фирма.
Брокер
(маклер)
• – алоҳида хусусиятларга эга бўлган товарларни сотиш учун
муайян жойларда ташкил қилинган махсус ким ошди савдо
муассасаси.
Аукцион
• – ўз ичига ташқи савдо компанияси билан бир қаторда ишлаб
чиқариш, банк, суғурта, транспорт, улгуржи-чакана ва бошқа
турдаги фирмаларни олувчи кенг тармоқли савдо компанияси.
Савдо уйи
• – муайян белгиланган вақтда ва жойда ўтказилувчи ҳамда
ўтказилиш жараёнида улгуржи савдо битимлари тузилувчи
товар намуналари кўргазмаси.
Савдо
ярмаркаси
40. • товарларни ўз мулки сифатида сотиб олиб, кейин истеъмолчиларга
сотади.
Улгуржи савдо фирмалари
• турлича фаолият юритиб, улар мустақил дўконлар, махсус дўконлар ва
супермаркетлардан иборат бўлади.
Чакана савдо фирмалари
• – бу харидорнинг ўзига ўзи хизмат кўрсатишига асосланган кенг
тармоқли савдо корхонаси.
Супермаркет
• – корхона, фирма, компаниялар молиявий хўжалик фаолиятини
текшириб борувчи, улар ҳисоботини экспертизадан ўтказувчи муассаса.
Аудитор фирма
