1. Η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του ως ουσιώδης τροποποίηση
του ανθρώπινου υποκειμένου και της βούλησής του στο κείμενο του Μ. Foucault
: Τι είναι Διαφωτισμός.
ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΠΜΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΦΩΤΗΣ ΖΥΓΟΥΛΗΣ
ΕΞΑΜΗΝΟ Α
2009 – 2010
1

2. Βιβλιογραφία
• Allen Amy, Foucault and Enlightenment: A Critical Reappraisal, Constellation
Volume No 2, 2003.
• Flynn T. Truth and Subjectivation in the Later Foucault, The Journal of
Philosophy, Vol 82 No 10, 1985.
• Foucault M. Τι είναι Διαφωτισμός, Μτφ. Στ. Ροζάνη, εκδ. Έρασμος 1988.
• Foucault M. Why study power, the subject and Power, University of Chicago
Press 1985.
• Harrer S. The theme of Subjectivity in Foucault’s Lecture, Foucault studies
No 2 series 2005.
• Kant Imm. Τι είναι Διαφωτισμός, εκδ. Έρασμος 1989.
• Κονδύλη Παναγιώτη, Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, εκδ. Θεμέλιο 1987.
• Mills Sara, Michel Foucault, Routledge, 2005
• Νεχαμά Αλεξ. Υποκείμενο και Υποτέλεια, Η ανατομία της ζωής του Foucault,
περιοδικό ΑΝΤΙ, τεύχος 531, 3 Σεπτεμβρίου 1993.
• Τσακίρη Αθανασίου. Διαφωτισμός,
http://www.geocities.com/homo_politicus/index.html
• Φουρτούνη Γ. Η απορία του υποκειμένου : Φουκώ, Αλτουσέρ, Μπάτλερ,
περιοδικό Σύγχρονα Θέματα.
2

3. Περιεχόμενα.
1. Το υποκείμενο και η ουσία του.
2. Το καθεστώς του Διαφωτισμού.
3. Η βούληση του υποκειμένου και ο Διαφωτισμός.
4. Η απορία του Διαφωτισμού και η απορία του υποκειμένου.
5. Ο Διαφωτισμός ως αποφατική «θεολογία».
3

4. 1. Το υποκείμενο και η ουσία του.
Η έννοια του υποκειμένου είναι διττή. Το υποκείμενο νοούμενο αυτόνομα και
το υποκείμενο νοούμενο ετερόνομα. Υπόκειται στον εαυτό του και υπόκειται σε κάτι
άλλο έξω από τον εαυτό του. Ο Διαφωτισμός προσέδωσε όρους ελευθερίας στο
υποκείμενο. Ήρθε σε ρήξη με τον Χριστιανισμό. Ο τελευταίος πρέσβευε την ισότητα
όλων των ανθρώπων μέσα στα πλαίσια του δόγματος της ενανθρωπήσεως του Θεού.
Το δόγμα της ενανθρωπήσεως είχε συνέπειες για την αντίληψη περί του
Υποκειμένου. Το υποκείμενο νοείται στα χριστιανικά πλαίσια ως δούλος Θεού, η
ανθρώπινη φύση νοείται ολοκληρωτικά ως ενιαίο όλον, μια φύση η οποία
υποστασιοποιείται στα επιμέρους υποκείμενα – πρόσωπα και σώζεται μέσα από την
ενσάρκωση.
Ο Διαφωτισμός έρχεται να αλλάξει όλα αυτά. Η ουσία του υποκειμένου
αναδείχθηκε εμφατικά μετά την έλευση της Νεωτερικότητας και του Διαφωτισμού.
Το υποκείμενο δρα, εξωτερικεύεται και τείνει να εκπληρώσει και να πραγματώσει τις
εγγενείς του φυσικές ιδιότητες. Ως Διαφωτισμός πρέπει από τη μια να
χαρακτηρισθούν τα πνευματικά εκείνα ρεύματα που επιθυμούν να αντικαταστήσουν
τη παραδοσιακή θεολογική κοσμοαντίληψη με μια θύραθεν, δηλαδή κατά το δυνατόν
εμμενή και από την άλλη, τα πνεύματα εκείνα που υπερασπίζουν ένα κανονιστικό –
ηθικό ιδεώδες όχι μόνο απέναντι στον σκεπτικισμό ή στο μηδενισμό ο οποίος
γεννιέται ακριβώς μέσα στη διαδικασία της αποκοπής από τη θεολογία » 1 Το
υποκείμενο στο Διαφωτισμό εννοιολογείται στο κείμενο του Kant « Τι είναι
Διαφωτισμός »2 στα πλαίσια της τριπλής σχέσης: Βούληση – Αυθεντία – Χρήση του
Λόγου.
O Μ. Foucault διαλέγεται με το κείμενο αυτό του Kant υποστηρίζοντας ότι «
ο Kant περιγράφει το Διαφωτισμό ως εκείνη τη στιγμή κατά την οποία η
ανθρωπότητα εμφανίζεται να θέτει εν χρήσει τον δικό της Λόγο χωρίς να υπόκειται η
ίδια σε καμία εξουσία »3 Το υποκείμενο στη σχέση αυτή εκδηλώνεται στην ελεύθερη
βούλησή του να ξεφύγει από τα δεσμά της Αυθεντίας μέσω της χρήσης του Λόγου.
Sapere Aude! Ο Διαφωτισμός λοιπόν είναι η εποχή της κριτικής. Στα πλαίσια αυτής
της κριτικής είναι δυνατόν να γνωσθεί το υποκείμενο και η Ουσία του. Η ενιαία
ανθρώπινη ουσία του, η ατομικότητά του και η συνεπαγόμενη ισότητα μεταξύ των
ανθρώπινων υποκειμένων καθιστούν την έννοια του Υποκειμένου σύστοιχη με αυτήν
της ελευθερίας και της ορθολογικότητας. Είναι όμως αυτή η σχέση υποκειμένου και
Ορθολογικότητας τόσο εύκολα αποδείξιμη? Μήπως ο Διαφωτισμός διέθετε
υπέρμετρη αισιοδοξία για την ουσία της υποκειμενικότητας και το βαθμό που αυτή
υποστασιοποιείται ελεύθερα?
Ο Foucault υποστηρίζει ότι το υποκείμενο, συγκροτείται ταυτόχρονα από το
καθεστώς εξουσίας που το περιβάλλει, η μάλλον το δημιουργεί από την αρχή. Ο
Foucault έρχεται σε αντίθεση με την « υπόθεση της καταστολής » η οποία αποδέχεται
ότι το υποκείμενο είναι εκ φύσεως ελεύθερο και ταυτίζεται με την εσωτερικότητά
του, με την ψυχή ή τις ιδέες του. Σύμφωνα με την υπόθεση της καταστολής η εξουσία
σχετίζεται με το σώμα ενώ η ελευθερία σχετίζεται με την ψυχή. Η ψυχή δεν μπορεί
να καμφθεί από κανένα καθεστώς εξουσίας παρόλο που το καθεστώς αυτό θέλει να
μειώσει την ελευθερία της. Με την παραπάνω αντίληψη ο Foucault ήρθε σε αντίθεση,
τουλάχιστον στα πρώτα του κείμενα.
1
Π. Κονδύλη, Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, τόμος Α Θεμέλιο 1987, σελ 29 – 30.
2
Im. Kant, Τι είναι Διαφωτισμός, Κριτική 1989, σελ 19
3
.M. Foucault, Τι είναι Διαφωτισμός, Κριτική 1988, σελ 14.
4

5. Η σχέση εξουσίας και βούλησης του υποκειμένου, λέει, δεν είναι μια
εξωτερική, μια επουσιώδης σχέση. Αφορά την ουσία του υποκειμένου, τη βούλησή
του αυτή καθαυτή. Η ουσία του υποκειμένου συγκροτείται εξαρχής από το
περιβάλλον κανονιστικό πλαίσιο της εξουσίας. Η βούληση του υποκειμένου
ετεροκαθορίζεται. Αυτό σημαίνει ότι το υποκείμενο γίνεται, δημιουργείται από το
καθεστώς εξουσίας. Κάθε υποκείμενο τροποποιείται ουσιωδώς από τη κοινωνία της
εποχής του. Στα πλαίσια της τριπλής σχέσης Υποκειμένου – Εξουσίας- Γνώσης, το
υποκείμενο είναι κατασκευασμένο, μορφοποιημένο από τους άλλους πόλους της
σχέσης αυτής. Η ελευθερία και ο ορθολογισμός, η χρήση του Λόγου ως γνωρίσματα
του υποκειμένου αποτελούν επινοήσεις του Διαφωτισμού.
Η βούληση του υποκειμένου δεν αποτελεί απλώς και μόνον μια ιδιότητα του
υποκειμένου. Αποτελεί συνάμα το ίδιο το υποκείμενο στη σχέση του με τα
καθεστώτα γνώσης/εξουσίας σύμφωνα με τον Foucault. « Το υποκείμενο λοιπόν έχει
μια ορθολογικότητα η οποία επηρεάζεται από την παρεμβολή της εξουσίας και της
γνώσης »4 Θα λέγαμε ότι το υποκείμενο συγκροτείται από το καθεστώς εξουσίας /
γνώσης. « Στο μέτρο που η εξουσία συγκροτεί το υποκείμενο, κάθε μορφή εξουσίας,
κάθε διακριτό κοινωνικό πλαίσιο συγκροτεί διαφορετικά τα υποκείμενά του ».5
Άρα το υποκείμενο και η βούλησή του συγκροτούνται από κάτι εξωτερικό ως
προς αυτά. Η ανιστορική υπόσταση του Ανθρώπου – όπως εμφανίζεται στη θεολογία
του Χριστιανισμού – δεν υφίσταται. Ο Άνθρωπος δεν υπάρχει. Για τούτο και η
βούληση του υποκειμένου «συγκροτείται».
Σύμφωνα με τις αντιλήψεις της νεωτερικότητας, η εσωτερικότητα του
Υποκειμένου ταυτίζεται με δυο έννοιες: Την ελευθερία και τις ιδέες. Η ελευθερία
εξωτερίκευσης της εσωτερικότητας στοχεύει στην έκφραση των ιδεών του
Υποκειμένου. Πως όμως αυτή η ελευθερία υφίσταται? Το Υποκείμενο υπήρχε,
υπάρχει και θα υπάρχει πάντοτε ελεύθερο από ιστορικούς και κοινωνικούς
καταναγκασμούς?
Ο Foucault διαλέγεται με τον Kant για την εννοιολόγηση του Υποκειμένου.
Ο Foucault τοποθετείται αρνητικά απέναντι στο υπερβατολογικό Υποκείμενο του
Kant. « Βλέποντας την ανθρώπινη φύση περισσότερο ως αντικείμενο παρά ως
Υποκείμενο, αντιστρέφει τη δομή της πρώτης Κριτικής του ».6 Βλέπει κανείς τη
μετάβαση από το υπερβατολογικό Υποκείμενο σε Υποκείμενο εντασσόμενο σε
συγκεκριμένα ιστορικά και κοινωνικά πλαίσια. Ο Foucault εξετάζει το Υποκείμενο
και τη βούλησή του στα πλαίσια της σχέσης: Υποκείμενο – Εξουσία- Γνώση.
Εξετάζει τις συνθήκες συγκρότησης του Υποκειμένου με όρους γλώσσας
(Αρχαιολογία), κοινωνικών πρακτικών (Γενεαλογία) και τεχνολογιών του Εαυτού
(Ηθική). Η κριτική εξέταση του Υποκειμένου από τον Foucault εντάσσεται στη
κριτική του μοντερνισμού και στη κριτική του Διαφωτισμού. Ο Foucault βλέπει την
αντίληψη του Διαφωτισμού για το Υποκείμενο διαφορετικά.
4
S. Harrer, The Theme of Subjectivity in Foucault ‘ s Lecture Series L ‘ Hermeneutique du Sujet,
Foucault Studies No 2 May 2005, σελ. 78.
5
Γ. Φουρτούνης, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις 2009 – 2010.
6
Amy Allen, Foucault and Enlightenment: A Critical Reappraisal, Constellation Volume 10, No 2
2003 σελ. 186.
5

6. 2. Το καθεστώς του Διαφωτισμού.
Ας δούμε καταρχήν ποια είναι τα ενδεχομένως αντιφατικά στοιχεία του
κινήματος του Διαφωτισμού: 7
• Λόγος. Η ορθολογική έννοια του Λόγου είναι η διαδικασία της
Λογικής σκέψης βασισμένη σε έμφυτες ιδέες που είναι ανεξάρτητες
από την εμπειρία (Ντεκάρτ). Πολλοί Διαφωτιστές συνέθεσαν στη
σκέψη τους τον Ορθολογισμό με τον Εμπειρισμό.
• Επιστήμη.
• Οικουμενικότητα (Καθολικότητα).
• Πρόοδος. Πίστη στη συνεχή βελτίωση της κατάστασης του ανθρώπου
με την εφαρμογή της επιστήμης και της λογικής.
• Ατομικισμός. Το άτομο αποτελεί την αρχή όλης της γνώσης και της
δράσης.
• Ελευθερία
Υλισμός Αντίθεση στη παραδοσιακή θρησκευτική εξουσία.
Ο Kant ήταν εκείνος ο Διαφωτιστής που στάθηκε απέναντι στη κάθε λογής
Αυθεντία με την παρότρυνση για τη χρήση του Λόγου απέναντί της. Η εποχή όμως
του Διαφωτισμού ξεπερνά τα στενά χρονικά όρια του 18ου αιώνα. Ο Kant έλεγε ότι «
ο άνθρωπος συνειδητοποιεί τις δυνατότητές του μέσω της χρήσης του μυαλού του»8
Για τον Foucault όμως ο Διαφωτισμός συνιστά ένα διακριτό, ιστορικό καθεστώς
εξουσίας γνώσης που παράγει το ανθρώπινο Υποκείμενο που του προσιδιάζει.9 Ο
Διαφωτισμός έχει τον άνθρωπο που του αξίζει. Ο Διαφωτισμός δημιουργεί τον
άνθρωπο που του ταιριάζει.
Ο Foucault τώρα, παρόλο που υποστηρίζει ότι το κίνημα του Διαφωτισμού
διακατεχόταν από «ορθολογιστικό»10 πνεύμα, θεωρεί ταυτόχρονα ότι « κάθε νίκη του
Διαφωτισμού ήταν επίσης και μια νέα και ύπουλη μορφή κυριάρχησης».11 Ο Foucault
θεωρούσε ότι ο Διαφωτισμός καθόρισε ένα μοντέλο σκέψης. Αρνιόταν να ταχθεί
υπέρ η κατά του Διαφωτισμού, θεωρώντας απλουστευτική τη μια ή την άλλη επιλογή.
«Δεν απελευθερωνόμαστε από αυτό τον εκβιασμό εισάγοντας διαλεκτικές
αποχρώσεις επιχειρώντας να καθορίσουμε ποια καλά και κακά στοιχεία πιθανόν να
υπάρχουν μέσα στο Διαφωτισμό» Γιατί άραγε ο Foucault είχε τηρήσει αυτή την
αμφίσημη στάση απέναντι στο Διαφωτισμό; Πηγαίνει τελικά στην απέναντι μεριά,
θεωρώντας ότι αντί να ασχολούμαστε με το αν είναι καλός η κακός ο Διαφωτισμός
πρέπει να δούμε τον εαυτό μας ως ον ιστορικά καθορισμένο ως ένα βαθμό μέσω του
Διαφωτισμού.
Τον προβληματίζει το «ανήκειν» του υποκειμένου σο χωροχρονικό
παρόν. Αλλά υπό ποία έννοια; Το ερώτημα έχει να κάνει με το τι είναι αυτό το
παρόν. Αξίζει να δούμε τη φουκωϊκή προβληματική για τη σχέση της έννοιας
του «ανήκειν» στο παρόν και των καθεστώτων εξουσίας/γνώσης. Ο
Διαφωτισμός μοιάζει να ταλαντεύεται μεταξύ εποχής και μη εποχής, μεταξύ
καθεστώτος εξουσίας/γνώσης και διαφυγής από το καθεστώς αυτό.12 Αυτή η
ταλάντευση αφορά ένα νέο φιλοσοφικό ήθος. Το ήθος του Foucault: Να
7
Αθ. Τσακίρη, Ο Διαφωτισμός
8
Im. Kant, Τι είναι Διαφωτισμός, Έρασμος 1988
9
Φουρτούνης 2009
10
Ο όρος «εξορθολογισμός» θεωρείται επικίνδυνος από τον Foucault, The Subject and Power, σελ
210.
11
J. Schmidt, What is Enlightenment.
12
Φουρτούνης 2009
6

7. αναλύουμε και να σκεπτόμαστε στα όρια. Το αρνητικό ερώτημα του Kant
διατυπώνεται θετικά από τον Foucault. Από το καντιανό «ποια όρια έχει η
γνώση» στο φουκωϊκό «να μετασχηματίσουμε τη κριτική που οδηγεί στη
μορφή του αναγκαίου ορίου σε μια πρακτική κριτική που παίρνει τη μορφή
μιας πιθανής υπέρβασης»13 Αυτή η υπέρβαση του παρόντος θα είναι που θα
έχει σταθερό νόημα για τη φιλοσοφία.14
Η διαδικασία αυτή του Διαφωτισμού για το υποκείμενο είναι μια καινοτόμος
διαδικασία. Αυτή η καινοτομία «δεν δίδεται ως ένα υπεριστορικό δεδομένο, ως μια
ανθρωπολογική σταθερά, αντίθετα, αποτελεί διακριτικό γνώρισμα του παρόντος του
Διαφωτισμού και του τρόπου με τον οποίο κατανοεί και επερωτά τον εαυτό του». 15 Ο
Διαφωτισμός δεν αποτελεί μια απλή εποχή στη συνέχεια της Ιστορίας αλλά μια
ξεχωριστή, διακεκριμένη εποχή.16 Ο Διαφωτισμός όπως είδαμε έγινε αντιληπτός από
τον Kant με αρνητικό πρόσημο, ως έξοδος του ανθρώπου από την αυτοϋπεύθυνη
ανωριμότητά του. Ο Διαφωτισμός λοιπόν ορίζεται καταφατικά, μέσω των
χαρακτηριστικών του. Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο Διαφωτισμός είναι αυτό και το
άλλο. Λέμε ότι ο Διαφωτισμός είναι αντίθετος με εκείνο και αντίθετος με το άλλο.
Ξεφεύγει από ένα σχήμα φιλοσοφίας της ιστορίας όπως είδαμε πιο πριν. Από τη
στιγμή που για τον Kant δεν εντάσσεται σε ένα τέτοιο πλαίσιο ερμηνείας τότε δεν
μπορεί να ενταχθεί στο σύστημα του Foucault όπου ερμηνεύεται στο πλαίσιο του
σχήματος εξουσίας/γνώσης.
Ο Foucault βλέπει τον Διαφωτισμό υπό το πρίσμα τριών αντίστοιχων
κριτικών σε αυτές του Kant που συνοψίζονται στο σχήμα: Βούληση-Αυθεντία-Χρήση
του Λόγου//Υποκείμενο-Εξουσία-Γνώση. Ο Foucault αντιμετωπίζει το πρόγραμμα
του Διαφωτισμού αλλά με προϋποθέσεις όπως η κατάδειξη των εξουσιαστικών
σχέσεων. Πράγματι το κείμενο του για τον Διαφωτισμό είναι από τα τελευταία
κείμενά του. Με το κείμενό του αυτό ο Foucault αναγνωρίζει το Διαφωτισμό και τη
προσφορά του στο Υποκείμενο, πέρα από τα σχήματα εξουσίας – γνώσης. Δεν μπορεί
να μην αναγνωρίσει στο Υποκείμενο την ιδιότητα της δράσεως.17 Το αναγνωρίζει
όμως στα πλαίσια δράσεως της εξουσίας. Η εξουσία κατά τον Foucault αυτή καθαυτή
δεν υπάρχει. 18 Η εξουσία υποστασιοποιείται στο πλέγμα των σχέσεων μέσα στη
κοινωνία. Ο Διαφωτισμός λοιπόν ξεφεύγει από το καθεστώς εξουσίας/γνώσης διότι
καταλύει αυτή τη σχέση δια της βούλησης των Υποκειμένων. Δεν αναιρεί αυτή δια
του εξορθολογισμού.
Κατά τη προσωπική μου γνώμη τον Foucault διαπερνά μια αντίθεση. Στην
πρώιμη περίοδο απομυθοποιείται ο Διαφωτισμός και νομιμοποιείται η εξουσία. Στον
ύστερο Foucault αναγνωρίζεται ο Διαφωτισμός και αποκαθηλώνεται η εξουσία. Με
την έννοια νομιμοποίηση δεν εννοώ την αποδοχή της εξουσίας αξιολογικά αλλά την
παραδοχή της ύπαρξής της οντολογικά.
Είναι δυνατόν να επισυμβεί η «περιθωριοποίηση» της εξουσίας στον ύστερο
Foucault και να συνάδει αυτή με την παραδεδεγμένη από αυτόν σχέση Λόγου και
Εξουσίας; Πώς συμβαίνει, όταν αποκαθίσταται το Υποκείμενο ως βούληση, να
γίνεται αποδεκτός ο Διαφωτισμός ο οποίος είναι μια κατάσταση εξουσίας / γνώσης;
Εδώ έχουμε την προβληματική που επηρεάζει και τον Foucault για τη διάκριση
Discoursive και Non-Discoursive, Λογικοτήτων και Μη Λογικοτήτων. Παρόλο που ο
Λόγος (Discourse) φαίνεται να περιλαμβάνει όλα, εν τούτοις υπάρχει και ένα πεδίο
13
M. Foucault, Τι είναι Διαφωτισμός, σελ 24.
14
M. Foucault, Kant on Enlightenment and revolution, Economy and Society, 1986 σελ 89.
15
Φουρτούνης 2009.
16
M. Foucault, Τι είναι Διαφωτισμός, σελ 14.
17
M. Foucault, The Subject and Power, σελ 220.
18
M. Foucault, The Subject and Power, σελ 217.
7

8. μη Λογικότητας. Ο Foucault δεν αποδέχεται την ύπαρξη του πεδίου αυτού.19 Αυτό
που ενδιαφέρει τον Foucault είναι ο τρόπος που «κανονίζεται» ο Λόγος από
διαδικασίες και καθεστώτα εξουσίας και κυριαρχίας.20 Οι επιστημονικές πειθαρχίες
για παράδειγμα λειτουργούν ως όριο στο Λόγο διότι περιγράφουν κάτι που μπορεί να
μετρηθεί ως δυνατή γνώση στα πλαίσια ενός συγκεκριμένου πεδίου (πρβλ. τα
συστήματα εκπαίδευσης).
Ο Foucault λοιπόν θεωρεί σύστοιχη την πορεία του Λόγου με την πορεία του
Διαφωτισμού.21 Μόνο το ερώτημα του παρόντος έχει ιστορικότητα. Ο Διαφωτισμός
προσδιορίζεται από την κίνησή του «έξοδος από το τώρα» και όχι από το περιεχόμενό
του. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι το Υποκείμενο ως βούληση δεν
αποκαθίσταται αλλά μεταβάλλεται, τροποποιείται. Για τούτο και συνδεόμενο με το
Διαφωτισμό συνεχώς κινείται, συνεχώς έρχεται προς τη κατεύθυνση της
χειραφέτησης, μακριά από τα καθεστώτα εξουσίας και γνώσης. Το υποκείμενο
αυτοπραγματώνεται εξερχόμενο του εαυτού του.
3. Η βούληση του υποκειμένου και ο Διαφωτισμός.
19
Βλέπε τη προβληματική Laclau και Mouffe, υπό την οποία τα αντικείμενα υπάρχουν και
επισυμβαίνουν γεγονότα στο πραγματικό κόσμο αλλά τα αντιλαμβανόμαστε και τα ερμηνεύουμε με
δομές λόγων μη γνωρίζοντας πάντοτε τον τρόπο με τον οποίο οι λογικές αυτές δομές συγκροτούν την
αντίληψή μας.
20
Sara Mills, Foucault, Routledge 2005, σελ 60.
21
Ο Foucault αποδέχεται όμως ένα ιστορικό apriori.
8

9. Απέναντι στην υπόθεση της καταστολής για το υποκείμενο, ο Foucault
τοποθετεί τη δική του θεωρία. Η θεωρία του περιέχει τις παρακάτω παραδοχές: 22
• Η εξουσία συγκροτεί το υποκείμενο.
• Η εξουσία παράγει το όλον υποκείμενο εξαρχής.
• Το Υποκείμενο δεν είναι εκ φύσεως ελεύθερο.
• Το Υποκείμενο είναι αποτέλεσμα της εξουσίας.
• Αίρεται ο δυϊσμός ψυχής και σώματος. Έχουμε την αντιστροφή του
καρτεσιανού δυϊσμού. Αντί του « το σώμα είναι η φυλακή της ψυχής»
έχουμε το « η ψυχή είναι η φυλακή του σώματος».
Το υποκείμενο λοιπόν σύμφωνα με τον πρώιμο Foucault δεν διακρίνεται από
τη σωματικότητά του. Η ουσία του παράγεται από την εξουσία. Η τελευταία νοείται
εδώ θετικά και παραγωγικά, όχι στερητικά και αρνητικά. Η εξουσία είναι
παραγωγική, μπορεί να κάνει πράγματα. Η εξουσία δημιουργεί, συγκροτεί τα
υποκείμενα. Ποια είναι η θέση του Διαφωτισμού ως εξόδου από την αυτοϋπεύθυνη
ανωριμότητα του ανθρώπου για το υποκείμενο; Όταν το υποκείμενο αντιστέκεται
στην Αυθεντία, τι πράττει? Εξωτερικεύει τη βούλησή του; Ο Foucault εδώ κατά τη
γνώμη μου έχει δύο απαντήσεις. Οι απαντήσεις αυτές, η μία με αρνητικό πρόσημο
και η άλλη με θετικό πρόσημο, συνθέτουν τη κεντρική ιδέα του εγχειρήματός του για
τη θεώρηση του υποκειμένου.
Από τη μια το εκάστοτε υποκείμενο δεν υφίσταται πριν τη
συγκρότησή του από την εξουσία, σύμφωνα με τον πρώιμο Foucault, από την άλλη
όμως το υποκείμενο είναι ο πρωταγωνιστής σε προσωπικό επίπεδο της διαδικασίας
αλλαγής στην ιστορία. Όταν έρχεται λοιπόν το κίνημα του Διαφωτισμού, έρχεται να
σημαδέψει ως καθεστώς εξουσίας – γνώσης τα υποκείμενά της, ταυτόχρονα όμως τα
υποκείμενα αυτά συμμετέχουν ως δρώντες στη διαδικασία αυτή ενσυνειδήτως. Η
οπτική γωνία αυτή του ύστερου Foucault ομαλοποιεί τις διαφωνίες που εκφράσθηκαν
κατά καιρούς από σχολιαστές του για την επίθεσή του στην υπόθεση της καταστολής.
Η οπτική αυτή είναι αντιϋποκειμενική και αντιτελεολογική. Ο Foucault ούτε
εξοβελίζει το υποκείμενο23 ούτε το αποδέχεται υπό μια χρηστική έννοια η οποία
κατασκευασθείσα θα μας απελευθέρωνε από μια φαινομενολογική προσέγγιση που
έχει επικρατήσει από τον Husserl και μετά.24
Η κριτική του Foucault για το υποκείμενο εντάσσεται στα πλαίσια της
αντίθεσής του σε κάθε φιλοσοφία της ιστορίας. Τα καθεστώτα εξουσίας –
γνώσης συγκροτούν το υποκείμενο και κατανοούνται ως ασύμμετρα
συμβάντα χωρίς συνέχεια μεταξύ τους, χωρίς «τέλος». Πού εντοπίζεται το
υποκείμενο σε αυτή τη θεώρηση; Το ανακαλύπτουμε όταν συγκροτείται από
την εξουσία ή όταν δημιουργείται αυτόνομα; Εδώ έχουμε το πρόβλημα των
δύο Foucault. Ο ύστερος Foucault φαίνεται ότι αρνείται τον πρώτο.
Πώς συνάδει ο θάνατος του υποκειμένου με την αναγνώριση του κατόπιν;
Προϋποθέτοντας ότι υπάρχει μια διαφορά μεταξύ των δύο υποκειμένων θα λέγαμε ότι
ο Foucault αρνείται τον εαυτό του. Άλλοι θα έλεγαν ότι η διαφορά αυτή αποτελεί μια
ασυνέπεια στο έργο του.25 Άλλοι υποστηρίζουν ότι ποτέ δεν υπήρξε ο θάνατος του
υποκειμένου για τούτο και δεν υφίσταται αυτή η διαφορά.26 Η γέννηση του
υποκειμένου ουσιαστικά περιλαμβάνει δύο πλευρές: Την υποκειμενοποίηση και την
22
Φουρτούνης, 2009
23
Amy Allen, ενθ΄ανωτέρω.
24
T. Flynn, Truth and Subjectivation in the Later Foucault, The Journal of Philosophy Vol. 82, No 10
1985, σελ 534.
25
T. Flynn, ένθ΄ανωτέρω.
26
Amy Allen, ένθ΄ανωτέρω.
9

10. Συγκρότηση του Εαυτού.27 Δεν υπάρχει συνεπώς διαφορά λοιπόν μεταξύ των δύο
υποκειμένων. Η υποκειμενοποίηση του υποκειμένου πρέπει να συσχετισθεί με την
κανονιστική εξουσία που το συγκροτεί. Ο κοινός παρονομαστής της
υποκειμενοποίησης, είτε από – υποκειμενοποιούσας είτε εκ – νέου
υποκειμενοποιούσας, στο έργο του Foucault είναι μια συγκεκριμένη αντίληψη για την
εξουσία.28
Αυτή η συγκεκριμένη αντίληψη για την εξουσία στηρίζεται α) στη θεωρία του
Nietzsche για τη δύναμη και β) στην αντί-ουσιοκρατική θεώρηση (anti –
essentialism). Σύμφωνα με την τελευταία, «καθεμιά οντότητα καθορίζεται από κάτι
άλλο, εξωτερικό ως προς αυτή, το οποίο συσχετίζεται με την έννοια της εξουσίας».
Εδώ ακριβώς βρίσκεται και ο πυρήνας της σκέψης του Foucault. Θεωρεί ότι η
κατανόηση του υποκειμένου είναι θέμα ερμηνείας και όχι μεταφυσικής, λέγοντας ότι
«η μοίρα της ανθρωπότητας είναι μια σειρά ερμηνειών».29 Είναι αναγκαίο λοιπόν
σύμφωνα με τον πρώιμο Foucault να δούμε το Υποκείμενο όχι ουσιοκρατικά αλλά σε
σχέση με τα καθεστώτα εξουσίας που το διαπερνούν. Η αντιϋποκειμενική θεώρηση
όπως και η υπόθεση επιστροφής στο υποκείμενο δεν αντιλαμβάνονται σωστά τον
Foucault. H λεγόμενη «απορία του υποκειμένου»30 είναι το κλειδί της φουκωϊκής
σκέψης όσον αφορά στη θέση του Υποκειμένου μέσα στη Νεωτερικότητα.
Η αντινομία του Foucault είναι και η ουσία του έργου του. Ποια είναι η φύση
της εξουσιαστικής σχέσης με το υποκείμενο? Εξετάζοντας ο Foucault την θεώρηση
του υποκειμένου από τη Νεωτερικότητα αποδέχεται ότι η θεώρηση αυτή είναι προϊόν
μιας μάχης ανάμεσα « στις δυνάμεις που εναντιώνονται στην κυβέρνηση της
ατομικότητας»31, «ανάμεσα στις δυνάμεις που καθιστούν τα άτομα αληθινά άτομα»,
«ανάμεσα στις δυνάμεις που σχετίζονται με τη γνώση και την ικανότητα». Αυτές οι
διατέμνουσες32 , «transversal» δυνάμεις έχουν κοινό την κατάσταση ανταγωνισμού
μεταξύ τους για τον καθορισμό του υποκειμένου. Αυτές οι δυνάμεις, θα λέγαμε
ορθολογικότητες, «rationalities», γυρνάνε γύρω από το ερώτημα: Ποιοί είμαστε;33 Η
απάντηση στο ερώτημα αυτό αφορά την «τεχνική», τη μορφή που λαμβάνει κάθε
φορά η εξουσία η συγκροτούσα το υποκείμενο. Η εξουσία αυτή εξαρτάται από το
ιστορικό περίβλημα, από την εποχή. « Σήμερα, η μάχη ενάντια στις μορφές της από-
υποκειμενοποιούσας υποκειμενοποίησης, ενάντια στην υποτέλεια της
υποκειμενικότητας έχει γίνει όλο και πιο σημαντική διότι οι δυνάμεις της κυριαρχίας
και της εκμετάλλευσης δεν έχουν εξαφανισθεί».34
Όταν πάμε πίσω, από την Αναγέννηση και μετά, βλέπουμε την προσπάθεια
του ατόμου εναντίον της εκκλησιαστικής εξουσίας. Ερχόμενοι στο Διαφωτισμό
βλέπουμε τη διαμάχη για ένα νέο τύπο, μια νέα μορφή της Υποκειμενικότητας
σηματοδοτημένη από την εμφάνιση μιας νέας μορφής εξουσίας, την κρατική εξουσία.
Η έννοια του Κράτους είναι μια έννοια της Νεωτερικότητας. Το Κράτος αποτελεί το
αναδυόμενο θεσμικό μόρφωμα του 19ου αιώνα στην Ευρώπη. Το κίνημα το
Διαφωτισμού έχει ένα ιστορικό παρόν, ένα χωροχρονικό κέλυφος που σχετίζεται με
την ανάδυση των κρατικών εξουσιών. Ο Διαφωτισμός ήταν μια ριζοσπαστική δύναμη
που υπέσκαψε τη νομιμότητα του παλαιού καθεστώτος. Το κίνημα του Διαφωτισμού
27
S. Harrer, ένθ΄ανωτέρω.
28
S. Harrer, ένθ΄ανωτέρω. σελ 81
29
M. Foucault, Για την υπεράσπιση της κοινωνίας.
30
Φουρτούνης 2009
31
M. Foucault, The Subject and Power.
32
M. Foucault, The Subject and Power, σελ 213.
33
M. Foucault, The Subject and Power
34
M. Foucault, The Subject and Power
10

11. είναι ένα πνευματικό κίνημα που έχει το δικό του παρόν αλλά σύμφωνα με τον
Foucault «πρέπει να θεωρείται τόσο ως μια διαδικασία στην οποία οι άνθρωποι
μετέχουν συλλογικά όσο και ως μια πράξη θάρρους την οποία οφείλει κανείς να
επιτελέσει προσωπικά»35 Υπό την οπτική γωνία του Διαφωτισμού πρέπει να δούμε
στη συνέχεια την τροποποίηση του ανθρώπινου υποκειμένου.
4. Η απορία του Διαφωτισμού και η απορία του υποκειμένου.
35
M. Foucault, Tί είναι Διαφωτισμός, σελ 10.
11

12. Ο Διαφωτισμός καθορίζεται από ένα ήθος, καθορίζει όμως και το ήθος αυτό. Όλο το
σκεπτικό του Foucault συμπυκνώνεται σε μια κριτική οντολογία του εαυτού. «Η
ιστορική οντολογία του εαυτού μας πρέπει να απομακρυνθεί από όλα τα σχέδια που
ισχυρίζονται ότι είναι καθολικά ή ριζοσπαστικά.36 H προσπάθεια να ξεφύγουμε από
το σύστημα της σύγχρονης πραγματικότητας έτσι ώστε να παραγάγουμε τα υλικά
προγράμματα μιας άλλης κοινωνίας, ενός άλλου τρόπου σκέπτεσθαι, μιας άλλης
κουλτούρας, μιας άλλης θέασης του κόσμου,37 έχει οδηγήσει μόνον στην επαναφορά
των πλέον επικίνδυνων παραδόσεων».38
Η νεοδομιστική φουκωϊκή αντίληψη του υποκειμένου περνά μέσα από τη
λεγόμενη απορία του Διαφωτισμού. Ο Foucault βλέπει το υποκείμενο μέσα από την
απορία του. Τι σημαίνει συνεπώς απορία του υποκειμένου; Είναι η αντινομία του
υποκειμένου στον Foucault. Πως γίνεται να υπαχθεί το υποκείμενο στην εξουσία από
τη στιγμή που πρέπει να αποτελέσει πρώτα υποκείμενο? Πράγματι, η
υποκειμενοποίηση αποτελεί σχήμα πρωθύστερο. Αλλά ιδωμένη αυτή η
υποκειμενοποίηση ως αμφισημία μπορεί να γίνει αντιληπτή ως δίπολο Ουσίας και
Ύπαρξης. Το υποκείμενο «είναι» αίτιο μιας διαδικασίας αλλά και μέρος της
διαδικασίας αυτής. Το υποκείμενο αντιστοιχεί στην έννοια του Διαφωτισμού στα
πλαίσια αυτής της αμφισημίας.
Ο Διαφωτισμός από τη μια είναι στάση ζωής αλλά από την άλλη εντάσσεται
σε χωροχρονικό καθεστώς. Το εκάστοτε καθεστώς εξουσίας/γνώσης τροποποιεί τη
σχέση Αυθεντίας και Λόγου, Εξουσίας και Γνώσης. Η ουσιώδης συνθήκη του
Υποκειμένου λοιπόν τροποποιείται στη σχέση αυτή. Η σχέση αυτή δεν είναι κάτι το
στατικό. «Το καθεστώς εξουσίας γνώσης δεν υποστασιοποιείται από μια κεντρική
αρχή, κάτι που δρα ως φορέας απαγόρευσης».39 Προσπάθειες εξανθρωπισμού της
εξουσίας και εξορθολογισμού της ή ακόμη και απόρριψής της καταλήγουν απλώς σε
μια άλλου τύπου άσκηση εξουσίας, στη δημιουργία νέων τρόπων απόκτησης γνώσης
σχετικά με το τι είναι τα άτομα ή τα υποκείμενα, τελικά στη δημιουργία νέων ατόμων
ή υποκειμένων».40 Ο Διαφωτισμός λοιπόν δεν μπορεί να ενταχθεί στο σύστημα του
Foucault. Μπορεί να νοηθεί και ως εποχή και ως μη εποχή. Να νοηθεί και ως
ιστορική εποχή αλλά και ως προσωπικό καθήκον.41
Συμφωνώντας με τον Kant θα πρέπει να επιδοθούμε σε μια διαρκή κριτική
του εαυτού μας και του κόσμου. Διαφωνώντας με τον Kant θα πρέπει να
προσδώσουμε στη κριτική μας εξολοκλήρου ιστορικό χαρακτήρα.42 Το καθήκον
λοιπόν της χειραφέτησης του υποκειμένου από την Αυθεντία συνιστά ουσιώδη
μεταβολή του υποκειμένου ως οντότητας. «Το υποκείμενο συγκροτείται εντός του
αντίστοιχου καθεστώτος εξουσίας/γνώσης. Ταυτόχρονα ο Διαφωτισμός επέρχεται
όταν το υποκείμενο αναλαμβάνει την επίπονη προσπάθεια να αυτονομηθεί, να
αυτοπροσδιορισθεί, τώρα ο Διαφωτισμός δεν αποτελεί καθεστώς εξουσίας/γνώσης
αλλά το πρόταγμα της ανθρώπινης χειραφέτησης».43 Το υποκείμενο από τη μια
αποκαθηλώνεται και από την άλλη παλινορθώνεται.. Αυτή η διαδικασία είναι ο
Διαφωτισμός για το υποκείμενο.
36
Ο Foucault έρχεται σε αντίθεση με την υπερβατολογική διάσταση του υποκειμένου του Kant.
37
Πρβλ. το βιβλίο του T. Nagel Η θέα από το πουθενά, Κριτική 2000.
38
M. Foucault, Τι είναι Διαφωτισμός, σελ 25.
39
Αλ. Νεχαμά, Η ανατομία της ζωής του Foucault, μτφρ. Δανιήλ Ιακώβ.
40
Αλ. Νεχαμά, ένθ΄ανωτέρω.
41
Φουρτούνης 2009.
42
Αλ. Νεχαμά, ένθ΄ανωτέρω
43
Φουρτούνης 2009.
12

13. 5. Ο Διαφωτισμός ως αποφατικός θεολογισμός.
13

14. Όταν λέμε ότι το υποκείμενο αυτοπραγματώνεται εξερχόμενο του εαυτού του
μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι φεύγει από τον εγωισμό του και την εσωστρέφειά του.
Θα μπορούσαμε να δούμε το κείμενο του Foucault λίγο διαφορετικά.
Ο Διαφωτισμός ως στάση δεν είναι αποκομμένος από το παρόν του. Ξεκινά
από την αντίθεσή του στο παραδεδεγμένο και το αυτονόητο. Το αυτονόητο
εκπροσωπούσε τον 18ο αιώνα η εκκλησία ως αυθεντία. Ο Διαφωτισμός άλλαξε το
υποκείμενο οδηγώντας το και οδηγούμενος από αυτό με στόχο τη χειραφέτηση από
την Αυθεντία. Μήπως όμως ο Διαφωτισμός απλώς στη θέση μιας πολιτικής
θεολογίας, της κρατούσας αυθεντίας τοποθέτησε εκκοσμικευμένες θεολογικές
έννοιες;
Η αποφατική προβληματική του θυμίζει-κατά τη γνώμη μου πάντοτε- την
αποφατική θεολογία της Ορθόδοξης εκκλησίας αντεστραμμένη. Στη θέση του Θεού
τοποθετείται ο Άνθρωπος. Επινοείται ο Άνθρωπος από το Διαφωτισμό.
Όταν λέμε ότι ο Θεός δεν είναι εκείνο ή το άλλο, σύμφωνα με την αποφατική
θεολογία είμαστε αντιρεαλιστές. Δεν μπορούμε να δούμε την ουσία του Θεού αλλά
«γνωρίζουμε» αυτόν αποφατικά. Όταν ο Διαφωτισμός πραγματοποιεί έξοδο από το
ιστορικό παρόν ως στάση, βλέπει τον κόσμο με αρνητικό πρόσημο. Έξοδος από την
ανωριμότητα, χειραφέτηση από την Αυθεντία, αντίθεση στο αυτονόητο, ελευθερία
από καταναγκασμούς, όλα αυτά σημαίνουν μια άρνηση. Μπορεί ποτέ να ορισθεί ο
Διαφωτισμός ολοκληρωμένα;
Η διαφορά του Διαφωτισμού από την αποφατική θεολογία έγκειται κατά την
γνώμη μου πάντοτε στην αντιμετώπιση του Υποκειμένου.
Στον Διαφωτισμό και τη Νεωτερικότητα έχουμε σύμφωνα με τον πρώιμο
Foucault την αποκαθήλωση του υποκειμένου, το θάνατο του υποκειμένου, την
υποτέλεια της υποκειμενικότητας (submission of subjectivity)44 . Στην αποφατική
θεολογία έχουμε την «υπεροχή» της υποκειμενικότητας στα πλαίσια της
ενανθρωπήσεως.
Λόγο έχουμε και στο Διαφωτισμό, Λόγο και στην αποφατική Θεολογία. Ο
Λόγος όμως στην αποφατική θεολογία είναι Προσωπικός ενώ στο Διαφωτισμό μη
προσωπικός, κατά τον Foucault πάντοτε, λόγω της υποτέλειας της
υποκειμενικότητας. Στο Διαφωτισμό αυτό που αναβιβάζει το υποκείμενο δεν είναι η
ιστορική ενανθρώπηση αλλά το ίδιο το υποκείμενο.
44
M. Foucault, The Subject and Power, σελ 213.
14

15. 15