Գիր

1. ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳԻՐԸ
Սերգեյ Բոյախչյան
7-3 դասարան

2.  Հայտնի է, որ հայերը ունեցել են
սեփական գիր մինչև քրիստոնեությունը
որպես պետական կրոն ընդունելը ( 301 թ.
): Գործածվել են սեպագրեր և
մեհենագրեր:
 Դրանց մասին մեզ տեղեկություններ են
հասել մի շարք պատմագրերից`
Կորյունից, Մովսես Խորենացուց, Փիլոն
Ալեքսանդրացուց, Ղազար Փարպեցուց և
այլն:

3.  Դեռ ուրարտական ժամանակներից մեր ժողովրդի
համար գիրը եղել է պետական անկախության և
ազգային ինքնության խորհրդանիշ: Ք. ա. IX դ.
երկրորդ կեսին Ուրարտուի թագավոր Սարդուրի I-ը
(835-824 թթ.) իր արձանագրություններում գործածում
էր ասորեստանյան վանկային սեպագիր նշաններ,
որոնցից յուրաքանչյուրը մի քանի իմաստ ուներ,
հաճախ էլ՝ 10-ից ավելի:

4.  Բայց ընդամենը մի քանի տարի անց՝ նրա
որդի և հաջորդ Իշպուինի թագավորի օրոք
(823–810 թթ.), ուրարտացիք արդեն մշակել
էին սեփական սեպագրերի ավելի
պարզեցված, առավելապես մեկ որոշակի
իմաստ արտահայտող վանկային
համակարգ:
 Ուրարտական սեպագրերը
գործածությունից դուրս եկան Ք. ա.VI
դարում՝ Ուրարտու պետության (Վանի
թագավորության) անկումից հետո:

5.  Արտաշիսյան հարստության շրջանում
(Ք. ա. 190 թ. սկսած) Հայաստանն
այնպիսի բարգավաճման հասավ, որ
տնտեսության և մշակույթի նման
ծաղկումն անհնար է պատկե- րացնել
առանց սեփական գրի ու գրականության:

6.  Հայերն ունեցել են հարուստ ու ճոխ
բանահյուսություն, բայց արքունի
գրագրության մեջ օգտագործել են
հունարենը, արամեերենը և պարսկերենը:
Անշուշտ, գոյություն են ունեցել
նախամեսրոպյան գիր և գրականություն:
Սակայն դրանք պահպանվել են
հիմնականում մեհյաններում, իսկ
քրիստոնեությունը պետական կրոն
հռչակելուց հետո ոչնչացվեցին:

7. Նախաքրիստոնեական շրջանում
գոյություն ունեցած հայ գրի և
գրականության մասին վկայություններ
 Հայ հին մատենագրության մեջ հիշատակվում է
երկու քրմական մեհյան- դպրատուն: Առաջինը
գտնվում էր Վաղարշապատից դեպի Արտաշատ
տանող ճանապարհին, և կոչվում էր Տիր դպրության
աստծո անունով, երկրորդը՝ Հայաստանի
արևմտյան մասում` Դարանաղյաց գավառի Հանի
ամրոցում: Ի՞նչ գրեր էին գործածում այդ
մեհյաններում:

8.  Նախամաշտոցյան գրերի գոյության մասին
վկայություններ
 Կորյունը, Խորենացին և ուրիշ պատմիչներ
հաստատում են, որ հայոց այբուբենը գոյություն
է ունեցել մինչև Մաշտոցը, նույնիսկ Սիրիայում
եպիսկոպոս Դանիելի մոտ։ «Դանիելյան»
այբուբենը չի պահպանվել, սակայն տարբեր
հեղինակներ բերում են այդ այբուբենի տառերի
քանակության մասին տարբեր կարծիքներ՝ 17,
19, 22, 24 և 29 տառ։

9.  Փիլոստրատը (մ․թ․ 175-249)՝ հռոմեական
կայսր Կարակալայի պատմիչը, իր
«Ապոլոնի Դիանան» գրքում պատմում է,
որ Հայկական Տավրոսում մի մեծ հովազ
են բռնել ոսկե օղակապը վզին, որի վրա
հայերենով գրված է եղել․ «Հայոց
թագավոր Արշակից Դիոնիս աստծուն»։

10.  Մխիթարյան բանասեր Հ. Ղուկաս Ինճիճյանը
գրում է, որ 1788 թվականին Ստամբուլում տեսել
է Անգլիայի դեսպան Ինզըլի հավաքածուն, որը
պարունակում էր Փոքր Ասիայում հավաքված
հարյուր հազարավոր հին մետաղադրամներ և
գտել դրանց մեջ հայոց թագավոր Պարթև
Արշակունու (113-114թթ․) հարյուրավոր
մետաղադրամներ։
 Դրամների մի երեսին պատկերված է
կրակներով սեղան, մյուս կողմում՝ թագավորի
դիմանկարը և դրամի արտաքին եզրին գրված
են հայերեն բառեր «հ», «տ», «պ», «կ», «ճ» և այլ
տառերով։

11.  Նախաքրիստոնեական հայկական գրի
մասին է վկայում նաև լեզվաբան,
պատմաբան և երաժշտագետ Մինաս
Բժշկյանի (1777-1851թթ․)
կողմից Օդեսա քաղաքի հարավային
մասում գտնվող հայկական
եկեղեցիներից մեկում գտնված մ․թ․ա․ 7–
րդ դարի մի հայատառ գիրք։

12. Ստեղծման
նախապատմությունը
 387 թվականին տեղի է ունենում Հայաստանի առաջին
բաժանումը երկու հարևանների՝Բյուզանդական
կայսրության ու Սասանյան Պարսկաստանի միջև։
 215 թվականին Հռոմի կայսր Կարակալան Հայոց
թագավոր Խոսրով Ա–ին իր մոտ հրավիրեց և
անօրինաբար բանտարկեց, որից հետո Հայաստան
ուղարկեց լեգիոններ Ֆոլոկրիտի գլխավորությամբ։
Բայց լեգիոնները ջախջախվեցին, և հայոց թագավոր
դարձավ Տրդատ Բ–ն՝ Խոսրով Ա–ի որդին։


13.  Նույն ժամանակահատվածում Հայաստանին վտանգ
էր սպառնում նաև Պարսկաստանից, որտեղ 226
թվականին իշխող դինաստիայի փոփոխություն էր
տեղի ունեցել։ Իրանական Արշակիդների
դինաստիան, որոնք հայկական Արշակունի
թագավորների բարեկամն էին, կործանվել էր
Սասանիդների կողմից։ Իրանի պետական կրոնը
փոխարինվեց զորոաստրիզմով։
 Իրանի թագավոր Արտաշիր Սասանիդը 230
թվականիններխուժեց Հայաստան, բայց ջախջախվեց։
252 թվականին Շապուհ Ա–ն այնուամենայնիվ
հաղթանակ տարավ և Հայոց գահին նստեցրեց իր որդի
Որմիզդին։

14.  279 թվականին Հայաստանը հաղթանակ
տարավ և Հայոց թագավոր դարձավ
Խոսրով Բ Մեծը՝ Տրդատ Բ–ի որդին։ 298
թվականին Անակ Պարթևը սպանեց
Խոսրով Բ–ին, և Հայոց թագավոր դարձավ
վերջինիս որդի Տրդատ Գ Մեծը։ Այսպիսի
անդադար վտանգի մեջ էր գտնվում
Հայաստանը բոլոր կողմերից և
անվտանգության խնդիր ուներ։

15.  Զրադաշտականություն դավանող Սասանյանների
արքունիքը նպատակ ուներ հայերին դարձի բերել
հեթանոսության, կտրել քրիստոնյա Բյուզանդիայից ու
աստիճանաբար ձուլել պարսիկների հետ։
 Հենց այս պատճառով Տրդատ Գ Մեծ թագավորը
քրիստոնեությունը ընդունեց որպես պետական կրոն`
Հայաստանի միավորման և հզորացման նպատակով։
Նոր կրոնը ամրապնդեց կենտրոնական
իշխանությունը, սակայն հայկական
նախաքրիստոնեական պատմությունը, մշակույթը,
գիրը մեծ հարված ստացան։


16.  Հայաստանի հին մշակույթը փլուզվել էր,
Հայաստանում գտնվող բոլոր հայերեն
գրքերը ոչնչացվել էին։
Նախաքրիստոնեական տաճարների
քանդված հիմքերի վրա կառուցվել էին
քրիստոնեական եկեղեցիներ, այդ թվում՝
նաև կենտրոնական Մայր Աթոռ սուրբ
Էջմիածինը Վաղարշապատում։ Հայերենի
այբուբենն ու գիրը ոչնչացվեցին, և այդ
ժամանակվանից նույնիսկ եկեղեցիներում
աղոթք անելու համար գործունեության մեջ
մտան հունական ու սիրիական տառերն ու
լեզուները։

17.  Սակայն հարյուր տարի անց Հայոց
թագավոր Վռամշապուհը եկավ այն
եզրակացության, որ պետությունը չի կարող
նորմալ գործել առանց սեփական գրի։
Կաթողիկոս Սահակն էլ համոզվեց այն
բանում, որ ժողովուրդը չի կարող լավ
հասկանալ քրիստոնեությունը, քանի որ
եկեղեցիներում ծառայությունը կատարվում
էր հունարեն և սիրիական լեզուներով։ Բացի
քրիստոնեությունը քարոզելուց,
անհրաժեշտ էր գրի առնել հայոց
բանահյուսությունը, ժողովրդական վեպերն
ու երգերը և այլ ստեղծագործություններ

18.  : Անհրաժեշտ էր հայերեն
թարգմանել «Աստվածաշունչ»-ը և
քրիստոնեական գրականությունը: Ու
նրանք որոշեցին վերականգնել հայոց
գիրը։ Նրանք հանձնարարեցին Մեսրոպ
Մաշտոցին, որը թագավորի անձնական
թարգմանիչն էր, վերականգնել հայոց
գիրը։ Իհարկե նրանք գիտեին, որ հայոց
այբուբենը գոյություն ուներ շատ հին
ժամանակների:

19. Դանիելյան գրեր
 Մաշտոցն իմանում է, որ Դանիել անունով մի
ասորի եպիսկոպոսի մոտ կան հայոց լեզվի
նշանագրերը։
 Մաշտոցը սկսում է սովորեցնել այդ նշանագրերը
հայոց իշխաններին, բայց շուտով պարզվում է, որ
դրանք թերի են և չեն համապատասխանում հայերենի
հարուստ հնչյունային համակարգին։
 Այդ պատճառով էլ նա ձեռնամուխ է լինում Հայոց
գրերի ստեղծմանը։
 Այս առումով կան մի քանի տեսակետներ. որոշ
գիտնականների կարծիքով Դանիելյան նշանագրերը
եղել են նախամաշտոցյան շրջանում գործածական
հայկական գրերը

20.  Ուրիշների կարծիքով Դանիելյան
նշանագրերը որևէ օտար լեզվի
նշանագրեր են, որոնք, հարմարեցվելով,
օգտագործվել են հայերենի համար։
 Ըստ. Ալբերտ Մուշեղյանի Մաշտոցը
մեկնել է այլ երկրներ, քանի որ փնտրում
էր հայկական գրերը, որոնք պետք է որ
պահպանված լինեին մեհյաններում, այն
մասերում, որտեղ քրիստոնեությունը չէր
տարածվել:

21.  Նա չէր գնացել ասորերեն կամ այլ լեզվով գրքեր
փնտրելու, որովհետև այդ լեզուներով գրքեր
կային Հայաստանում: Ուրեմն նա փնտրում էր
հայերեն գիրք:
 Գրերի գյուտից հետո բացվեցին դպրոցներ՝ նոր
այբուբենով մանուկներին ուսուցանելու
համար։ Հայոց առաջին դպրոցներից մեկը
«Հայոց Արևելից կողմերում» (Ուտիք, Արցախ)
բացվեց Ամարասի վանքում:Հայոց լեզվի
դպրոցներ բացվեցին
նաևԲյուզանդիայի իշխանության տակ գտնվող
հայկական երկրամասերում։


22.  Մ. Մաշտոցը օտարաքաղ դանիելյան
նշանագրերի փորձարկումից հետո, Սահակ
Պարթև եպիսկոպոսապետի և Վռամշապուհ
թագավորի սատարումով, 405-406թթ. մեջ
Եդեսիայում ստեղծել է հայոց այբուբենը:
 Ըստ ավանդության՝ նա մի պահ հայացքը
թեքել է այն մագաղաթի վրայից, որի վրա
գրում էր, և նկատում է մի ձեռք (Աստծո
ձեռքը), որը ձախից աջ գրում էր այբուբենի
տառերը։ Գյուտից հետո Մաշտոցը գնում է
Սամոսատ, որտեղ հանձնարարում է
Հռոփանոս անունով մի հույն գեղագրի
ձևավորել իր ստեղծած տառերը։ Այնտեղ էլ
նա թարգմանել է «Առակաց գրքից» առաջին
հայերեն նախադասությունը՝
 Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ, իմանալ
զբանս հանճարոյ
 - Ճանաչել իմաստությունը և խրատը,
իմանալ հանճարի խոսքերը

23.  Նոր այբուբենի 36
տառերը լիովին
արտահայտում
էին հայերենի
հնչյունական
համակարգը։
Դեռևս
Ասորիքում
Մաշտոցն ու նրա
աշակերտները
սկսում են
թարգմանել
«Աստվածաշնչի»
որոշ
հատվածներ։

24. Հայոց գիրը
 Սկզբից այբուբենը ունեցել է 36 տառ, որից 7-ը ձայնավոր, իսկ 29-
ըբաղաձայն։ XII դարում ավելացրեցին ևս երկու տառ՝ ձայնավոր
«Օ»-ն և բաղաձայն «Ֆ»-ն։ Մինչ այդ «Օ»-ի փոխարեն
օգտագրոծում էին «աւ» երկբարբառը, իսկ «Ֆ»-ի փոխարեն. «փ»-
ն։
 Ի շնորհիվ Հայկական եկեղեցու պահպանվել է 30 հազար հայոց
գրերի մասին հիշատակում (որից 25 հազարը. ամբողջովին
ձեռագրեր են),V—XVIII դարի ընթացքում ստեղծված, որոնցից
շատերն են պահվում են Երևանի Մատենադարանում և
Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզու Վարդապետ Մխիթարյանների
մատենադարանում։
 Եդեսիայում Մաշտոցը նորագյուտ տառերը դասավորոմ է
օգտվելով հունական այբուբենի հերթականությունից, տառերին
տալիս է անուններ (այբ, բեն), որոշում է նրանց թվային
արժեքները (Ա =1, Ժ = 10, Ճ = 100)։


25.  Ալբերտ Մուշեղյանը առաջ է քաշում այն
կարծիքը, որ Դանիել եպիսկոպոսի գտած
հին հայերեն նշանագրերը շատ մոտ են
հնդկական խորոշթի գրի հետ:
 Այդ նշանագրերն են, որ Մաշտոցը
ներառել է իր ստեղծած նոր հայոց
այբուբենի մեջ և վերականգնել այն:

26.  Հնդկա-բակտրիական և հայոց հին գրերի
շփման երկու հիմնական եզրերից մեկը
հեթանոս հայերի ունեցած սերտ
հարաբերություններն էին Հնդկաստանի և
Բակտրիայի հետ: Վերջինիս մայրաքաղաքն էր
հայ հին պատմիչների մոտ հաճախ
հիշատակվող Բահլը կամ բուն Պահլավը՝ հին
պարթևների կամ, այսպես կոչված, հնդիկ-
արշակունիների բնիկ հայրենիքը, Մովսես
Խորենացին անվանում է կողմանք Քուշանաց,
ինչպես նաև երկիր կամ աշխարհ Քուշանաց:
 Նրանց հետ հայ թագավորները հեթա- նոս
ժամանակներից դինաստիական կապեր
ունեին: Ըստ ավանդության, բուն Պահլավից էր
ծագում նաև Գրիգոր Լուսավորչի տոհմը:


27.  Մեսրոպ Մաշտոցը եղել և
մնում է քրիստոնեական
դարաշրջանի հայ նոր գրի
ու դպրության ստեղծողը և
արժանապես սրբացվել է
իբրև լուսավորութ- յան
հանճար: Նրա ստեղծած
հայոց նոր այբուբենը
հավիտենական պատգամ է՝
ուղղված հայ ժողովրդի
բոլոր սերունդներին՝ այլևս
ոչ մի պայմանով մոռա-
ցության չտալ հինավուրց
հայոց գիրը, որպեսզի էլ
երբեք հարկ չլինի այն
հայտնաբերել:

28. Աղբյուրներ
 https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%
D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%B6%D5%AB_%D5%A1%D
5%B5%D5%A2%D5%B8%D6%82%D5%A2%D5%A5%D5%
B6
 https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5_
%D5%A3%D6%80%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%A3%
D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BF
 http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1480
 https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B4%D5%A1%D5%B6%
D5%AB%D5%A5%D5%AC%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D
5%B6%D5%B7%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%A3%D6%
80%D5%A5%D6%80
 Մեսրոպ Մաշտոցը և նախամաշտոցյան հայ գիրը:
Ալբերտ Մուշեղյան