2. 1804թ. Սկսվեց Ռուս-Պարսկական առաջին պատերազմը:
Ռազմական գործողություններն ընթանում էին հօգուտ Ռուսաստանին:
1805-1806թթ.ռուսական զորքերը գրավում է Ղարաբաղի Շաքիի, Շիրվանի, Բաքվի
խանությունները: Կոտրելով հակառակորդի դիմադրությունը` 1808թ. Ռուսները երկրորդ
անգամ պաշարում են Երևանի բերդը: Բերդը ամրացվել էր ֆրանսիական ռազմական
մասնագետների ղեկավարությամբ և ամուր պաշտպաբվում էր: Մի քանի անհաջող
գրոհներից հետո ռուսական զորքերի հրամանատար Գուդովիչը դադարեցնում է պաշարումը
և վերադառնում Վրաստան:
1812թ. Հայրենական պատերազմում Ռուսաստանի հաղթանակը նպաստեց ռուս-պարսկական
պատերազմի հաջող ավարտին: Ռուսները պարսից թագաժառանգ Աբաս-Միրզայի դեմ
Ասլանդուզի, Լենքորանի և Մեղրու ճակատամարտերում վճռական հաղթանակներ տարան:
1813թ. Հոկտեմբերի 12-ին Ղարաբաղի Գյուլիստան գյուղում կնքվեց ռու-պարսկական
հաշտության պայմանագիրը: Այդ պայմանագրի համաձայն Շիրակը, Լոռին, Ղազախը,
Շամշադինը, Զանգեզուրը, Ղափանը անցնում են Ռուսաստանի տիրապետության տակ:
3. Պարսկաստանը չէր հաշտվում Անդրկովկասի իր
տարածքները Ռուսաստանին անցնելու
իրողության հետ: Իսկ Անգլիայի դրդումով
ձգտում էր վերադարձնել կորցրած տարացքները:
Մյուս կողմից` Ռուսաստանը ջանում էր գրավել
նաև Հայաստանը և ավելի ամրապնդել դիրքերը
Անդրկովկասում և Մերձավոր Արևելքում:
Պարսկական 60 հազարանոց բանակը թագաժառանգ
Աբբաս-Միրզայի գլխավորությամբ 1826թ.
հուլիսին, խախտվելով Գյուլիստանի
պայմանագիրը, ներխուժեց Ռուսաստանի
սահմանները: Երևան Հուսեյն խանի զորքերը
հանկարծակի հարձակումով ներխուժեցին
Շիրակի և Փամբակի սահմանները:
4. Շուշիի բերդի գրավումը
Պարսկական զորքը 60
հազար էր
Բերդի կայազորը 1700-հորգուց էր
բաղկացած
Շուշիի 47 օր տևած պաշտպանությունը
նկատելիորեն ձախողեց թշնամու`
Թիֆլիսի վրա հարձակվելու ռազմական ծրագրերը
5. Պարսկական բանակի անսպասելի հարձակումը ծանր դրություն է ստեղծում
ռուսական փոքրաքանակ ռորամասերի և սահմանամերձ բնակչության համար:
Պարսկական զորքերը հուլիսի վերջին պաշարում են Ղարաբաղի Շուշիի բերդը :
Բերդի 1700-հոգանոց կայազորը և այնտեղ ապաստանած շրջակա բնակիչները
դիմում են ինքնապաշտպանության: Պարսիկները անգլիական մասնագետների
գլխավորությամբ ակնապատում են բերդի պարիսպները և մի քանի անգամ
գրոհում, բայց հաջողության չեն հասնում:
Բերդի կայազորի պետ գնդապետ Ռեուտի գլխավորությամբ ռուս զինվորները և
հայերը տոկունությամբ դիմադրում էին: Ղարաբաղի հայերը, իրնեց նախնիների
ավանդներին հավատարիմ, հերոսաբար պաշտպանում էին հայրենի հողը:
Շուշիի 47 օր տևած պաշտպանությունը նկատելիորեն ձախողեց թշնամուն`
Թիֆլիսի վրա հարձակվելու ռազմական ծրագիրը:
6.
7.
8. Հայաստանի տարբեր շրջաններում ձևավորվել էին կամավորկան ջոկատներ, որոնք
խիզախորեն մարտնչում էին թշնամու դեմ: Լոռի- Փամբակում քաջաբար կռվում
էր Մարտիրոս Վեքիլյանի ջոկատը, իսկ Ղազախ- Շամշադինում, Դիլիջանում
հակառակորդի դեմ սրընթաց գրոհներ էին կատարում վարդապետ
Մանուչարյանի հեծյալ ջոկատը: Նա պարտիզանական համարձակ
հարձակումներով գերությունից ազատեց հարյուրավոր ընտանիքներ:
Հայազգիչ նշանավոր գենեռալ Վ.Մադաթովի 2000-անոց զորաջոկատը 1828թ.
սեպտեմբերի 3-ին Շամխորի մոտ ծանր պարտության մատնեց Աբբաս-Միրզայի
10-հազարանոց զորամասին: Նոյն ամսին Գանձակի ճակատամարտում
ռուսական զորքերը նոր հախթանակ տարան: Հետապնդելով թշնամուն` նրանք
հոկտեմբերին ազատագրեցին ամբողջ Ղարաբաղը: 1826թ. Ամռանը
պարսիկների ունեցած հաջողությունները կարճատև եղան: Նույն տարվա
աշնանը ռուսական զորքերը տեղի բնակչության աջակցությամբ
պաշտպանությունից անցան հարձակման և թշնամուն դուրս քշեցին ռուսական
սահմաններից: Դրանով ավարտվեց պատերազմի առաջին փուլը:
9. Հայ-Պարսկական պատերազմի ուղղությունները
Լոռի-Փամբակում
Մարտիրոս Վեքիլյանի
Վ.Մադաթովի 2000-անոց
զորաջոկատը
1828թ. սեպտեմբերի 3-ին
Շամխորի մոտ ծանր
պարտության մատնեց
Աբբաս-Միրզայի
10-հազարանոց զորամասին:
Ղազախ- Շամշադինում, Դիլիջանում
Մանուչարյանի հեծյալ ջոկատը
Գանձակի ճակատամարտում
ռուսական
զորքերը նոր հախթանակ տարան:
10. Մադաթովի կենսագրության մի նոր էջ է բացում 18261828թթ. ռուս-պարսկական պատերազմը:
Ելիզավետպոլի (Գանձակի) վճռորոշ ճակատամարտում
Մադաթովը մարտնչում է առաջին գծում և ապահովում
ռուսական բանակի հաղթանակը: Այդ հաղթանակի համար
գլխավոր հրամանատար Ի. Պասկևիչը Մադաթովին
ներկայացնում է գեներալ-լեյտենանտի կոչման:
1828թ. գարնանը գեներալ Մադաթովը տեղափոխվում է
Բալկաններ, ուր գլխավորում է հուսարական դիվիզիան
և մասնակցում ռուս-թուրքական պատերազմին: 1829թ.
սեպտեմբերի 2-ին Թուրքիան, որ Ադրիանապոլսի մոտ
ջախջախիչ պարտություն էր կրել, հաշտության
պայմանագիր է կնքում: Եվս երկու օր անց` սեպտեմբերի
4-ին, փառապանծ գեներալին «տապալում» է թոքերի
հին հիվանդությունը` թոքախտը, որն այն տարիներին
անբուժելի էր:
Ռուսական գահակալ Նիկոլայ I-ի կարգադրությամբ, գեներալ
Մադաթովի աճյունը տեղափոխվում է Ռուսաստան և
հողին հանձնվում Պետերբուրգում:
19. «Հասավ ժամը, երբ աչքերով պիտի տեսնենք Արարատյան աշխարհի և հայոց
ազգի ազատագրությունը…, ոտքի´ կանգնեք, հայո´ց քաջեր, թոթափեցե´ք
պարսից լուծը, ուրախացրե´ք ալեզարդ Մասիսին, մի անգամ արյունով ներկեցե´ք
հայրենի հողը և ապա ապրեցե´ք ազատ»
Ներսես Աշտարակեցի
20. 1827թ. Գարնանը Երմոլովին փոխարինած գեներալ Պասկևիչի
գլխավորությամբ վերսկսվեցին պատերազմական գործողությունները:
Ապրիլի սկզբին ռուսական բանակի առաջապահ զորամասը շարժվեց
դեպի Երևան և նույն ամսվա կեսերին առանց դիմադրողության գրավեց
Էջմիածինը: Շուտով անձնատուր եղավ Նախիջևանի խանը:Արաքսի
ափին գտնվող Աբասաբադ բերդը գրավելու համար կատաղի մարտերում
պարսիկները ջախջախիչ պարտություն կրեցին: Երբ գեներալ
Կրասովսկին իր զինվորներին ամռան շոգերից պատսպարվելու համար
հանգիստ էր տվել Արագածի լանջերին, Աբբաս- Միրզան 30հազարանոց զորքով հանկարծակի հարձակվեց Էջմիածնի վրա:
Օգոստոսի 17-ին Օշական գյուղի մոտ տեղի ունեցավ արյունահեղ
ճակատամարտ Կրասովսկու փոքրիկ զորամասի և թվով տասն ամգամ
գերազանցող պարսկական զորքերի միջև:Ռուս զինվորները և նրանց
շարքերում մարտնչող հայ կմավորները խիզախությամբ ծանր
կորուստներով կարողացան պաշտպանել Էջմածինը թշնամու ձեռքն
ընկնելուց և ավերումից:Ճակատամարտում զոհված ռուս զինվորների
հիշատակը հավերժացնելու համար Օշականից Էջմիածին տանող
ճանապարհի վրա հուշարձան կառուցվեց, որը կանգուն է մինջև օրս:
23. Ռուսներին հաջողվեց առանց կորուստների գրավել պարսկական կարևոր
ամիրություններից մեկը` Սարդարապատը: Դրանից հետո ռուսական զորքը
շարժվեց և պաշարեց Երևանը:Երևանի բերդը կառուցված էր քաղաքի
Հարավային մասում` Հրազդան գետի բարձր ու ժառոտ ափին: Այն երեք կողմից
շրջապատված էր երկշարք պարիսպներով: Բերդի շուրջը փորված էին մեծ
փոսեր, որոնք լցված էին ջրով: Այն ամրացված էր եվրոպական ռազմական
մասնագետների ղեկավարությամբ: Հասան խանը այս ամգամ ևս հրաժարվում է
հանձնել բերդը:Երևանի գրավման համար Պասկևիչը ստացավ «Կոմս
էրիվանսկի» տիտղոսը: Ռուսներից և հայերից շատերը պարգևատրվեցին «
երևանի բերդի գրավումը» մեդալով:
Երևանի գրավումը ոչ միայն ռազմական այլև քաղաքական խոշոր
իրադարձություն էր: Դրա հետ էր կապում հայ ժողովուրդը իր լավ ապագայի
հույսերը: Երևանի գրավումը ուրախության ինչպես Հայաստնի, այնպես էլ
հայկական գաղութների բնակչությունը:
24. Պատերազմում մեծ էր ժամանակի նշանավոր գործիչ, վրացահայության հոգևոր
առաջնորդ Ներսես Աշտարակցու դերը, որը սրտառուչ կոչերով ոգեշնչում էր
հայրենակիցներին: «Հասավ ժամը,- գրում էր նա,- երբ աչքով պիտի տեսնեք
Արարատյան աշխարհի և հայոց ազգի ազատագրությունը…, ոտքի կանգնեք,
հայոց քաջեր, թոթափեցեք պարսից լուծը, ուրախացեք ալեզարդ Մասիսին, մի
անգամ արյունով ներկեցեք հայրենի հողը և ապա ապրեցեք ազատ»:
Պատերազմին ակտիվ մասնակցություն ունեցան հայ կամավորները և
դեկաբրիստները: 1827 թվի գարնանը Ներսե Աշտարակեցու և Հարություն
Ալամդարյանի գլխավորությամբ Թիֆլիսում կազմակերպվեցին կամավորական
ջոկատներ, որոնք ռուսական զորամասերի հետ մասնակցեցին ռազմական
գործողություններին: 1827թ. մարտին Թիֆլիսում կազմակերպվեց 117 հոգուց
բաղկացած հայ կամավորների առաջին ջոկատը: Մայիս ամսին քաղաքի այդ
ջոկատներում ցուցակագրվել էին շուրջ 600 կամավորներ:
25. Երեվանյան արշավանքի ժամանակ կամավորների շարքերը համալրվեցին`
հասնելով ավելի քան 100 հոգու:
Պատերազմական գործողություններին գործուն մասնակցություն ունեցան
Կովկաս աքսորված դեկաբրիստները: Նրանցից 70 սպաներ և 3000
շարքայիներ մասնակցեցին ռազմական գործողություններին: Աչքի ընկնող
դեկաբրիստներից էին Ե. Լաչինովը, Մ. Պուշչինը, Դ. Դավիդովը, Ի.
Բուրցովը, Ն. Օրժիցկին և շատ ուրիշներ: Դեկաբրիստ սպաների ռազմական
խոշոր գիտելիքները, շարքայինների փորձն ու մարտունակությունը էական
նշանակություն ունեցան հաղթանակի գործում:
27. Թուրքմենչայի պայմանագիրը: Երևանը գրավելուց
հետո սպասվում էր, որ պարսիկները
հաշտություն կխնդրեն, բայց դա տեղի
չունեցավ: Ռուսական զորքերը շարունակեցին
հարձակումը և, հետապնդելով բարոյալքված
թշնամուն, գրաքվեցին Թավրիզը, ապա` Խոյի,
Սալմաստի գավառները, մի շարք քաղաքներ:
Պարսիկները հաշտություն խնդրեցին, որն
ընդունվեց ռուսական կառավարության կողմից:
Թավրիզից Թեհրան տանող ճանապարհի վրա
գտնվող Թուրքմենչայ գյուղում 1828թ.
Փետվարի 10-ին կնքվեց հաշտության
պայմանագիր: Դրանով ավարտվեց ռուպարսկական պատերազմը, և այլևս ոչ մի
պատերազմ տեղի չունեցավ երկու հարևան
երկրների միջև:
